उपनिषत्

स यः सङ्कल्पं ब्रह्मेत्युपास्ते क्लृप्तान् वै स लोकान् ध्रुवान् ध्रुवः प्रतिष्ठितान् प्रतिष्ठितोऽव्यथमानानव्यथमानोऽभिसिद्ध्यति । यावत् सङ्कल्पस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यः सङ्कल्पं ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवो वाचो भूय इति सङ्कल्पात् भूयोऽस्तीति तन्मे भगवान् ब्रवीत्विति ॥ ३ ॥ ४ ॥

॥ ३ ॥ ४ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

क्लृप्तान् सङ्कल्पाधिष्ठितान् ध्रुवान् प्रतिष्ठितान्, अव्यथमानान् व्यथाशून्यान् लोकान् ध्रुवः प्रतिष्ठितोऽव्यथमानः अभिसिद्ध्यति प्राप्नोति, सङ्कल्पस्य मित्रस्य यावद्गतं यावती व्याप्तिः । सङ्कल्पात् मित्रात् तत्समानदेवेभ्यश्च भूयोऽस्ति किमित्यर्थः ॥ ३ ॥

॥ इति चतुर्थः खण्डः ।।

अथ पञ्चमः खण्डः

उपनिषत्

( सङ्कल्पाभिमानिमित्राच्चित्ताभिमान्यग्रेरुत्तमत्वनिरूपणम् )

एष तु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदति सोऽहं भगवः सत्येनातिवदानीति सत्यं त्वेव विजिज्ञासितव्यमिति सत्यं भगवो विजिज्ञास इति ।। १ ।। १६ ।।

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

किमयमेव सर्वोत्तमः ? इत्यत उपासकवर्गेऽस्य सर्वातिशायित्वं उपास्यस्तु सर्वश्रेष्ठोऽन्योऽस्तीत्याह-एष त्विति ।।

तुशब्दोऽर्थान्तरवाची । यः सत्येन निर्दोषत्वनियामकत्वहेतुभ्यां सत्य- नामकेन हरिणा योऽतिवदति सत्याख्यं ब्रह्मैव सर्वातिशायीति वदति । एष तु वा अतिवादी अतिशयितवस्तुवादी । वै प्रसिद्धमेतत् । नाभवागादिपूर्वतनप्रकरणेष्विवात्र प्रश्नप्रतिवचनयोरश्रवणेऽप्यर्थान्तर- वाचिना तुशब्देन पूर्वप्रकरणविच्छेदसूचनेन 'अस्ति भगवः प्राणाद् भूयः ' इति प्राणाद्वाव भूयोऽस्तीति तन्मे भगवान् ब्रवीत्विति सत्यं वावप्राणाद् भूय इति प्रश्नप्रतिवचनयोरध्याहार्यत्वादिति भावः । तदाह सूत्रे 'व्यतिहारो विशिषन्ति हीतरवत्' (ब्र.सू. ३.३.३८) इति । हे भगवो नारद ! सोऽहं सत्येनातिवदामि सत्याख्यं ब्रह्मैव सर्वातिशायीति वदामि । सत्यं त्वेव विजिज्ञासितव्यमित्युवाच कुमार इत्यर्थः । सत्यं सत्यनामकमहं विजिज्ञासे ज्ञातुमिच्छामीति नारदः । अत्र प्रकरणे तुशब्दः सोपपत्तिकमेव सत्यं विजिज्ञासितव्यमित्यादिरूपविशेषद्योतको न पूर्वत्रेवार्थान्तरद्योतक इति ज्ञेयम् । तदाह सूत्रे - ‘सैव हि सत्यादयः' (ब्र.सू. ३.३.३९) इति । कुतो हेतोर्निर्दोषो नियामकश्च सन् सत्यनामा हरिः तं हेतुभूतं गुणं ज्ञातुमिच्छामीति प्रश्नाभिप्रायः ॥ १६ ॥

।। इति षोडशः खण्डः ॥

अथ सप्तदशः खण्डः

उपनिषत्

(भगवान् सत्यज्ञानादिगुणपरिपूर्णः )

यदा वै विजानात्यथ सत्यं वदति नाविजानन्त्सत्यं वदति विजानन्नैव सत्यं वदति विज्ञानं त्वेव विजिज्ञासितव्यमिति विज्ञानं भगवो विजिज्ञास इति ।। १ ।। १७ ।।

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

स्वपरगताशेषविषयकज्ञानवत्त्वादुक्तरूपसत्यमासीदिति भावेन लोके विज्ञानसत्यवचनयोर्हेतुहेतुमद्भावमाह सनत्कुमारः - यदेति ॥ अन्वय- व्यतिरेकावुक्त्वा निगमयति - विजानन्नेवेति ॥ एवमग्रेऽपि । विज्ञानं त्वेवेति सोपपत्तिकं विज्ञानगुणात्मकत्वं सत्यनाम्नो हरेर्विजिज्ञासितव्य- मित्यर्थः । उक्तरूपविज्ञानवत्त्वं भगवतः केन गुणेन ? तं हेतुभूतं गुणं ज्ञातुमिच्छामीति भावेन पृच्छति विज्ञानं भगवो विजिज्ञास इति ॥ | १ ||

।। इति सप्तदश: खण्ड: ।।

अथ अष्टादश: खण्ड:

उपनिषत्

( मननविज्ञानयोर्हेतुहेतुमद्भावनिरूपणम् )

यदा वै मनुतेऽथ विजानाति नामत्वा विजानाति मत्वैव विजानाति मतिस्त्वेव विजिज्ञासितव्येति मतिं भगवो विजिज्ञास इति ।। १ ।। १८ ।।

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अशेषमन्तृत्वादेव सत्यनामा हरिर्विज्ञातेति भावेन मननविज्ञानयोर्हेतु- हेतुमद्भावमाह - यदा वा इति । मतिस्त्वेव मननगुणवत्त्वमेव सत्यस्य हरः सोपपत्तिकं विजिज्ञासितव्यमित्यर्थः । मतिमिति ॥ मननगुणवत्त्वे हेतुं विजिज्ञास इति नारदः ।। १ ।।

।। इति अष्टादश: खण्ड: ।।

अथ एकोनविंशः खण्डः

उपनिषत्

यदा वै श्रद्दधात्यथ मनुते नाश्रद्दधन्मनुते श्रद्दधदेव मनुते श्रद्धा त्वेव विजिज्ञासितव्येति श्रद्धां भगवो विजिज्ञास इति ॥१॥ १९ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

आस्तिकत्वात् मत्यात्मा सत्यो हरिरिति भावेन तयोर्हेतुहेतुमद्भावमाह - यदा वा इति । श्रद्दधाति आस्तिको भवति । शिष्टस्य प्रागिवार्थो ध्येयः । श्रद्धा त्वेवेति ॥ सहेतुकमास्तिकत्वम् । श्रद्धां श्रद्धा हेतुगुणम् ||१||१९||

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

पूर्णगुणत्वादेव पूर्णसुखत्वमिति भावेन तयोर्व्याप्तिमाह – यो वै भूमेति । भूमपदस्य बहुत्ववाचित्वेऽपि भावभवित्रोरभेदेनेह पूर्णगुण- रूपधर्मिपरत्वं ज्ञेयम् । यो भूमा पूर्णगुणः, तद् वै स एव विधेयापेक्षया नपुंसकम् । स सुखं पूर्णसुखरूपः अल्पेऽपूर्णगुणे सुखं पूर्णसुखं नास्ति । तदाह सूत्रे – 'भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात्' (ब्र.सू.१.३.८) इति । सत्यत्वादिगुणसप्तकस्यापि भूमशब्दितपूर्णगुणत्वस्य मूलहेतुत्वात् तस्य महिमानं पृच्छति - भूमानं भगवो विजिज्ञास इति । अत्र 'सैव हि सत्यादयः' इति, ‘भूमा सम्प्रसादात्' इति - अधिकरणद्वयेन सत्यादीनां सर्वेषां परमात्मत्वं ‘व्यतिहार:' इत्यधिकरणेन तु प्राणात् सत्याद्यात्मनो भूम्न उत्तमत्वं च प्रकरणभेदाश्रयेण सिद्धम् । भूमेति सूत्रे भाष्योक्तदिशा प्राणस्य सत्याद्यात्मनो भूम्रश्च ब्रह्मत्वमेवेत्यङ्गीकारपक्षे प्राणपदेन प्राणमविहायैतदन्तर्यामितया हरेर्ग्रहणात् प्राणादप्युत्तमत्वसिद्धिः । प्राणानुक्तिदोषश्च नेति ज्ञेयम् । अत्र यद्यपि तारतम्योक्तिप्रस्तावे प्राणादनन्तरं सत्यात् पूर्वं प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां श्रीतत्वमपि वक्तव्यम् । तथाऽपि 'नामादयस्तु बद्धत्वान्मोचकत्वात् परोऽपि च उभयोरप्यभावेन यथाव्यक्तं न तूदितम्' इति 'कामात्' (ब्र.सू. ३.३.४०) इति सूत्रभाष्यांक्तदिशा तदनुक्त्याशयो ध्येयः ।। १ ।। २३ ।।

।। इति त्रयोविंशः खण्डः ।।

अथ चतुर्विंशः खण्डः

उपनिषत्

( स्वातन्त्र्यनित्यमुक्तत्वे अपि भगवल्लक्षणे )

यत्र नान्यत् पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमाऽथ यत्रान्यत् पश्यत्यन्यच्छृणोत्यन्यद्विजानाति तदल्पं यो वै भूमा तदमृतमथ यदल्पं तन्मर्त्यं स भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति स्वे महिमि्न यदि वा न महिम्नीति॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

भूम्नो महिमानमाह – यत्रेति । यस्मिन् वस्तुनि ज्ञाते अन्यत्रान्यद् वस्तु स्वातन्त्र्येण न पश्यति न शृणोति न विजानाति तदधीनमेवेत्येव जानाति स भूमेत्यर्थः । एवं महिमा भूम्नोऽन्यत्र नेत्याह यत्रेति ॥ यस्मिन् दृष्टे श्रुते विज्ञाते चान्यदस्वातन्त्र्येण पश्यति शृणोति विजानाति च तदल्पं लक्ष्म्यादि जगत् । महिमान्तरमाह – यो वै भूमेति । श्रीतत्वमल्पं चेदपि हरिप्रियत्वबलाद् अमृतमेवेति ज्ञेयम् । तदाह सूत्रे 'समना चासृत्युपक्रमादमृतत्वं चानुपोष्य' (ब्र.सू. ४.२.७) इति । नारदः पृच्छति – स इति ।। स भूमा कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । उत्तरमाह - स्वे महिति । प्रतिष्ठित इत्यनुषङ्गः । यदि वा स्वे महिम्न न प्रतिष्ठित इत्युच्यते ॥ १ ॥

उपनिषत्

गोअश्वमिह महिमेत्याचक्षते हस्तिहिरण्यं दासभार्यं क्षेत्राण्यायतनानीति नाहमेव ब्रवीमीति होवाचान्यो ह्यन्यस्मिन् प्रतिष्ठित इति ॥ २ ॥ २४ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

तदा गोअश्वम् द्वन्द्वैकवद्भावः सर्वत्र । गवाश्वादिकं महिमेत्याचक्षते । इतिवदहमेवं न ब्रवीमीति तमुवाच सनत्कुमारः । अन्योऽज्ञोऽन्यस्मिन् गवाश्वादौ भिन्नमहिम्नि प्रतिष्ठित इतिवदहं न ब्रवीमि किन्तु स्वे महिम्नि प्रतिष्ठित इत्येव ब्रवीमीति तमुवाचेत्यर्थः ।। २ ।। इति चतुर्विंशः खण्डः ।।

।। इति चतुर्विंशः खण्डः ।।

अथ पञ्चविंशः खण्डः

उपनिषत्

( सर्वत्र व्याप्तत्वमपि भगवल्लक्षणम् )

स एवाधस्तात् स उपरिष्टात् स पश्चात् स पुरस्तात् स दक्षिणतः स उत्तरतः स एवेदं सर्वमिति ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

भूम्नः स्वमहिमप्रतिष्ठितत्वोपपादनाय सर्वव्यापित्वरूपमहिमानमाह-स एवेति ।। स एवेदं सर्वं जगद् व्याप्य स्थित इत्युपसंहारः । स एव भूमैव । सामीप्यादिदंनामा । सर्वं पूर्ण इति वार्थः । तदाह सूत्रे – 'धर्मोपपत्तेश्च' (ब्र.सू. १.३.९) इति ॥ १ ॥

उपनिषत्

( भगवतः सर्वेष्वपि रूपेषु तल्लक्षणानि समानानि )

अथातोऽहङ्कारादेश एवाहमेवाधस्तादहमुपरिष्टादहं पश्चादहं पुरस्तादहं दक्षिणतोऽहमुत्तरतोऽहमेवेदं सर्वमिति ।

अथात आत्मादेश एवात्मैवाधस्तादात्मोपरिष्टादात्मा पश्चादात्मा पुरस्तादात्मा दक्षिणत आत्मोत्तरत आत्मैवेदं सर्वमिति स वा एष एवं पश्यन्नेवं मन्वान एवं विजानन्नात्मरतिरात्मक्रीड आत्ममिथुन आत्मानन्दः स स्वराड् भवति तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवत्यथ येऽन्यथातो विदुरन्यराजानस्ते क्षय्यलोका भवन्ति तेषां सर्वेषु लोकेष्वकामचारो भवति ॥ २ ॥ २५ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अहङ्काराख्यमात्माख्यं च रूपद्रयं क्रमेणाऽह - अथात इति ।। अथ योग्याधिकारिणः अतः फलवत्त्वात् । यद्वा, अथेति रूपान्तरे अतस्त-त्प्रसादाद् अहमित्याक्रियत इत्यहङ्कारनाम्नो जीवस्थानिरुद्धाख्यस्य हरेरादेश उपदेश उच्यत इत्यर्थः । तस्य ब्रह्मरूपत्वख्यापनाय भूमलक्षणं तस्मिन्नाह – अहमेवेति ॥ अथात इति ॥ अथेति रूपान्तरापेक्षया । अतस्तत्प्रसादाद् आत्मनो व्याप्तस्य हरेरादेश उपदेश उच्यत इत्यर्थः । अत्र भूमा नारायण: अहङ्कारो जीवस्थोऽनिरुद्धः आत्मा व्याप्तो वासुदेव इति ज्ञेयः । आत्मापरोक्ष-ज्ञानिनो विपरीतज्ञानिनश्च फलमाह स वा एष इति । स प्रसिद्ध एष एव मुख्योऽधिकारी चतुर्मुखः एवं पश्यन् साक्षात्कुर्वन् तस्य साधने मननश्रवणे कुर्वन्निति भावेनोक्तम् - एवं मन्वान एवं विजानन्निति । आत्मरतिः आत्मना रतिर्यस्य स आत्मरतिः भगवद्रतिः, आत्मना क्रीडत इत्यात्मक्रीडः, स्त्रीरूपः सन् आत्मना मिथुनीभूत इत्यात्ममिथुनः, आत्मनाऽऽनन्दत इत्यात्मानन्दः स ब्रह्मा स्वराट्, स्वः परमात्मा प्रत्यक्षतो राट् नियन्ता यस्य स इति स्वराड् भवति । तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति ॥ २ ॥ इति पञ्चविंशः खण्डः ।।

॥ इति पञ्चविंशः खण्डः ।।

अथ षड्विंशः खण्डः

उपनिषत्

(मुक्तो भगवत्कार्याणि साक्षात् पश्यति )

तस्य ह वा एतस्यैवं पश्यत एवं मन्वानस्यैवं विजानत आत्मतः प्राण आत्मत आशाऽऽत्मतः स्मर आत्मत आकाश आत्मतस्तेज आत्मत आप आत्मत आविर्भावतिरोभावावात्मतोऽन्नमात्मतो बलमात्मतो विज्ञानमात्मतो ध्यानमात्मतश्चित्तमात्मतः सङ्कल्पः आत्मतो मन आत्मतो वागात्मतो नामात्मतो मन्त्रा आत्मतो कर्माण्यात्मत एवेदं सर्वमिति ॥१॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

आत्मज्ञानिनो महिमानमाह तस्य हवा इति । तस्य हवा एतस्यैवाऽत्मसाक्षात्कारादिमतश्चतुर्मुखादेरात्मतः प्राण इत्यादौ जायते पाल्यते लीयते नियम्यते चेति साक्षात्कारो भवतीति सर्वत्र शेषो ध्येयः । आत्मापरोक्षज्ञानी मुक्तः सन् प्राण- आशा - स्मर - आकाश-तेज-अप्- अन्न-बल-विज्ञान-ध्यान-चित्त-सङ्कल्प-मनो- वाक्-नाम-मन्त्र-कर्म- शब्दितानां मुख्यवायुप्रभृतीनां प्रागुक्तदेवानां जननादिकम् आत्मतो भवतीति पश्यतीत्यर्थः । न केवलमेतावत् । आत्मतः कृत्स्नजगत आविर्भावतिरोभावौ भवत इत्यपि तस्य प्रत्यक्षं भवतीत्यर्थः । इतिशब्दः समाप्तौ ।। १ ।।

उपनिषत्

तदेष श्लोकः ॥

न पश्यो मृत्युं पश्यति न रोगं नोत दुःखताम् । सर्वं ह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वश इति ॥

स एकधा भवति त्रिधा भवति पञ्चधा सप्तधा नवधा चैव पुनश्चैकादशः स्मृतः ।

शतं च दश चैकं च सहस्राणि च विंशतिः ॥

आहारशुद्धौ सत्त्वशुदि्धः सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः ॥

स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षस्तस्मै मृदितकषायाय तमसः पारं दर्शयति देवर्षये नारदाय भगवान् सनत्कुमारस्तं स्कन्द इत्याचक्षते तं स्कन्द इत्याचक्षते ॥ २ ॥ २६ ॥

॥ इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमोऽध्यायः ।।

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

आत्मज्ञानिनः सर्वलोकेषु कामाचारित्वसिद्ध्यर्थं मृत्युदर्शनाद्यभावं श्लोकेनाऽह तदेष श्लोक इति । तत्र आत्मज्ञानिमाहात्म्ये, एष वक्ष्यमाणः श्लोको भवति । तमाह न पश्य इति । पश्यतीति पश्यो जीवः मृत्युं न पश्यति, न रोगं, नोत दुःखतां दुःखित्वम् । पश्यो जीवः सर्वं पूर्णं भगवन्तं आत्मतः प्राण इत्यादिनोक्तं सर्वमिति वा पश्यति सर्वं पूर्णं भगवन्तं प्राप्नोति । सर्वशः कामांश्चाऽप्नोतीत्यर्थः आत्मज्ञानिनोऽवस्थितिप्रकारमाह - स एकधेति । स आत्मापरोक्षज्ञानी एकधा भवति त्रिधा भवतीत्येवंरूपेण स्मृतः । स ज्ञानी शतं च दश च एकश्च सहस्राणि च पञ्चविंशतिंश्च भवतीत्यर्थः । भगवज्ज्ञान-सामर्थ्यादंशैर्नानारूपाणि धत्त इत्यर्थः । अविद्याविषकषायनिरसनहेतु- भूतभगवदापरोक्ष्यस्य स्थैर्येणावस्थितिकारणमाह - आहारेति ॥ गुरोः सकाशात् श्रवणरूपाहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिः सत्त्वशब्दितज्ञानशुद्धिः, सत्त्वशुद्धौ च ध्रुवा स्मृतिः स्थिरस्मृतिः, स्थिरस्मृतिलाभे च सर्वाविद्याकामकर्मादिग्रन्थीनां विप्रमोक्षः । तस्मै मृदितकषायायाप- गतसमस्ताविद्याकामकर्मादिरूपकषायाय नारदाय देवर्षये तमसः पारम् अविद्यायास्तीरं परमात्मस्वरूपं दर्शयति अदर्शयत् सनत्कुमारः । भगवानित्युक्त्या विष्णुरिति भ्रान्तिं निराह यस्तमिति । यो दर्शयति तं स्कन्द इत्याचक्षते । द्विरुक्तिः समाप्त्यर्था || २ || इति षड्विंशः खण्डः ।।

॥ इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदर्थसङ्ग्रहे श्रीराघवेन्द्रयतिकृते सप्तमोऽध्यायः ।।