सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि परस्य प्रच्छन्नबौद्धत्वमुपपादयति ।। अमानत्वेति ।। साहित्यमुद्रया दूषणान्तरं चाह ।। अमानतेति ।। मरिष्यसि स्वेष्टसाधनशक्त्यभावे मृतप्रायो भविष्यसीत्यर्थः ।। ८०१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

व्यक्तवक्तरि बौद्धमताद्भिक्षित्वेति शेषः । वक्त्रे त्वदभिमत नेहनानास्तीत्यादिवाक्ये । मरिष्यसि त्वद्वाक्यस्यैवाग्रतः अप्रामाण्यापत्तेरिति भावः ।। ८०१ ।।

युक्तिमल्लिका

तस्मादबाधितार्थानि वाक्यानि स्युर्यथाश्रुतम् ।

बाधितार्थानि वाक्यानि योग्यार्थेषु नयेद्बुधः ।। ८०२ ।।

सुरोत्तमटीका

अवान्तरप्रमेयमुपसंहरति ।। तस्मादिति ।। ८०२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

नयेदिति तदुक्तं तत्रैव चन्द्रिकायां ‘श्रुतौ श्रद्धालुना श्रुत्योर्विषयभेदेन तात्त्विकविषयत्वस्यैव वक्तव्यत्वाच्चे’ति

।।८०२ ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

प्रत्युद्गमं प्रश्रयणमभिवादनमेव च ।

गुहाशयाय कुर्वन्ति न तु तद्देहमानिने ।। ८०७ ।।

इति यः प्राह गिरिशः सोऽपि नेत्याह ते मतम् ।

गुहाशयो देहमानीत्युक्तौ यद्देहगौ जगौ ।। ८०८ ।।

सुरोत्तमटीका

‘‘प्रत्युद्गमप्रश्रयणाभिवादनं विधीयते साधु मिथ-स्सुमध्यमे । प्राज्ञैः परस्मै पुरुषाय चेतसा गुहाशयायैव न देहमानिन’’ इति भागवतस्थरुद्रवाक्येनापि जीवेश्वरयोर्भेदकथनमेवोचितं, ब्रह्मरुद्रादिषु क्रियमाण- नमस्कारपूजादीनां च तत्तदन्तर्याम्यधोक्षजाख्यभगवद्विषयत्वकथनं चोचित-मित्याह ।। प्रत्युद्गममिति ।। अनेन तद्वाक्यमर्थतः सङ्गृहीतमिति द्रष्टव्यम् । ते मतं जीवेश्वरयोरेकत्वरूपमतम् । जीवेषु बाधितार्थकवाक्यानामपि जीवपरत्व-कथनरूपमतं च । कथमित्यत आह ।। गुहेति ।। इत्युक्तौ जीवपरमात्माख्यौ द्वौ पदार्थौ । यद्यस्मात् तस्मात्तव मतं नेत्याहेति पूर्वेणान्वयः ।।८०७,८०८।।

सत्यप्रमोदटीका

‘प्रत्युद्गमप्रश्रयणाभिवादनं विधीयते साधु मिथः सुमध्यमे । प्राज्ञैः परस्मै पुरुषाय चेतसा गुहाशयायैव न देहमानिने’ इति भागवतं (४-३-२२) जीवेश्वरयोर्भेदमेवाभिप्रैतीत्याह प्रत्युद्गमेति । गुहाशयः अन्तर्यामी । देहमानी जीवः

।। ८०७,८०८ ।।

युक्तिमल्लिका

यद्देहमानिनं प्राह जीवमेव महेश्वरः ।

सोऽत्यल्पगुणवाक्यानि जीवेष्वेवानुशास्ति तत् ।। ८०९ ।।

उपचारार्हसुगुणस्तोमोक्तीः परमात्मनि ।

सोऽन्वशिक्षद्यतः प्रत्युद्गमाद्यमादिशत्प्रभोः ।। ८१० ।।

अतः श्रुतिपुराणादौ रुद्राद्युत्कर्षवाक्तु या ।

साऽन्तर्याम्यधिदैवादिष्वित्युक्तान्तरगोचरा ।। ८११ ।।

सुरोत्तमटीका

एतद्वाक्यबलेनैव प्रमेयान्तरं च सिद्धमित्याह ।। यदिति ।। यद्यस्मात् महेश्वरः । देहमानिनं देहाभिमानवत्त्वेन देहमानिपदवाच्यं जीवमेव प्राह । तत् तस्मात् । सः महेश्वरः अत्यल्पगुणवाक्यानि भगवत्यनु-पपन्नात्यल्पगुणप्रतिपादकवाक्यानि जीवेष्वेवानुशास्ति । न तु भगवतीति योजना । देहाभिमानाख्यनीचगुणप्रतिपादकदेहमानिपदेन जीवमेव निर्दिशन् रुद्रमहिमप्रतिपादकवाक्यानामन्तर्यामिपरत्ववत् जननमरणादिदोषप्रतिपादक-वाक्यानामपि नान्तर्यामिपरत्वम् । किन्तु जीवपरत्वमेवेति सूचितवानिति भावः

।। ८०९–८११ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एवेति । पूर्णगुणे परमात्मनि तद्वाक्यानां बाधादिति भावः ।। उपचारः स्वातन्त्र्येण नमनादिकम् ।। या ‘एको रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे’ इत्यादिका । इति सूत्र इति शेषः । अन्तरगोचरा अन्तर्यामिविषयेति उक्ता निर्णीता

।। ८०९–८११ ।।

युक्तिमल्लिका

अधोक्षजो मे मनसा विधीयत इतीश्वरः ।

स एव तं यद्व्यनक्ति गुहाशयपदोदितम् ।। ८१२ ।।

एवं च विष्णोरुत्कर्षे सर्वागमगिरां भरम् ।

यो हरो वक्ति सर्वस्य स गुरुर्नात्र संशयः ।

त्रिलोचनमतायास्मै को वा द्रुह्येद्द्विलोचनः ।। ८१३ ।।

सुरोत्तमटीका

गुहाशयोऽपि हरिरेव न त्वन्य इत्यौत्तररुद्रवाक्येनैव सिद्धमित्याह ।। अधोक्षज इति ।। अनेन सत्वं विशुद्धं वसुदेवशब्दितं यदीयते तत्र पुमानपावृतः । सत्वं च यस्मिन् भगवान् वासुदेवो ह्यधोक्षजो मे मनसा विधीयते इति श्लोकं गृह्णाति । अस्यार्थः । यद्यस्मात्तत्र सत्वगुणे मनसि प्रचुरे सति अपावृतः अपगतमावृतमावरणं प्रकृत्याख्यं यस्मात्सोऽपावृतः पुमान् परमपुरुषः ईयते ज्ञायते । तस्माद्विशुद्धं रजस्तमोभ्यामविमिश्रितं सत्वं सत्वगुणः । वसुदेवशब्दितं सर्वत्र निवसनशीलत्वाद्वसुदेवशब्दवाच्यः परमात्मा दीव्यते प्रकाश्यते अनेनेति व्युत्पत्त्या वसुदेवशब्दप्रतिपादितम् । अस्तु सत्व-गुणस्य वसुदेवनाम । प्रकृते किमायातमित्यत उक्तम् ।। सत्वं चेति ।। तत्सत्वं च सत्वगुणः । यस्मिन्परमात्मनि मत्स्यकूर्माद्यवतारैः स्वरक्षकस्य परमात्मनः वशे तिष्ठतीत्यर्थः । रजस्तमोगुणप्रचुरदैत्यसंहारेण सत्वगुणप्रचुरदेवतारक्षणे सत्वगुणस्यैव रक्षणं कृतं भवति । एवं वसुदेवशब्दवाच्यः सत्वगुणो यस्य वशेऽस्ति स भगवान् वसुदेवो यस्य रक्ष्यः स वासुदेव इति व्युत्पत्त्या वासुदेवः वासुदेवशब्दवाच्यः । न तु वसुदेवपुत्रत्वाद्वासुदेवः ।

नापि साक्षात्सत्वगुणस्यैवाधारतया वासुदेवः । तथा सति त्रिगुण-वर्जितत्वार्थकत्वेन मदभिमतया गुणमात्रनिषेधकत्वेन त्वदभिमतया निर्गुण-श्रुत्यैव विरोधात् । सात्विकसनकादिवदस्याप्युत्पत्तिसम्भवेन वसुदेव-पुत्रत्वार्थकशब्दस्यान्यार्थकथनायोगात् प्राकृततया दर्शनयोग्यत्वसम्भवेन वक्ष्य-माणाधोक्षजपदायोगात् सत्वगुणप्रचुरब्रह्मण इव मनसा धार्यत्वमात्रसम्भवेऽपि विधीयत इति वक्ष्यमाणस्य सर्वेभ्योऽप्यतिशयेन धार्यत्वस्यायोगात् । सत्वात्सञ्जायते ज्ञानमिति वचनान्मनोवृत्तिरूपभगवत्साक्षात्कारकरणस्य सत्व-गुणस्य साक्षात्कर्तृजीवेष्वेव वृत्तेरुचितत्वेन ईयत इत्युक्तज्ञेयभगवन्निष्ठतायाः प्रयोजनाभावात् ।

त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा ।

सात्विकी राजसी चैव तामसी चैव तां शृृणु ।।

इति गीतावचने सात्विकादित्रितयकारणीभूतस्वभावपदोदितजीवस्वरूप-भूतसात्विकत्वराजसत्वतामसत्वाख्यस्वभावत्रयस्य त्रिधापदमहिम्ना सूचितस्य सात्विकसात्विकत्व, सात्विकराजसत्व, सात्विकतामसत्वाख्य सज्जीवनिष्ठ-प्राकृतगुणनिमित्तत्रैविध्यस्य राजससात्विकत्व राजसराजसत्वराजसतामस-त्वाख्यमध्यमजीवनिष्ठप्राकृतगुणनिमित्तत्रैविध्यस्य तामससात्विकत्व तामस राजसत्व तामसतामसत्वाख्याधमजीवनिष्ठप्राकृतगुणनिमित्तत्रैविध्यस्य चेत्येवं नवविधबाह्यविभागस्य कारणीभूतस्वभावपदोदितजीवस्वरूपसात्विक-सात्विकत्वादिविभागनवकस्य च देहीति पदोदितजीवेष्वेव कथनात् । स्वयोग्यस्वरूपज्ञानानन्दादेः सदाऽवभासनस्वभावाः सात्विकसात्विकाः स्वयोग्यमौक्तान्नपानादिविषयेषु च मध्ये मध्ये अभिलाषस्वभावाः सात्विक-राजसाः मुक्त्यनन्तरमपि स्वयोग्यस्वरूपमानेष्वेव सर्वदा शक्तिमन्तः कदाचि-द्व्यक्तिमन्तः कदाचिदव्यक्तिमन्तश्च सात्विकतामसा इति उत्तमानां स्वरूपे विभागः ।

मध्यमाधमेषु तत्स्वरूपदोषाणामपि सम्भवान्न कश्चित्क्षुद्रोपद्रवः । बाह्यतत्वज्ञानकरणस्यापि सत्वगुणस्य हेयत्व घटनाय स्वरूपज्ञानं प्रत्यावरण-त्वावश्यम्भावेन भगवतोऽपावृतपदोक्तावरण शून्यत्वायोगात् । अत एव समग्रविज्ञानवैचित्र्याय स्वरूप विभागस्याप्यपेक्षितत्वात् । संसारदशायां मानसज्ञानवैचित्र्याय प्राकृत गुणत्रयनिमित्तभागत्रयस्याप्यपेक्षितत्वात् ।

ननु सज्जीवेषु च बहिः राजसत्वतामसत्वयोः किमर्थं प्रवेशः । दुर्जीवेषु च सात्विकत्वराजसत्वयोः कुतो निवेशः । मध्यमजीवेषु च सात्विकत्वतामस-त्वयोः किं प्रयोजनमिति चेत् सत्यम् । बहिः सज्जीवानामपि कादाचित्क-सांसारिकभ्रमप्रमादादेः क्रमेण सम्पादनार्थं तयोरपेक्षितत्वात् । सात्विक-सात्विकेषु तात्विकयोगिषु रुद्रादिषु प्रमादादेरल्पत्वादविवक्षा । स्वरूपे च भगवतः स्वमहिम्नैव जीवानां योग्यतातिरेकेणादृश्यत्वसम्भवेऽपि दृश्यजगति क्रमात्स्वयोग्यतातिरेकेण ज्ञानप्रतिरोधार्थम् । अत एव मिथ्याज्ञानिषु कल्यादे-र्बहुमिथ्याज्ञानित्वादुत्तमत्वम् । तादृशस्वभावस्यापि वक्तुमुचितत्वात् । दुर्जीवेषु स्वरूपे बहिश्च तामसतामसानां राक्षसानामिव अन्यत्रापि तमोनिमित्तकबहुतर-मिथ्याज्ञानप्रसक्तौ सत्यां क्रमेण तन्निरोधार्थम् । मध्यमजीवेषु च सर्वत्रापि रजोगुणस्वभावेनैव मिश्रज्ञानसम्भवेऽपि तेषां चैक प्रकारत्वाभावेन तन्निष्ठमिश्र- ज्ञानस्यापि तारतम्यबोधनाय तस्यैव ज्ञानस्योच्चत्वनीचत्वसंपादनार्थम् । प्राथमिकसत्वप्रवेशे तज्जन्यतत्वज्ञानस्यापि सत्वप्रवेशरहितमध्यमाधमकोटिभ्या-माधिक्यसिद्धे मिश्रजीवत्वमहिम्ना मिश्रत्वसंपादकरजोमहिम्ना च मिथ्या-ज्ञानस्यापि आधिक्यसिद्धेः मध्यमराजसराजसत्वतमसोरुभयोरप्यप्रवेशेन उच्चादधमस्य नीचादुत्तमस्य मिश्रज्ञानस्य द्विर्बद्धरजःपदमहिम्ना सिद्धेः ईषत्सत्वतमःप्रवेशस्य चाविवक्षितत्वात् । अधमपक्षे सत्वाप्रवेशेन रजःपदद्वया-भावेन तमःपदप्रवेशेन च प्राचीनपक्षद्वयादपि सत्वगुणजन्यतत्वज्ञानस्याल्पत्व-सिद्धौ पूर्वोक्तन्यायेन तामसपक्षोदितमिथ्याज्ञानस्याप्यल्पत्वसिद्धेः सत्वतमो-गुणजन्यसत्कर्मदुष्कर्मप्राबल्येन तयोरुभयोरुत्तमाधमत्वसिध्यर्थं वा सात्विक-तामसत्वोक्तेः सार्थक्यात् । राजसराजसपदोक्तमध्यमे तु सत्कर्मदुष्कर्मणो-रन्यतरस्याप्याधिक्यालाभेनोभयोरपि समत्वस्यैव लाभे मध्यमत्वस्यैव सिद्धेः ।

न च वाच्यं तामसपदप्रयोगेन मिथ्याज्ञानबाहुल्ये पूर्ववत्तत्वज्ञानस्य च बाहुल्यमत्रापि स्यादिति । तथा सति प्राचीनपक्षस्यान्तिमपक्षस्य च साङ्कर्य-प्रसङ्गात् । अधमेष्वेषु ज्ञानोत्कर्षायोगाच्च । अथवा तमसाऽज्ञानमेव चेति वचनेन तमोगुणादज्ञानस्यापि सम्भवात् पूर्वोक्तकोटिद्वयादपि अन्तिमेष्वेषु अज्ञानातिशयद्योतनाय तामसत्वोक्तिरिति द्रष्टव्यम् । अथवा सत्वपदेन मायानिबर्हणसामर्थ्यं ब्रह्मादीनां स्वरूपतः सात्विकसात्विकत्वे भगवतस्ततोऽ-प्यतिशयितसात्विकत्वस्य न्यायप्राप्तत्वात् सत्वपदेन तस्य स्वभावत एव सत्वं ग्राह्यम् । अत्र विशेषशक्त्या आधाराधेयभावस्यैव सम्भवान्न कश्चित्क्षुद्रोपद्रवः । एतेनैवापाततो दोषापादकशब्दानामपि भाष्यादौ उक्तविधया भगवति गुण-परतयैव योजयितुं शक्तिसद्भावे तेऽपि शब्दा विष्णुपरतयैव योज्या इति सूचितम् । ननु वसुदेव पुत्रत्वाख्यप्रसिद्धार्थ एव कुतो नेत्यत उक्तम् । अधोक्षजो हीति ।। यस्मादधस्तादेवाक्षजमक्षजनितं ज्ञानं सो धोक्षजोऽहि मनुष्यदृशामगोचरो नारायणः कथं कस्यचित् पुत्रो भवेत् । अतः द्वेधा सत्वगुणाख्यवसुदेव सम्बन्धित्वादेव भगवान् वासुदेव इति पूर्वेणान्वयः । सः वासुदेवः मे मनसा विधीयते विशेषेण वि विशिष्टतया विःपरमात्मेति वा धीयते धार्यते अथवा सः वासुदेवः मे मनसा मां विधत्त इत्यादि वाक्यानां शुकरूपेण व्याख्यानसमये मदुपदिष्टज्ञानेन विधीयते सर्वैर्नमस्कर्तव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य इत्यादिविधेरभिधेयः विकल्यापोह्य इत्यादि विधेश्च विषयीक्रियते । सकलविधीनां विषयतया प्रतिपाद्यत इत्यर्थः । एवं च मच्छिष्यो यस्त्वम् । अहं त्वां न नमस्करोमीति कथं कोपं करोषि गुरूपदिष्ट-ज्ञानग्रहणे दक्षत्वाद्दक्षशब्दवाच्यो यस्त्वं कथमधुना अदक्षोऽभूरिति फलितोऽर्थः । स एव पूर्वश्लोकोक्त एव ईश्वरः रुद्रः । यद्यस्मात् ।। ८१२,८१३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अत्र चान्तर्यामी हरिरेवेत्याह अधोक्षज इति ।। ‘सत्त्वं विशुद्धं वसुदेवशब्दितं यदीयते तत्र पुमानपावृतः । सत्त्वं च यस्मिन्भगवान्वासुदेवो ह्यधोक्षजो मे मनसा विधीयते’ इत्युत्तररुद्रवाक्येन (४–३–२३) गुहाशयः अधोक्षजो वासुदेवो विष्णुरेवावसीयते इत्याह अधोक्षज इति । अत्र भगवदपरोक्षज्ञानहेतुसत्त्वगुणस्य रक्षको विष्णुरेव रुद्रध्यानविषयो निरूप्यते । गुहाशयत्वस्य तस्मिन्नेव ‘यो वेद निहितं गुहायां’ इति श्रुतौ ‘गुहां प्रविष्टावात्मानौ’ इति सूत्रे ‘ईश्वरः सर्वभूतानां हद्देशेऽर्जुन तिष्ठति’ इति गीतायां च प्रसिद्धेः । अतः प्रस्थानत्रयानुरोधियथार्थज्ञानशीलत्वादपि रुद्रस्य त्रिलोचन इति नामधेयमित्याशयवानाह त्रिलोचनमतायेति । द्विलोचनः विशेष्यावृत्तिधर्मप्रकारकज्ञानवान् । जीवे ब्रह्मैक्यवादी मायी ।। ८१२,८१३।।

युक्तिमल्लिका

भेदस्य व्यावहार्यत्वे स्यादैक्यं प्रातिभासिकम् ।

भेदो ह्यैक्यनिषेधात्मा तस्याद्यैव निषिद्धता ।

किं न दद्यात्त्वदद्वैते ब्रह्मज्ञानान्यबाध्यताम् ।। ८१४ ।।

इदानीमेव बाध्यत्वाच्छुक्तिरूप्येऽपि सा दशा ।

अतो वृद्ध्यर्थिनश्चित्रं मूलनाशो भवेत्तव ।। ८१५ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रमेयान्तरेऽपि प्रतिबन्दीं ग्रहीतुमुक्तम् ।। भेदस्येति ।। ऐक्ये प्रातिभासिकत्वोपपादनायोक्तम् ।। भेदो हीति ।। तस्य ऐक्यस्य औव निषिद्धता ब्रह्मज्ञानान्यबाध्यतां किं न दद्यादिति सम्बन्धः ।। सा प्राति-भासिकताख्या । एवं च वृद्धिमिच्छतो मूलमपि नष्टमित्याभाणकं त्वमेवानु-करोषीत्याह ।। अत इति ।। ८१४,८१५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

न च पूर्वोक्तो भेदो व्यावहारिक इति वाच्यम् । तथा सत्यपि व्यावहारिकशुक्तिविषयकज्ञानेन बाध्यस्य रूप्यस्य प्रतिभासिकत्त्ववत् व्यावहारिकभेदज्ञानेन बाध्यस्यैक्यस्य प्रातिभासिकत्वापत्तिरित्याह भेदस्येति । वृद्धिः ऐक्यस्य पारमार्थिकत्वम् । मूलनाशः ऐक्यस्येदानीमेव ब्रह्मज्ञानान्येन भेदज्ञानेन निवृत्त्या प्रातिभासिकत्वरूपनिकृष्टताऽऽपातः ।। ८१४, ८१५ ।।

युक्तिमल्लिका

एवमेव त्रिकालेषु निषेधाभावरूपिणी ।

सत्यता व्यावहार्या चेन्मिथ्यात्वं प्रातिभासिकम् ।। ८१६ ।।

भवेत्पूर्वोक्तमार्गेण गुणाभावनिषेधकः ।

अभावाभावरूपत्वाद्भावरूपा गुणाः प्रभोः ।। ८१७ ।।

व्यावहार्या यदि तदा नैर्गुण्यं प्रातिभासिकम् ।

भवेदघटभूमेः किं सघटा भूर्न बाधिका ।। ८१८ ।।

सुरोत्तमटीका

इममेव दोषं प्रमेयद्वयेऽप्यतिदेष्टुमुक्तम् ।। एवमिति ।। अभावाभावरूपत्वाद्गुणाभावनिषेधकाः प्रभोः भावरूपा गुणा यदि व्यावहार्या इति सम्बन्धः । भावस्याप्यभावनिषेधकत्वे दृष्टान्तकथनायोक्तं अघटभूमेरिति ।। ८१६–८१८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उक्तन्यायं मिथ्यात्वे नैर्गुण्ये चातिदिशति एवमेवेति । त्रिकालेषु इति । ‘स्वकाले ह्यस्तितां गृह्णन्साक्षात्कारस्त्रिकालगम् । प्रतिषेधं निरुन्धानो गृह्णात्येवात्यबाध्यतामि’ति न्यायामृतोक्तेः । व्यावहार्या चेदिति । एवमपि दुराग्रहेण सत्त्यत्वस्य ब्रह्मज्ञानबाध्यत्वं ब्रूषे चेदित्यर्थः । मिथ्यात्वं त्वदुक्तरीत्याऽपि ब्रह्मज्ञानेतरेण व्यावहारिकसत्यताग्राहकप्रमाणेन बाध्यत्वात् प्रातिभासिकं भवेदित्युत्तरेणान्वयः । पूर्वोक्तमार्गेण इत्येतत्पूर्वत्र उत्तरत्र च सम्बध्यते । भावरूपगुणानां कथमभावनिषेधकत्वं इत्यत आह अभावाभाव-रूपत्वादिति । अनन्तरप्रतीतौ इति शेषः । तदेव दृष्टान्तोक्त्या स्फोरयति अघटभूमेः घटाभाववद्भूतलमिति धियः । सघटा भूः घटवद्भूतलमिति ज्ञानम्

।। ८१६–८१८ ।।

युक्तिमल्लिका

प्रातिभासिकमानानि मानान्यासन्यतस्तव ।

तस्मान्मन्मानमार्ताण्डः प्रलयार्को भवेद्द्विषाम् ।। ८१९ ।।

तत्र परसंमतं दृष्टान्तमाह क इति । उद्दिधीर्षति जहदजहल्लक्षणामाश्रित्य पदार्थस्वरूपैक्यपरतया व्याख्यास्यति

।। ८२४ ।।

युक्तिमल्लिका

न चेद्भेदप्रमाणं च दृष्टेऽर्थे व्यावहारिके ।

जीवब्रह्मचितोरेव भेदं लक्षणया वदेत् ।। ८२५ ।।

सुरोत्तमटीका

बाधकान्तरं चाह ।। न चेदिति ।। न चेद्वेदवाक्ये सर्वथा अप्रामाण्यं न वक्तव्यं चेत् । दृष्टे वाक्यस्वारस्यतो लब्धे अर्थे-विशिष्टयोर्भेदे । अवश्यं चैतदेव । प्रातिभासिकार्थवाक्यस्यार्थान्तरं वदता व्यावहारिकार्थकवाक्ये सुतरामर्थान्तरस्यैव वक्तव्यत्वात् विशिष्टैक्यवाक्ये चिदैक्यवद्विशिष्टभेदवाक्ये भेदस्यैव न्यायप्राप्तत्वाच्च ।। ८२५ ।।

स्वसम्बन्ध्येकदेशस्य स्वासम्बन्धिप्रदेशतः ।

भेदं स कालयेत्किं स्याद्घटाभ्रान्तर्घटाद्भिदा ।। ८२९ ।।

सुरोत्तमटीका

सः भेदोपाधिः । कालयेत् ज्ञापयेत् । घटोपाधेः घटाभ्रान्तः घटोदरस्थाकाशान्तः भिदा किं स्यादिति सम्बन्धः । घटोपाधेः स्वासम्बन्धिप्रदेशान्तरादेव भेदो ज्ञाप्यते न तु घटोदरस्थाकाशांशानामेव मिथोभेदः प्रदर्श्यते ।। ८२९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘खेऽपि देशान्तरस्य सः । ज्ञापको न तु कारकः’ इति भगवत्पादोक्तिमनुरुध्याह स्वेति । भेदं पूर्वमेव स्वभावतयैव विद्यमानम् । कालयेत् मूढभेदव्यपेक्षया ज्ञापयेत् । घटाभ्रान्तः घटाकाशांशयोरन्तर्गणिकः । घटोपाधिना न भेदो ज्ञाप्यते । किन्तु घटासम्बन्धिप्रदेशान्तरादेव । सर्वथा विद्यमानस्यैव भेदस्य ज्ञापक इति भावः ।। ८२९ ।।

युक्तिमल्लिका

अतः स्वतो विशेषं वा भेदं वा भेद्यवस्तुनि ।

योऽपेक्षते स्वयोग्याय स्वयमेव कथं पुनः ।

कुर्यादुपाधिस्तौ पूर्वौ न हि स स्वपितुः पिता ।। ८३० ।।

सुरोत्तमटीका

उपाधेः सम्बन्धासम्बन्धौ च प्रागेव स्थितभेदसापेक्षा-विति कथं तस्य कारकावित्याह ।। अत इति ।। अतः घटोपाधिना घटाभ्र एव भेदस्याज्ञापनात् । यः भेदकोपाधिः । तौ भेदविशेषौ । सः उपाधिः ।।८३०।।

सत्यप्रमोदटीका

‘अन्तरशब्दो विशेषवचन’ इति उपाधिखण्डन-टीकाऽनुरोधेनाह विशेषं वेति अव्याकृताकाशपक्षे । तदंशानां अत्यन्ता-भेदात् । भेदं वेति भूताकाशपक्षे इति व्यवस्थितविकल्पो ध्येयः । स्वयोगाय स्वसम्बन्धाय । तौ विशेषं वा भेदं वा । उपाधेः सम्बन्धो हि एकदेशेनैव वाच्यः। अन्यथोपाधिर्भेदको न भवेत् । तदुक्तं ‘सर्वगश्चेन्न भेदक’ इति । सोऽपि एकदेशः उपाध्यन्तरेण चेत्तस्याप्येकदेशेनैव सम्बन्धो वाच्यः । स एकदेशः पूर्वेवोपाधिकृतश्चेदन्योन्याश्रय इत्याह न हीति । उपाधिपरम्परा-भ्युपगमेऽनवस्था तदुक्तम् ‘एकदेशेऽनवस्था स्यादि’ति ।। ८३० ।।

युक्तिमल्लिका

वृक्षाग्रे कपिसंयोगो वृक्षमूले परं न सः ।

अतः प्रमाणविरुद्धभागत्यागलक्षणाश्रयणन्याय-साम्यात् । द्विरिति विशिष्टभेदशुद्धचिद्भेदेत्येवं प्रकारद्वयेनेत्यर्थः । यामिकानां भेदप्रतिपादनेन तद्रक्षणे निरवकाशतया सदा जागरितानां प्रमाणानां, सदसि बहूनां समावेशे । तस्करकैतवैः प्रत्यक्षदृष्टभेदापलापाय भागत्यागादि-वक्रमार्गानुसारिभिः त्वदभिमतमानाभासैः कतिपयमात्रैः । उक्तिव्यत्यासेऽपि भेदप्रमाणानां व्यावहारिकविषयत्वेन व्यत्यासे तैः प्रवृत्तत्वेऽपि । चौर्यस्य प्रातिभासिकत्वेनासाधकत्वपात्त्या स्वस्वरूपापहारस्य । स्थैर्यम् उभयमत-रीत्याऽपि सिद्धिम् ।। ८३३, ८३४ ।।

युक्तिमल्लिका

परेऽव्यये सर्व एकीभवन्तीति च या श्रुतिः ।

सा च गोष्ठे गाव एकीभवन्तीत्यादिवाक्यवत् ।

मुक्तानामेकतामाह गवामिव परस्परम् ।। ८३५ ।।

सुरोत्तमटीका

अधुना मोक्षे ऐक्यप्रतिपादकतया पराभिमतस्य कर्माणि विज्ञानमयश्च आत्मापरेऽव्यये सर्व एकीभवन्तीति वाक्यस्यार्थमाह ।। परेऽव्यय इति ।। ८३५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु । कर्माणि विज्ञानमयश्च आत्मा परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति’ इति श्रुतिः मुक्तौ जीवपरयोरभेदं वक्ति इति अपव्याख्यानं प्रत्याख्याति पर इति ‘एकीभावः मत्यैक्यं वा क्षीराब्ध्यादिस्थिततद्रूपापेक्षया स्थानैक्यं वा’ इति तत्त्वनिर्णयमनुरुध्याह सा चेति । तदुक्तं तत्रैव टीकायां ‘प्रागीश्वरव्यक्ति-स्थानापेक्षयाऽन्यत्रेतस्ततः स्थितास्तत्र मिलिता भवन्ति’ इति ।। ८३५ ।।

युक्तिमल्लिका

आधारं गोष्ठवद्ब्रह्म परं सर्वोत्तमत्वतः ।

पूर्णत्वतो वा महिमव्ययस्याभावतोऽव्ययम् ।। ८३६ ।।

अनुशास्ति न चेच्च्विस्त्वां हिनस्तीति मतिर्मम ।

अभूततद्भाववादी भूततद्भाववादिनम् ।। ८३७ ।।

सुरोत्तमटीका

आधारमनुशास्ति सप्तमीबलादाधारमनुशास्ति । च्विः एकीभवन्तीत्यत्र विद्यमानश्च्विप्रत्ययः । भूततद्भाववादिनं भूतस्य प्रागेव विद्यमानस्य तद्भावस्य ब्रह्मभावस्य, वादिनम् । अभूततद्भावार्थक्वचित्प्रत्ययः प्रागविद्यमानस्य मुक्तानां हरेश्च वैकुण्ठाख्य स्थानैक्यस्य प्रतिपादन एव घटते न तु संसारदशायामपि विद्यमानतयाऽङ्गीकृतजीवब्रह्मैक्यस्य प्रतिपादन इति भावः ।। ८३६,८३७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

आधारम् इत्यस्य अनुशास्तीत्युत्तरेणान्वयः । एवं परं अव्ययं इत्यनयोरपि । च्विप्रत्ययोऽप्येवं सति मुख्यः स्यात् । एकस्थान-स्थितत्वस्य मुक्तेः प्रागभूतस्य मुक्तौ सत्यां भावाङ्गीकारात् । पराभिप्रेतार्थे प्रागप्यैक्यस्य तन्मते सिद्धत्वेन अभूततद्भावासम्भवादित्याह च्विरिति ।। ८३६, ८३७ ।।

युक्तिमल्लिका

कलानां कर्मणां चैव जडानां कथमेकता ।

परेणैकीभवन्तीति प्रयोगश्च भवेत्तदा ।

सप्तमीयं भवद्ग्रन्थस्याष्टमीं कुरुते सदा ।। ८३८ ।।

सुरोत्तमटीका

परपक्षे दूषणान्तरमाह ।। कलानामिति ।। गताः कलाः पञ्चदशप्रतिष्ठा इत्यत्रोक्तकलानाम् । कर्माणीत्यत्रोक्तकर्मणाम् । ऐक्या-सम्भवसूचनाय जडानामिति ग्रन्थकृतो वचनम् । तदा ब्रह्मणैवैक्यस्य श्रुत्यभि-प्रेतत्वे । परेणेति तृतीयाप्रयोग एव स्यात् । न तु सप्तमीत्यर्थः । शब्दार्थाकुशलं परमपहसति ।। सप्तमीति ।। अष्टमीं अष्टमीतिथिम् । भगव-द्ग्रन्थस्यापाठ्यत्वप्रयोजकानध्ययनां कुरुत इति भावः ।। ८३८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

कलाशब्दस्य जडार्थतामुपेत्याह कलानामिति । देवतापरत्वे निवृत्तिशब्दस्यानेकार्थताकल्पनाप्रसङ्गादिति भावः । तदा ऐक्याभिप्राये । अष्टमीम् अष्टमीतिथिवत् अध्ययनानर्हत्वम् ।। ८३८ ।।

युक्तिमल्लिका

वक्ति कारणमात्रस्य सत्यतां मृत्तिकाश्रुतिः ।

कार्यमात्रस्य सद्भावं वक्ति कार्ष्णायसश्रुतिः ।। ८३९ ।।

सुरोत्तमटीका

वाचारम्भणश्रुत्या सत्यत्वसाधनप्रकारमाह ।। वक्तीति ।। मृत्तिकाश्रुतिः ‘यथा सौम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृण्मयं विज्ञातं स्यात् वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यमिति’ श्रुतिरित्यर्थः । कारणमात्रस्य उपलक्षणया उपादानकारणसमुदायस्य सकलकारणसमुदायस्य वा सत्यतां वक्तीति योजना । न त्वकारणतया परेणाभिमत ब्रह्मचिन्मात्रस्येति भावः । कार्यमात्रस्य नखनिकृन्तनाख्यकार्ष्णायसस्य कार्यरूपत्वेन उपलक्षणया सकलकार्यस्य न तु सर्वथा अकार्यस्य ब्रह्मचिन्मात्रस्येति भावः । सद्भावं सत्यत्वम् । कार्ष्णायसश्रुतिः यथा सौम्यैकेन नखनिकृन्तनेन सर्वं कार्ष्णाय सं ज्ञातं स्यात् । वाचारम्भणं विकारो नामधेयं कार्ष्णायसमित्येव सत्यमिति श्रुतिरित्यर्थः ।। ८३९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

पररीत्या ‘मृत्तिकेत्येव सत्यं’ इति श्रुतिः मृत्तिकोप-लक्षितसकलकारणप्रपञ्चस्य सत्यत्वं अभिप्रैति । अन्यथा यस्य कस्य-चित्कारणस्य मिथ्यात्वे ‘ब्रह्म सत्यं कारणत्वात् मृत्तिकावत् इति अनुमाने हेतोस्तत्रैव व्यभिचारः प्रसज्यते । ‘कार्ष्णायसमित्येव सत्यं’ इति श्रुतौ कार्ष्णायसस्यान्त्यावयवित्वेन कार्यत्वमेवास्ति । समानन्यायेन सर्वस्य कार्य-प्रपञ्चस्य सत्यत्वसिद्धिः ।। ८३९ ।।

युक्तिमल्लिका

उपादानस्य सत्यत्वे कार्यसत्त्वमभूद्बलात् ।

उपादेयस्य सत्यत्वे सत्सत्त्वं च भवेद्बलात् ।

अतो द्विर्बद्धसत्यत्वं को वा मोचयितुं क्षमः ।। ८४० ।।

सुरोत्तमटीका

वाक्यमर्यादया आगतकार्यकारणसत्यत्वमुक्त्वाऽर्था-दागततत्सत्यत्वमप्याह ।। उपादानस्येति ।। तत्सत्त्वम् उपादानसत्त्वम् । उपादानोपादेययोरभिन्नत्वेनैकसत्यत्वे अपरसत्यत्वस्याप्यावश्यकत्वादिति भावः ।। द्विर्बद्धसत्यत्वं वाक्यादर्थाच्चागतसत्यत्वम् । इदं च इति शब्दमुपेक्ष्य पररीत्यैवार्थकथनेऽपि वाक्यद्वयस्य स्वारसिकार्थमर्यादया कार्यकारणात्मक-प्रपञ्चसत्यतैव सिद्ध्येत् । न तु ब्रह्मसत्यत्वं जगन्मिथ्यात्वं चेति ज्ञापना-योदितम् । वस्तुतस्तु विष्णुतत्वनिर्णयादावुक्त एवार्थो द्रष्टव्यः ।। ८४० ।।

सत्यप्रमोदटीका

एवं शब्दात्कार्यकारणप्रपञ्चस्य सत्यत्वसिद्धिप्रकार-मुक्त्वा अर्थतोऽपि तत्सिद्धिमाह उपादानेति । बलात् उपादानोपादेययोर-भेदबलात् । अन्यथा एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञा व्याहन्येत । द्विःशब्दः अर्थतश्चेत्युक्तप्रकारद्वयेन । बद्धसत्यत्वं निरवकाशतया सिद्धं सत्यत्वम् । यद्यपि परपरिकल्पितस्यार्थस्यायुक्तताऽनुव्याख्याने समर्थिता तथाऽपि परस्याकौशल-प्रकटनाय, अभ्युपगमवादेनापि परस्य व्याघातः समर्थितो ध्येयः ।। ८४० ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

यन्नामरूपयोश्चान्यथात्वं न स कदाऽन्यथा ।

कार्यकारणरूपं च नामरूपात्मकं जगत् ।

द्वेधा निर्दिश्य तत्सत्त्वमपि वक्ति सयुक्तिकम् ।। ८४६ ।।

सुरोत्तमटीका

तर्हि ब्रह्मणि जगति च सत्ताद्वैविध्यं स्यादित्येतत् प्रागर्थाद्दूषितमपि पुनः श्रौतमर्यादया च दूषयति ।। यदिति ।। यद्यस्मात् ।। नामरूपयोश्चान्यथात्वं वैपरीत्यम् । न इत्येवेति श्रुत्या प्रतिपादनात् कदापि न घटते । तस्मात् सः नामरूपात्मकप्रपञ्चः । कदा अन्यथा मिथ्याभूतः । न कदापीत्यर्थः । जगतोऽपि ब्रह्मवत्कदापि व्यत्यासाभावात् पारमार्थिकत्वमेव वक्तव्यम् । अतः सत्ताद्वैविध्यमपि न श्रुतेरभिप्रेतमिति भावः । नन्वेवं तर्हि जगदित्येव सत्यमित्येतावतैवालं किमर्थं जगतो विभागकथनमित्यत आह ।। कार्येति ।। सयुक्तिकमिति वदता नामाभिधेयत्वाद्रूपवत्त्वात्कारणरूपत्वा-त्कार्यरूपत्वाच्चेति युक्तिचतुष्टयसूचनार्थं विभागकथनमिति द्योतितम् ।। ८४६।।

सत्यप्रमोदटीका

यत् यस्य प्रपञ्चस्य । सः प्रपञ्चः । कदाऽन्यथा न कदाऽपि बाध्यः । ब्रह्मवदेव । ब्रह्म सर्वप्रकारेण नित्यम् । प्रपञ्चस्तु प्रवाहत इति तु वैषम्यमात्रम् । अबाध्यत्वे न कोऽपि विशेषः । अत उक्तरूपं व्यावहारिकं पारमार्थिकमिति चानर्थान्तरमित्याशयः । द्वेधा पूर्वोक्तप्रकारेण प्रत्येकं प्रकारद्वयेन । सयुक्तिकं नामवत्त्वात् रूपवत्त्वाच्च, कार्यरूपत्वात्, कारणरूपत्वात् इति युक्तिचतुष्टयपूर्वकम् । अपि शब्देन अन्योन्यभेदं परमात्मभेदं च । ‘आकाशो वै नामरूपयोर्निर्वहिता ते यदन्तरा तद्ब्रह्म’ इति आकाशपदवाच्यस्य परमात्मनो नामरूपात्प्रपञ्चाद्भेदज्ञापनात् । एवं चेतन-त्वेनोपादानोपादेयभावाभावात् प्रधानत्वेनास्वतन्त्रचेतनभिन्नत्वाच्च ।। ८४६ ।।

युक्तिमल्लिका

यदा मृदपि विज्ञातसादृश्याज्ज्ञापयेज्जगत् ।

तदा समर्थः सामर्थ्याद्विज्ञातः पुरुषोत्तमः ।

कथं न दद्यात्सार्वज्ञमिति कैमुत्यतः प्रभोः ।। ८४७ ।।

सार्वज्ञदानशक्तिं सा बोधयन्ती मुहुर्मुहुः ।

निदर्शनत्रयमिदं नृणां प्रादर्शयच्छ्रुतिः ।। ८४८ ।।

सुरोत्तमटीका

इदानीं यथा सोम्येति वाक्यत्रयस्य येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातं भवतीति मूलोपक्रमवाक्येन सङ्गतिमाह ।। यदेति ।। सा यथा सोम्येत्यादिश्रुतिः । निदर्शनत्रयमिति वदता अतिस्पष्टी-करणाय श्रुतेः प्रवृत्तिरिति सूचितम् ।। ८४७,८४८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘एवं प्रधानस्य परमात्मनो ज्ञानादप्रधानं ज्ञातमिव भवति’ । ‘यथा सौम्येत्याद्यपि सादृश्यकथनं’ इति भगवत्पादोक्ती अनुरुध्याह यदेति । सार्वज्ञम् अपरप्रपञ्चस्यैव परायत्तत्वज्ञापनेन प्रपञ्चज्ञानाज्जायमानं तदधिकं फलं च । निदर्शनत्रयं दार्ढ्यार्थम् ।। ८४७, ८४८ ।।

युक्तिमल्लिका

इत्येव वाच्यः श्रुत्यर्थो नोचेत्कुप्येदियं कृतिः ।

हयग्रीवप्रसादोत्थसामर्थ्यकृतकौतुका ।। ८४९ ।।

सुरोत्तमटीका

नो चेत् सर्वविज्ञानेन विज्ञातुः सार्वज्ञाख्यफलसिद्धि-प्रतिपादिका नो चेत् । परं दूषयेदित्यर्थः । स्वकीयकृतेः परदूषणे कथं शक्तिरित्यत आह ।। हयग्रीवेति ।। ८४९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

।। ८६० ।।

सत्यप्रमोदटीका

द्वितीयेति अनादितस्तत्सम्बन्धित्वादिति भावः । तेन अज्ञाननिषेधे अज्ञानकार्यत्वस्यापि निषेधात् सिद्धेन जगत्सत्यत्वेन निमित्तेन । गौः ‘अद्वितीयं’ इति श्रुतिः एवमन्याऽपि । न दोग्ध्री न मिथ्यात्वबोधिका, प्रत्युत त्वदनिष्टसत्यत्वस्यैव प्रतिपादिका ।। ८६० ।।

युक्तिमल्लिका

यदखण्डार्थवादी त्वं तृणखण्डं च नादिशः ।

तैलं धूलिषु निक्षिप्तं पिण्याकं भस्मसात्कृतम् ।

निषेधो न निषेध्यं न केन वा गौर्जिजीविषेत् ।। ८६१ ।।

सुरोत्तमटीका

वेदस्य गोत्वेन वर्णनात्तेनैव निदर्शनेन परसिद्धान्तस्य हेयतां स्वसिद्धान्तस्योपादेयतां चोपपादयति ।। यदिति ।। यद्यस्मात् तृणखण्डं तृणं च खण्डं च तृणखण्डम् । तृणं यथा कश्चिन्न दिशति तथा अखण्डं ब्रह्म स्वप्रकाशतया सिद्ध्यद्वाक्यस्यार्थतयानादिशः । तृणस्य खण्डं यथा न दिशति तथा ब्रह्मणो विशेषणतया खण्डभूतमैक्यं चाखण्डवादित्वाद्वाक्यस्यार्थतया-नादिश इति भावः । तैलं गवां पुष्ठ्यर्थे दीयमानतैलमिव वाक्यप्रामाण्यरक्षणाय विचाराख्यमथने कृते सति पर्यवसितोर्थऽनिषेधः धूलिषु निक्षिप्तं धूलिषु निक्षिप्ततैलमिव सर्वमिथ्यात्ववादेन नाशित इति भावः । पिण्याकं तैलं गृहीत्वा बहिष्क्रियमाणं पिण्याकमिव वाक्येन निरस्यमानं जगदिति भावः । तदेव दर्शयति ।। निषेधो न निषेध्यं नेति ।। गौः गोसदृशी वेदवाक् ।। ८६१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अखण्डार्थवादी संसर्गासङ्गिचिन्मात्रवादी । तृण-खण्डम् ऐक्यम् । तैलं निषेधः । पिण्याकं निषेध्यं जगत् । इत्येतानि सर्वाणि वाक्यार्थतया न स्वीकृतानि । स्वीकारे अखण्डार्थत्वहानेः । तथा च वाक्यस्य संसर्गाबोधकत्वे नैरर्थक्यलक्षणमप्रामाण्यं दुष्परिहरमिति भावः ।। ८६१ ।।

युक्तिमल्लिका

एवं निराशास्ताः सर्वाः क्रन्दन्त्यो वाजिनोऽनुगाः ।

वाजिकिङ्करमध्वाख्ययोगीन्द्रेण पदे पदे ।। ८६२ ।।

दत्तग्रासाः सतां वृन्दारण्यमेत्य कृतोत्सवाः ।

गोविन्दमेव परितः प्रापुरित्यतिमङ्गलम् ।। ८६३ ।।

सुरोत्तमटीका

ताः वेदवागाख्यगावः । क्रन्दन्त्यः ये अभितो वेदादि-द्रोहकारिणः पुरुषस्यापदे स्थाने अन्धे तमसि पातयितुं योग्याः । ये च रामाख्य परदेवतावन्तो न भवन्ति अन्नेष्वेव जागृधुः प्रेत्यस्तेनेभ्यः प्रनः अस्मान्माब्रूहीति मानस्तेनेभ्य इत्यादिश्रुत्या हयग्रीवं प्रत्याक्रोशं कुर्वत्यः । वाजिनः हयग्रीवस्य । यथा चोरैरुपहृता गावः स्वग्राममलभमानाः ग्रामं प्रति गच्छन्तं मार्गज्ञमश्वमनुसृत्य गच्छन्ति तथा स्वार्थदर्शकं हयग्रीवमनुसृत्यैव गच्छन्त्य इत्यर्थः । आहारप्रदःक इत्यत आह ।। वाजिकिङ्करेति ।। यथा अश्वरक्षकः पुरुषः अश्वग्रासादेकदेशं पदे पदे क्रन्दन्तीनां गवामपि कृपया दिशति तथा हयग्रीवकिङ्करमध्वाख्ययोगीन्द्रेण वेदा अपि पदेपदे निरवधिक-सर्वज्ञस्य हयग्रीवस्यैवानुभवयोग्यज्ञानानन्दादि दिव्यगुणानां एकदेश एव यतो वाचो निवर्तन्त इति श्रुत्या दत्तो ग्रासो यासान्ताः । मध्वमुनिना हयग्रीव-गुणस्तोमप्रतिपादनेन प्रमाणीकृता इति भावः ।

वृन्दारण्यं वृन्दाख्यारण्यम् । अरण्य एव साधुभिरुपनिषदां पठ्यमानत्वा-द्वृन्दसहितारण्यं वा । गोयोग्यवृन्दावनमिति ध्वनिः । प्रापुः वृन्दावने गावो गोविन्दमिव इमा अपि मूर्तिमत्यः गोविन्दमेव परितस्तुष्टुवुरिति भावः । ननु कथं तर्हि अथ योन्यां देवतामुपास्ते अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा पशुरेवमिति भेदोपासकानां निन्देति चेत् न । अभेदस्यानुपास्यत्वमङ्गीकुर्वता त्वयापि उपासनाकाले भेदोपास्तेरेवाङ्गीकृतत्वेन तवैव निन्दाप्रसङ्गात् । तथा चायं श्रुत्यर्थः स्यात् । यः अन्यां वस्तुत एव भिन्नां देवताम् अन्योऽसा-वन्योहमस्मीति उपास्ते तया अविद्यमानं वक्ति न तु वेद वेदनविषयं न करोति । सः यथा पशुरेवमिति श्रुत्यर्थस्य पदसंपदैव लाभात् । अथवा ब्रह्म-नामकविष्णूपास्तिः प्रागुक्ता । अथ यः अन्यां विष्णोरन्यां शिवादिदेवताम् उपास्ते द्वारतया अन्योऽसौ स्वामी अन्योऽहं दासोऽस्मीति । स न वेद यथा पशुरेवमिति । अन्योसौ वैष्णवकुलोत्पन्नः अन्योहं शैवकुलोत्पन्न इति वा । अन्योसौ विष्णुः शैवानामसम्बन्धी अन्योहं शैवो विष्ण्वसम्बन्धीति वा मत्वा उपास्ते सः न वेद यथा पशुरेवमिति शैवशाक्तादिनिन्दापरं वाक्यं स्यात् । अन्यदेवतापदस्यैतदुपनिषत्प्रतिपाद्यदेवता तोन्यदेवताया एव उक्तौ स्वारस्यात् ।

न च वाच्यं तदिदमपि एतर्हि य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मीति इदं सर्वं भवतीति वाक्ये ऐक्यवेदनस्यैवोक्तिरिति । ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्तदात्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मीति तस्मात्तत्सर्वमभवदिति ततोऽपि पूर्ववाक्ये प्रस्तुतब्रह्मैव तदिदमिति परामृश्य एवमिति प्रागुक्तब्रह्मवेदनप्रकारेणैव वेदनोक्तेरहमस्मीति पदयोरपि हातुं योग्यं हं, तन्न भवतीत्यहं सदा अस्तितया मीयमानमस्मीति च व्युत्पत्त्या अन्तर्यामितया सर्वाहेयस्य आसीदित्युक्त्या अतीतकालसत्तामात्र प्रतीति-निरासाय सदा अस्तितया प्रमीयमाणस्य च ब्रह्मण एव ग्राह्यत्वेन त्वदभि-लषितजीवैक्यस्यानवकाशात् । अवश्यं चैतदेवम् ।

अहमस्मीति पदाज्जीवग्रहणे प्रागुक्तप्रकारार्थकैवंपदस्य व्याकोपप्रसङ्गात् । एष त आत्मान्तर्यामी, य आत्मनि तिष्ठन् आत्मनोऽन्तरो यमात्मानं वेदेति चाभ्यासेन सतात्पर्यसयुक्तिकनिरवकाशोत्तरवाक्यव्याकोपात् । जीवब्रह्मणोर-भेदाभिप्राये ब्रह्मवदहमित्युल्लिख्यमानजीवानामपि सत्त्वावश्यंभावेन ब्रह्म वा इदमग्र आसीदिति ब्रह्मस्थितिमात्रप्रतिपादकपूर्ववाक्यकोपाच्च । त्वयापि जीवत्वयोग्यब्रह्मचिन्मात्रस्यैव तदासत्त्वाङ्गीकारेण जीवभावापन्नचैतन्यानां सृष्टेः पूर्वमभावस्यापरिहारात् । तेषामपि तद्रूपेण तदैव सत्त्वे अहं ब्रह्मास्मीति तदुक्तेरेव सकलजीवोक्तित्वात् पुनः एतर्हि य एवं वेदेत्यादिवाक्यानां वैयर्थ्य-प्रसङ्गादेतर्हीत्युक्तेदानीन्तन जीवाभेदस्य त्वद्रीत्यैवायोगाच्च । अहमस्मीति पदयोरप्रसिद्धार्थ कथनस्योपनिषदोरहस्यविद्यात्वघटनाय ब्रह्मवाक्ये अपूर्वार्थतया सिद्धानुवादकत्वदोषपरिहाराय प्रागुक्तभेदवाक्यविरोधपरिहारायोत्तमपुरुषाहं पदबलादेव स्वत्वलाभेनात्मानमेवेत्यस्य वैयर्थ्यपरिहाराय चावश्यकत्वात् । एवं च योन्यां सकलजीवेभ्यो भिन्नां परदेवताम्, अन्योऽसौ विष्णुर्ब्रह्मशब्दार्थः अहमस्मिशब्दार्थश्चान्यो जीव इति मत्वा अहं ब्रह्मास्मीति प्रागुक्तवाक्ये जीव इति मत्वा अहं ब्रह्मास्मीति प्रागुक्तवाक्ये जीवाभिन्नतया उपास्ते न स वेद यथा पशुरिति च पूर्वोत्तरवाक्यानुगुणो वाक्यार्थः स्यात् । अतः पूर्वोत्तर वाक्यार्थमनालोच्य जीवाभेदमङ्गीकुर्वतो गर्वनिवारणायेदं वाक्यं प्रवृत्तम् । एवं तर्हि स इदं सर्वं भवतीति सर्वभावापत्त्याख्यफलोक्तिः कथमिति चेन्न कथञ्चित् । इदं मुमुक्षोर्मनसि मोक्षरूपतया सदा विद्यमानं सर्वं नानाविध-विषयभोगं भवति प्राप्नोतीति फलस्यैव श्रुत्या प्रतिपादनात् । भूप्राप्ताविति धातुव्याख्यानात् । परस्मैपदं तु फलस्य पराधीनत्वज्ञापनार्थम् । पशुपक्ष्यादि-सकलजगदाकारेण परिणामाख्यसंसाररूपसर्वभावस्य ब्रह्मविद्याफलत्वायोगात् ।

न च वाच्यं सर्वनिवृत्तिरत्राभिप्रेतेति अपदार्थत्वात् अवाक्यार्थत्वात् मुख्ये सम्भवत्यमुख्यायोगात् । तस्मात्सर्वमभवदिति वाक्ये सृष्टेः पूर्वकालीनब्रह्मणि सकलजगदाकारेण परिणामस्यैव परेणापि वक्तव्यत्वेन प्रक्रमविरोधाच्च । न हि तदापि तस्य सर्वनिवृत्तिरेव फलं संसारस्यैवाभावप्रसङ्गात्सकलजगदाकारेण परिणामाख्यप्रमेये प्रमाणाभावप्रसङ्गाच्च । अहं मनुरभवमित्यादि वामदेव वाक्ये सर्वभावाख्यसर्वत्वस्य स्पष्टमुक्ततया पूर्वोत्तरवाक्येष्वपि तस्यैव वक्तव्यत्वाच्च । वस्तुतस्तु पदानामनुपमर्देनार्थकथने दैवासुरसंपद्विभागयोगाख्य गीताध्यायवद-भेदवादिनां निन्दार्थं भेदवादिनां प्रशंसार्थं च तदाहुर्यद्ब्रह्मविद्यया सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते किमु तद्ब्रह्मावेद्यस्मात्तत्सर्वमभवदिति ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्तदात्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मीति तस्मात्तत्सर्वमभवत् तद्यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत् तथर्षीणां तथा मनुष्याणां तथैव तत्पश्यन्नृषिर्वाम-देवः प्रतिपेदेऽहं मनुरभवं सूर्यश्चेति तदिदमप्येतर्हि य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मीति स इदं सर्वं भवति । तस्य हन देवाश्च नाभूत्या ईशत आत्मा ह्येषां स भवत्यथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा पशुरेवं स देवानां च यथा ह वै हवः पशवो मनुष्या भुंज्युरेवमेकैकः पुरुषो देवान् भुनक्त्येकस्मिन्नेव पशावादीयमाने प्रियं भवति किमु बहुषु । तस्मादेषां तन्नप्रियं यदेतन्मनुष्या विद्युरिति खण्डोऽयं प्रवृत्तः । तथा हि । तत् उपरि वक्ष्यमाणं प्रमेयमाहुः पूर्वाचार्याः इति वेदद्रष्टुर्वचनम् ।

अविद्यमानो ह्यत्यन्तासन्नपि द्वयशब्दितः ।

द्वितीयो निर्गुणाख्यात्मा ध्यातुर्नैर्गुण्यवादिनः ।। ८६९ ।।

दुर्धिया भाति तत्त्वं तु तन्न किन्त्वच्युताभिधः ।

अस्मात्पद्यद्वयात्पूर्वपद्ये स्पष्टोदितः किल ।

उपर्युपरि चक्राङ्कोऽधोऽधो नारायणश्च यः ।। ८७० ।।

‘तत्कर्मसङ्कल्पविकल्पकं मनो बुधो निरुन्ध्यात्’ इत्युत्तरार्धस्यार्थमाह तदिति तेषां कर्म इति विग्रहः । तेषां निर्गुणभावादीनां षष्ठ्यर्थः सम्बन्धः प्राप्त्युद्देश्यकत्वम् । चरत् मनः इति सम्बन्धः । सर्वेन्द्रियेषु प्रधानत्वात् कर्माद्यनुष्ठानमपि तत्सङ्कल्पपूर्वकत्वादेवमुक्तिः । निरुन्ध्यात् असदुपासनातो निवर्तयेत् । विष्णौ नियोजयेदिति आवृत्त्या योजना ।।८७२।।

युक्तिमल्लिका

मुकुन्दादच्युताख्याच्च ततः स्यादभयं किल ।

असतः सत्त्वशून्यस्य निर्गुणस्यात्मभावनात् ।। ८७३ ।।

उद्विग्नबुद्धेः पक्षिश्वाद्यात्मना भीरभूद्धिया ।

विश्वान्तः पातिरुद्रादेर्वा भीर्विश्वस्वभावतः ।। ८७४ ।।

सा यत्राच्युतपादाब्जोपासनायां निवर्तते ।

सर्वात्मना विश्वपदमित्थं पञ्चार्थवद्ध्रुवम् ।। ८७५ ।।

सुरोत्तमटीका

मन्ये कुतश्चिदिति श्लोकस्यार्थमाह ।। मुकुन्दादिति ।। अच्युताख्यात्ततो मुकुन्दादिति सम्बन्धः । अच्युतस्य पादांबुजोपासनम् अकुतश्चिद्भयं मन्य इत्यस्य तात्पर्यकथनमिदम् । असच्चिदात्मभावादित्यस्यार्थ-माह ।। असत इति ।। सत्त्वशून्यस्य अत्यन्तासत इत्यर्थः । स्वात्मभावनात् परमात्मत्वभावनात् । उद्विग्नबुद्धेः पुरुषस्य विश्वात्मनेत्यस्यार्थमाह ।। पक्षीति ।। विःपक्षी । श्वा सारमेयः । अस्य चोपलक्षणत्वात् विश्वात्मनेत्यस्य पक्षिश्वाद्यात्मनेत्युक्तम् । अत्र च विश्वपदस्यावृत्त्या पक्षिश्वादिरूपं यद्विश्वं हीनयोन्यात्मकं यज्जगदित्यपि ग्राह्यम् । तद्रूपेण या भीरभूत् निर्गुणभावनया रुद्रादीनां परदेवताभावनया च हीनयोनीः प्राप्य दुःखादि भयं लोकोऽनुभवति सा यत्राच्युतपादाब्जोपासनायां विश्वात्मना सर्वप्रकारेण निवर्तत इति योजना ।

विश्वात्मना भीरित्यस्यार्थान्तरमाह ।। विश्वान्तःपातिरुद्रादेरिति ।। विश्वात्मना जननमरणादिभयग्रस्तजगत्स्वभावेन या भीः भस्मासुरादितोऽभूत् तदपि भयं यत्र मुक्तिसाधनाच्युत पादाब्जोपासनायां विश्वात्मना सर्वात्मना निवर्तत इत्यपि योजना । इदं चोपलक्षणम् । असतो निर्गुणस्य आत्मभावनात् जीवत्वेन भावनात् पक्षिश्वादिजगदात्मना या भीः सा चाच्युतपादाब्जोपासने कृते सति मुक्तात्तद्भक्तान्निवर्तते अच्युतान्निवर्तत इति किं वक्तव्यमित्यपि योजना द्रष्टव्या । इदं च योजनाद्वयं जननमरणादिदोषग्रस्तत्वात् परैः परदैव-तयोच्यमानं रुद्रब्रह्मादिकं निर्गुणं च न परदेवतेति सूचनार्थम् । उक्तमर्थं सङ्गृह्णाति ।। विश्वपदमिति ।। इत्थं पञ्चार्थवत् द्वन्द्वसमासेन आवृत्त्या च अर्थद्वयवत् यथास्थितपदेनार्थत्रयवदित्यर्थः ।। ८७३–८७५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘अभयं ततः स्यादिति भागस्य व्याख्यानं मुकुन्दादिति । ‘उद्विग्नबुद्धेरसदात्मभावाद्विश्वात्मना यत्र निवर्तते भीः’ इत्येतद्व्याख्याति असतः इति । उद्विग्नबुद्धेः’ ‘न च रमन्त्यहो असदुपासन-याऽऽत्मनः’ इति अनर्थहेतुत्वोक्तेः । विश्वात्मना इत्यस्य पञ्चधा अर्थमाह पक्षिश्वेति विश्च श्वा चेति द्वन्द्वः । हीनयोन्यात्मनेत्यर्थः । विश्वपदस्यावृत्त्या हीनयोन्यात्मकजगतः सकाशादित्यप्यर्थः । रुद्रादेः भस्मासुरादितः यद्भयं सा सर्वात्मना अनन्यचेतसा मुकुन्दोपासनया सर्वात्मना सामग्रयेण निवर्तते ।। ८७५ ।।

युक्तिमल्लिका

नोचेत्सार्वजनीनोक्तित्यागो निर्हेतुको भवेत् ।

वादीभपञ्चवक्त्राभमदो विश्वपदं ततः ।। ८७६ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्तिमल्लिका

विमतो विष्णुरेवैको भगवानभयत्वतः ।

प्रत्यक्षं चार्थसंयुक्तचक्षुरादीन्द्रियैर्यदि ।

एवं चासन्निकृष्टाक्ष्णा शुक्तिरूप्यनिरीक्षणम् ।

असत्तां गमयेत्तस्य नत्वसत्तो विभिन्नताम् ।

अर्थापत्त्याऽप्यनर्थोऽभून्न त्वर्थोऽभूत्परस्य तत् ।। ९०६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अर्थापत्त्या प्रतीत्यन्यथाऽनुपपत्त्या । प्रतीतेर्दोष-जन्यत्वात् अनर्थः विषयस्य असत्त्वमेव । न तु अर्थः असत्त्वप्रतिक्षेपः

।। ९०६ ।।

युक्तिमल्लिका

व्यावहारिकसत्ता च भ्रान्ताऽभ्रान्ता विकल्पने ।

असत्त्वसाधिका वा स्यात्स्याद्वा मिथ्यात्वबाधिका ।। ७०७ ।।

सद्विविक्तत्वमपि ते सत्त्वानाधारतैव यत् ।

अतस्तस्यापि साध्यत्वे स्यान्नृशृङ्गोपमं जगत् ।। ९०८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

भ्रान्ता भ्रमविषयश्चेत् असत्वसाधिकेति तथा च परस्यापसिद्धान्तः । अभ्रान्ता प्रमाविषयश्चेत् । मिथ्यात्वबाधिकेति । तथा च त्वत्सिद्धान्तानवक्लृप्तिः ।। ९०७, ९०८ ।।

युक्तिमल्लिका

अतो मिथ्यात्ववादेऽस्मिन्ब्रह्मान्यत्सकलं जगत् ।

असदेवाभवत्तेन माने स्याद्दूषणं बहु ।। ९०९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

माने त्वदुक्तमिथ्यात्वानुमाने ।। ९०९ ।।

युक्तिमल्लिका

साध्यबाधाश्रयासिद्धी स्वरूपासिद्धिरेव च ।

व्याप्यत्वासिद्धता च स्याद्दृष्टान्तासिद्धिरेव च ।। ९१० ।।

सत्यप्रमोदटीका

मिथ्यात्वानुमानखण्डनोक्तान् दोषान् लेशतः सङ्गृह्णाति साध्यबाधेत्यादिना । प्रत्यक्षादिविरुद्धत्वात् बाधः । जगतोऽ-भावादाश्रयासिद्धिः। दृश्यत्वाभावादसिद्धिः ।। ९१० ।।

युक्तिमल्लिका

मानानुगस्य ते मानोऽप्यपसिद्धान्तदोषतः ।

भग्नः स्यात् सत्त्वमात्रस्य बाधे तस्य तु धर्मिणाम् ।

स्वस्वरूपेण चाबाधे सदद्वैतमतक्षतिः ।। ९११ ।।

सत्यप्रमोदटीका

मात्रस्येति स्वरूपसत्त्वस्य व्यवच्छेदः ।। ९११ ।।

युक्तिमल्लिका

यथाऽबाध्यब्रह्मरूपं सदेकमभवत्तथा ।

जडाबाध्यजगद्रूपमपि यस्मादभूद्धि सत् ।। ९१२ ।।

स्वरूपस्यापि बाधे तु प्रागुक्तं दूषणं भवेत् ।

एवं चोभयतः पाशारज्जुर्बध्नाति ते गलम् ।। ९१३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘सन्मात्रत्वं ब्रह्मणोऽपि तस्मात्तदपि नो भवेदि’ति अनुव्याख्यानोक्तमाह यथेति ।। प्रागुक्तम् अत्यन्तासत्त्वरूपम्

।। ९१२,९१३ ।।

युक्तिमल्लिका

अन्यत्त्वं सदसद्भ्यां च यदि मिथ्यात्वमीर्यते ।

अप्रसिद्धं तदा साध्यं भवेद्धि प्रतिवादिनाम् ।। ९१४ ।।

दृष्टान्ते साध्यवैकल्यशल्यं चैव भवेत्तव ।

सत्त्वभ्रान्तिः सन्निकर्षशून्यप्रत्यक्षमेव च ।। ९१५ ।।

तत्सत्त्वरहितत्वाख्यमसत्त्वं सर्वसंमतम् ।

मिथ्यात्वमस्तु सर्वत्र पुनस्तस्यासतोऽन्यता ।

व्यर्था किमर्थं स्वीकार्या या व्याहत्या च दूषयेत् ।। ९२० ।।

सत्यप्रमोदटीका

सत्त्वाभावेऽसत्त्वस्य नियतत्वात् पुनरसत्त्वनिषेधो व्याहत इत्याह तदिति ।। ९२० ।।

युक्तिमल्लिका

दोषे सत्येव दृश्यत्वं योगस्यायोग्यता तथा ।

असत्त्वस्यैव सिद्ध्यर्थं लिङ्गभूते न संशयः ।

उक्तासिद्ध्यादिदोषाणां तस्मान्नास्ति तवौषधम् ।। ९२१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विमतं असत् दोषजन्यज्ञानविषयत्वात् सन्निकर्षा-योग्यत्वात् शशविषाणवत् इति प्रयोगं सूचयति दोष इति ।।९२१।।

युक्तिमल्लिका

व्यावहारिकसत्ता च प्रागुक्तेनैव वर्त्मना ।

न विकल्पसहा तस्मान्मिथ्यात्वाशां परित्यज ।। ९२२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रागुक्तेति ७०७ तमे श्लोके उक्तेत्यर्थः ।। ९२२ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्च भेदे तव मतेऽप्यनादौ ज्ञाननाश्यता ।

त्वद्रीत्यैव न यस्मात्स्वोपादेयक्षयरूपिणी ।

अतोंऽशतो बाधिताऽभूत्त्वन्नयेनैव तेऽनुमा ।। ९२४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

यदि भेदः अज्ञानोपादानकः स्यात् तदाऽज्ञाननाशेन विलीयते । अनादित्वेनाज्ञानोपादेयत्वाभावान्नानादेर्भेदस्य निवृत्तिर्ब्रह्मवदेवेति भावः । अतः सत्यत्वेन तदंशे बाधश्चेति ।। ९२४ ।।

युक्तिमल्लिका

हा हन्त किन्ते स्खलनमन्धस्येव पदे पदे ।

अविद्योपादानता च तमसीव न दूषणम् ।। ९२५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

नेति । अज्ञानस्य सत्यत्वात्तत्कार्यत्वं सत्यत्वस्यैव साधकम् । अज्ञानमिथ्यात्वं तु कफोणिगुडायितम् ।। ९२५ ।।

युक्तिमल्लिका

अज्ञानस्यानुपादेयमज्ञानं सत्यमेव यत् ।

अज्ञानोपादानतया किं नश्छिन्नं ततो वद ।। ९२६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तदेवाह अज्ञानस्यानुपादेयम् । अन्यथाऽज्ञान-परम्पराऽऽपत्त्याऽनवस्था स्यादिति भावः ।। ९२६ ।।

युक्तिमल्लिका

स्वात्यन्ताभावसाहित्यं विरोधाद्बाधितं तव ।

अविरोधे जगत्सत्त्वसिद्धेर्मम न दूषणम् ।। ९२७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

न दूषणं प्रतियोगिसत्त्वसहिष्णोरभावस्य पारिभाषि-कत्वादिति भावः ।। ९२७ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्चैवं सदसत्त्वाख्यपक्षस्याप्यविरोधतः ।

अनिर्वाच्यत्ववृक्षस्य मूलच्छेदोऽभवत्तव ।। ९२८ ।।

दृश्यध्यस्तत्वरूपं यद्द्वश्यत्वं तव संमतम् ।

साध्यावैशिष्ट्यदोषेण न तन्मिथ्यात्वसाधकम् ।। ९२९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एवमिति । भावाभावयोर्विरोधाभावे इत्यर्थः । मूलच्छेदः चतुर्थप्रकारानुपपत्तिः । तृतीयप्रकारस्यैवं स्वीकारोपपत्तेः

।। ९२८, ९२९ ।।

युक्तिमल्लिका

हेतोरन्यतरासिद्धिश्च स्यादीदृशि साधने ।

बाध्यत्वं च ममासिद्धं केन साध्यं प्रसाध्यते ।। ९३० ।।

इत्युक्तेः शशशृृङ्गादौ त्वद्रीत्या व्यभिचारिता ।। ९३४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

व्याप्तिशक्तिरूपसन्निकर्षस्य युक्त्यागमवेद्यत्वस्य प्रातिभासिकेषु प्रतिभासमात्रशरीरत्वेनासम्भवात्कथञ्चिदित्युक्तम् । उपेत्यापि दोषान्तरमाह ऐक्य इति ।। ९३३, ९३४ ।।

युक्तिमल्लिका

वृत्त्याकाराकारितायां हेत्वसिद्धिश्च मे भवेत् ।। ९३५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

मे इति करणसामर्थ्येनैव विषयविषयिभावोपपत्ते-र्मयाऽन्तःकरणस्य बहिर्निर्गत्य विषयाकारभवनस्य अनङ्गीकारादिति भावः ।। ९३५ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्च दृश्यत्वजडतापरिच्छिन्नत्वपूर्वके ।

धर्मे सत्यपि शुक्तिस्ते न मिथ्या केन हेतुना ।। ९३६ ।।