अस्त्यस्तितोक्तौ नास्तीति प्रतिवागतिवादिनि

पुरुषसूक्तप्रतिपाद्यो विष्णुरेवेति समर्थनम्

युक्तिमल्लिका

अस्त्यस्तितोक्तौ नास्तीति प्रतिवागतिवादिनि ।

सहस्रशीर्षा श्रौतो यो नैकशीर्षाऽप्यसौ किल ।। ४५२ ।।

सुरोत्तमटीका

इदानीं पुरुषसूक्तार्थं वक्तुं तत्प्रसक्त्यर्थं काञ्चननीतिं वदन् प्रतिवादिनमपहसति ।। अस्तीति ।। अस्तितोक्तौ अस्तीति कस्यचित् विशिष्टस्योक्तौ सत्याम् । अतिवादिनि बहुभाषिणि यत्किञ्चिज्जल्पति खले-नास्तीति प्रतिवाक् अस्तीत्यस्य प्रतिवाक् अस्ति । यत्किञ्चिदबद्धं प्रति वदत्येवेत्यर्थः । तत्कुत्र दृष्टमित्यत उक्तं सहस्रशीर्षेत्यादि ।। यः परमात्मा सहस्रशीर्षा श्रौतः सहस्रशीर्षेति श्रुतिप्रतिपादित इत्यर्थः । असावेकशीर्षापि न किल । अस्याः दुर्नीतेः सहस्रशीर्ष्णो हरेर्निराकारतावाद्येव निदर्शनमिति भावः ।। ४५२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अक्रूरेण यमुनायां अन्तर्जले श्रीकृष्णमवलोक्य अग्न्यादिदेवताजन्महेतुमुखाद्यवयववत्वेन श्रीकृष्णस्य स्तुतिः कृता । तत्समाख्ययाऽपि पुंसूक्तप्रतिपाद्यः कृष्ण एवेति सिध्यतीत्याह अग्निरिति ।। अत्र अग्निर्मुखं इत्यैक्यव्यपदेशः ‘यस्माद्यज्जायते चाङ्गाल्लोकवेदादिकं हरेः । तन्नामवाच्यमङ्गं तद्यथा ब्रह्मादिकं मुखं’ इति वैश्वानरभाष्योदाहृत-प्रमाणानुसारेण कार्यकारणभावपरो व्याख्येयः ।। ४५७ ।।

युक्तिमल्लिका

तत्र गत्वा जगन्नाथं देवदेवं वृषाकपिम् ।

पुरुषं पुरुषसूक्तेन उपतस्थे समाहितः ।। ४५८ ।।

इति भागवते विष्णौ पुरुषाख्यामुदीरयन् ।

यतः पुरुषसूक्तं च तत्सूक्तं स्पष्टमुक्तवान् ।

अतोऽप्यकुशलास्ते वै वेदार्थकथनोद्यताः ।। ४५९ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेण परेषामकौशलं प्रदर्शयति ।। तत्रेति ।। विष्णौ पुरुषाख्यां निरवकाशपुरुषाभिधाम् उदीरयन्शुकः पुरुषं वृषाकपिमिति पुरुषसूक्तं तत्सूक्तं विष्णुसूक्तं यतः स्पष्टमुक्तवान् पुरुषसूक्तेन वृषाकपिमिति स्पष्टमुक्तवान् । ‘‘उपान्मन्त्रकरण’’ इति सूत्रान्मन्त्रकरणे विवक्षिते उपादित्युपसर्गादात्मनेपदविधानात् उपतस्थ इत्युक्त्या पुरुषसूक्तस्य विष्णु-मन्त्रत्वस्यापि कथनात् स्पष्टमित्युक्तम् । न ह्यन्यमन्त्रेऽन्यस्य प्रतिपादनं युक्तम् । अतः उक्तविवेकशून्यत्वात् ।। ४५८,४५९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

चतुर्मुखः क्षीरसागरं गत्वा पुरुषसूक्तेन पुरुषं विष्णु-मुपतस्थे इति भागवते वर्ण्यते । तत्र उपतस्थे इति उपस्थानोक्त्या पुरुष-सूक्तस्य विष्णुमन्त्रत्वं तत एव विष्णोः तत्सूक्तप्रतिपाद्यत्वं चावसीयते । न हि अन्यमन्त्रेण अन्योपस्थानं सम्भवतीत्याह तत्रेति । ते पुरुषसूक्तं न विष्णुपरं इति ब्रुवाणाः ।। ४५८, ४५९ ।।

युक्तिमल्लिका

साक्षान्मोक्षाङ्गतोक्तेस्सा मूर्तिरप्राकृतैव हि ।

न हि प्राकृतविज्ञानादप्राकृतपदं भवेत् ।। ४६० ।।

सुरोत्तमटीका

पुरुषसूक्तार्थकथनस्य प्रकृतोपयोगं दर्शयति ।। साक्षा-दिति ।। हि यस्मात्प्राकृतविज्ञानादप्राकृतपदं मुक्तिर्न भवेत् । तस्मात्साक्षा-न्मोक्षाङ्गतोक्तेः एवं विद्वानिति सहस्रशीर्षत्वादिप्रकाराणामपि मोक्षोपयोगि-ज्ञानविषयत्वोक्तेरित्यर्थः । सा मूर्तिस्सहस्रशीर्षाद्याकारमूर्तिः ।। ४६० ।।

सत्यप्रमोदटीका

साक्षान्मोक्षः अमृत इह भवतीत्यत्रोक्तः परममोक्षः । यद्वा मोक्षं प्रति साक्षादङ्गत्वोक्तेः इति योजना । अधिकारिनिष्ठोपायेष्विति भावः । प्रसादस्तु भगवन्निष्ठः । सा पुरुषसूक्तोक्ता सहस्रशीर्षत्वाद्यवयवोपेता मूर्तिः अप्राकृता अप्राकृतमोक्षाख्यपदप्राप्त्युपायज्ञानविषयत्वात् व्यतिरेकेण संसारिदेहवत् इति प्रयोगो विवक्षितः । विपक्षे हेतूच्छित्तिं बाधकमाह न हीति

।। ४६० ।।

युक्तिमल्लिका

सहस्राक्षिशिरःपादैर्यतोऽत्यन्तविलक्षणः ।

पुरुषः पूर्ववाक्येन विश्वव्याप्तश्च कीर्त्यते ।। ४६१ ।।

सुरोत्तमटीका

पुरुष एवेदं सर्वमित्यस्यैक्यार्थत्वे बाधकं वदन्निदर्शन-पूर्वकं स्वाभिमतार्थमाह ।। सहस्राक्षीत्यादिना ।। सहस्राण्यक्षीणि शिरांसि-पादाश्च तैः । समासान्तविधेरनित्यत्वात् वैलक्षण्यस्य स्फुटीकरणाय चैकवद्भावो नास्ति । यतः यस्मात् । अत्यन्तविलक्षणः ‘‘अनन्तबाहूदरवक्त्रनेत्र’’ इति स्मृतिसमाख्यया सहस्रपदस्यानन्तार्थकत्वात् तस्य जडे वा चेतने वा क्वाप्य-सम्भवादत्यन्तविलक्षणः पुरुष इत्युक्तम् । पूर्ववाक्येन ‘‘सहस्रशीर्षा पुरुष’’ इति पूर्ववाक्येन । विश्वव्याप्तश्च ‘‘सभूमिं विश्वतो वृत्वाऽत्यतिष्ठदि’’ति वाक्येन कीर्त्यते ।। ४६१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

इदानीं ‘पुरुष एवेदं सर्वं’ इति वाक्यस्यैक्यपरत्वाभावं उपक्रमादिभिर्निर्धार्य स्वातन्त्र्यैक्यपरत्वं समर्थयते सहस्राक्षीत्यादिना । अत्यन्तविलक्षणः जडजीवेभ्यः । जडे शिरआद्यभावात् जीवे अनन्तशिर-आद्यभावाच्चेति भावः । विश्वव्याप्तः इति ‘स भूमिं विश्वतो वृत्वा’ इति पूर्ववाक्येन कथ्यते ।। ४६१ ।।

युक्तिमल्लिका

उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ।

एतावानस्य महिमा ततो ज्यायांश्च पूरुषः ।

इत्युत्तरत्र चेशत्वपूर्वोऽस्य महिमोच्यते ।। ४६२ ।।

सुरोत्तमटीका

उत्तरत्र च उत्तरवाक्ये । अस्य पुरुषस्य । ईशत्वपूर्वः मुक्तेशत्वसंसार्यतिक्रान्तत्वज्यायस्त्वपूर्व इत्यर्थः । महिमोच्यत इति सम्बन्धः । अनेनापि पूर्ववदत्यन्तविलक्षणः पुरुषोऽभूदिति भावः ।। ४६२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ईशत्वपूर्वः मुक्तेशत्वसंसार्यतिक्रान्तत्वसर्वोत्तमत्वपूर्वः ।। ४६२ ।।

युक्तिमल्लिका

अतः पुरुष एवेदं सर्वमित्यपि नैक्यवाक् ।

उपक्रमोपसंहारौ यद्वाक्यार्थनियामकौ ।। ४६३ ।।

सुरोत्तमटीका

अतः पूर्वोत्तरवाक्ययोः स्पष्टबहुविरुद्धधर्मकथनेनात्यन्त-वैलक्षण्यस्यैवोक्तत्वात् ऐक्यवाक् न । तन्मध्ये पतितमिदमपि वाक्यमैक्य-प्रतिपादकं नेत्यर्थः । तत्र हेतुमाह ।। उपक्रमेति ।। यत् यस्मात् । उपक्रमोप- संहारानुगुण्येनैव मध्यगतवाक्यार्थस्यापि निर्णेयत्वादिति भावः ।। ४६३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतः उपक्रमोपसंहारयोः सोपपत्तिकं सर्ववैलक्षण्य-स्यैव वर्णनात् । नैक्यवाक् स्वरूपैक्यवाक् न भवति किन्तु–

‘स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे स्थानमत्यैक्ययोरपि ।

सादृश्ये चैक्यवाक् सम्यक् सावकाशा यथेष्टतः’

इति भगवत्पादोक्तिमनुरुध्य स्वातन्त्र्याद्यैक्यपरा ।। ४६३ ।।

युक्तिमल्लिका

यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यते ।

राजैव राष्ट्रमित्यादिप्रयोगस्तन्निदर्शनम् ।। ४६४ ।।

सुरोत्तमटीका

तर्हि वाक्यस्य कोऽर्थ इत्यत आह ।। यदधीनेति ।। तन्निदर्शनं यदधीनेत्याद्युक्तन्यायस्य दृष्टान्तः ।। ४६४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तत्र लोकन्यायं निदर्शनं चाह यदिति ।। ४६४, ४६५ ।।

युक्तिमल्लिका

अतः पुरुष एवेति पुंसस्स्वातन्त्र्यवागियम् ।। ४६५ ।।

सुरोत्तमटीका

अतः नियम्यनियामकयोरैक्यव्यपदेशस्य दृष्टत्वात् पुंसः पुरुषस्य स्वातन्त्र्यवाक् स्वातन्त्र्याख्यमहिमप्रतिपादकवाक्।। ४६५ ।।

युक्तिमल्लिका

पूर्वोत्तरोक्तसुगुणरत्नमाला महामणिम् ।

मध्ये बिभर्ति न पुनः काचं वाचामगोचरम् ।। ४६६ ।।

सुरोत्तमटीका

पूर्वोत्तरानुगुण्येन मध्येऽपि वाक्यार्थकल्पना कर्तव्येत्यत्र लोकदृष्टान्तमाह ।। पूर्वोत्तरोक्तेति ।। सुगुणरत्नमाला शोभनगुणाख्यरत्नमाला । गुणबाहुल्यान्मालेत्युक्तम् । मध्येऽपि महामणिं नायकरत्नं सकलगुणेषु स्वातन्त्र्याख्यगुणस्य श्रेष्ठत्वात् स्वातन्त्र्ये हि निर्दुःखानन्दादिकं सम्भवत्यन्यथा नेत्यतो महामणिमित्युक्तम् । काचं नैच्यापादकत्वेन काचोपममैक्यम् । वाचामगोचरमित्यनेन परमते तस्यैक्यस्य वागविषयत्वं स्मारयति ।। ४६६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

महामणिं स्वातन्त्र्याख्यश्रेष्ठगुणं मध्ये ‘पुरुष एवेदं सर्वं’ इति वाक्ये । गुणेषु तारतम्याभावेऽपि स्वातन्त्र्यस्य सर्वगुणानां दोषा-भावानां च उपपादकत्वात् श्रेष्ठत्वं वैविक्षिकम् । उपपादनं च सर्वधर्मो-पपत्तेश्चेति नये स्पष्टम् । काचं ऐक्यं गुणविरोधेन नैच्यापादकम् । वाचाम-गोचरं एकधाऽनुद्रष्टव्यमिति श्रुत्या ऐक्यस्य ब्रह्मस्वरूपमात्रत्वाङ्गीकारात् ब्रह्मणश्चावाच्यत्वोपगमात् ।। ४६६ ।।

एतावानस्यमहिमा ततो ज्यायांश्च पूरुषः ।

इति पूर्वोक्तमहिमा ज्यायस्त्वे हेतुरुच्यते ।। ४७० ।।

अतः पूर्वोदितोऽप्यर्थस्सर्वोऽपि महिमा भवेत् ।

न चेद्विरुद्धो हेतुस्स्यादनुवादोऽप्यनन्वितः ।। ४७१ ।।

सुरोत्तमटीका

एक्यार्थकत्वाभावे युक्त्यन्तरं चाह ।। एतावानिति ।। यतोऽस्य पुरुषस्य महिमा एतावान्पूर्वोक्तप्रकारेण बहुसंख्याक इत्यर्थः । ततः कारणात् पुरुषः ज्यायान् सर्वोत्तम इति पूर्वोक्तमहिमाज्यायस्त्वे यतो हेतु-रुच्यते । अतः पूर्वोदितः पूर्ववाक्यैरुदितः सर्वोऽप्यर्थः महिमा महिमरूपः । न चेत् मध्ये ऐक्यमुक्त्वा महिमरूपता नोच्यते चेत् । हेतुः एतावानस्य महिमेत्युक्तो हेतुर्विरुद्धस्स्यात् । त्वयोच्यमानैक्याख्यज्यायानित्युक्तसर्वोत्तम-त्वाख्यसाध्यविपर्ययव्याप्तत्वादिति भावः । अनुवादोऽप्यनन्वितः । एतावा-नित्यनेनैक्यस्याप्यनुवादे तस्य महिमघातकत्वेन पुनर्महिमेति पदमग्निना सिञ्चेदितिवदर्थत एवानन्वितं स्यादित्यर्थः ।। ४७०,४७१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एतावानिति परामर्शः पूर्वोक्तस्य महिमत्वमाह । ऐक्यं च न महिमेति कथं तत्पूर्ववाक्यार्थः स्यादित्याह एतावानिति । ऐक्यस्य अत्रोक्तज्यायस्त्वे हेतुत्वाभावाच्च न तत् वाक्यार्थ इत्याह इतीति । विरुद्धः ऐक्यस्य ज्यायस्त्वाभावेनैव व्याप्तत्वादिति भावः । अनन्वितः ऐक्य-स्योक्तत्वे तस्य महिमत्वाभावादिति भावः ।। ४७०,४७१ ।।

युक्तिमल्लिका

सोऽमृतस्याभयस्येशो मर्त्यमन्नं यदत्यगात् ।

इति स्मृत्यनुसारेण मर्त्यामृतपदोक्तयोः ।। ४७२ ।।

मुक्तामुक्तचितोरीशो ह्युत्तरार्धे स कथ्यते ।

अतो जडपदार्थस्यापीशत्वं वक्ति पूर्ववाक् ।। ४७३ ।।

सुरोत्तमटीका

पुरुष एवेदं सर्वमित्यस्य स्वोक्तार्थे नियामकान्तरं च दर्शयति ।। सोऽमृतस्येति ।। स्मृत्यनुसारेण भागवतवाक्यानुसारेण मर्त्यामृत-पदोक्तयोर्मर्त्यमन्नं यदत्यगादित्यन्नपदस्य मर्त्यार्थकथनात् अमृतत्वस्येत्य-स्यामृतस्येत्यर्थकथनात् मुक्तामुक्तचितोरित्युक्तम् । उत्तरार्धे उतामृतत्वस्ये-त्युत्तरवाक्यार्धे । स पुरुषः । अतः चेतनाचेतनयोर्मध्ये चेतनेशानत्वकथनात् । पुरुष एवेदं सर्वमिति पूर्ववागपि जडपदार्थस्यापीशत्वं वक्तीति योजना । जडाजडात्मजगतोर्जडेशत्वं पूर्वमुक्त्वा अजडेशत्वं पश्चाद्वक्तुमुचितं नान्यदिति भावः ।। ४७२,४७३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सोऽमृतस्याभयस्येति भागवतश्लोकः उतामृतत्वस्ये-शानः यदन्नेनातिरोहति इति सूक्तखण्डव्याख्यानरूपः । तेन सूक्तस्थान्नशब्दः मर्त्यभूतसंसारिजीवपरो व्याख्यातः । तथा चैतेन सूक्तभागेन परमात्मनो मुक्तामुक्तनियामकत्वमुक्त्वा जडनियामकत्वं ‘पुरुष एवेदं सर्वं’ इति पूर्व-वाक्येन वचनं सन्दर्भोचितमित्याह मुक्तामुक्तेति । तथाचासङ्कुचितसर्वोत्तमत्व-महिमसिद्धिरिति भावः ।। ४७३ ।।

युक्तिमल्लिका

दृश्यमानमिदं सर्वं प्रायशो जडमेव हि ।

न चेदतिविरुद्धोक्तिरियं स्यात्सर्ववादिनाम् ।

मुक्तामुक्तचितोरीशः कथं सर्वजडात्मकः ।। ४७४ ।।

सुरोत्तमटीका

पूर्ववाक्ये जडत्वज्ञापकं किमित्यत आह ।। दृश्यमान-मिति ।। इदं परिदृश्यमानं इदंपदस्य परिदृश्यमानार्थकत्वाद्दृश्यमानमित्युक्तम् । तादृशं च सर्वं प्रायशो जडमेव हि । अतस्तन्नियामकतया तदीशत्वमेवा-त्रोच्यत इति भावः । एवमनङ्गीकारे बाधकमाह ।। न चेदिति ।। कथमित्यत आह ।। मुक्तामुक्तचितोरिति ।। सर्वजडात्मकः पुरुष एवेदं सर्वमिति वाक्यस्यैक्यार्थकत्वे जडैक्यप्राप्तेस्सर्वजडात्मक इत्युक्तम् । एवं च मुक्तामुक्त-चितोरीशः जडाभिन्नश्चेत्येतत्सर्ववादिमतविरुद्धमिति भावः ।। ४७४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

इदम्पदम् । दृश्यमानवाचि स्वरसतो जडमेव वक्ति । परजीवान् परमात्मानं च द्रष्टुं योगिनः प्रभवन्तीति प्रायश इत्युक्तम् । एवं इदंशब्दस्य जडपरत्वे स्थिते त्वदुक्तरीत्या ऐक्यपरतयाऽर्थकथनं अतिविरुद्धं आपद्यते इत्याह न चेदिति । स्वातन्त्र्यैक्यं नाङ्गीक्रियते चेत् इत्यर्थः ।।४७४।।

युक्तिमल्लिका

देहोऽप्यात्मा न चेत्सर्वं दृश्यमानमिदं जडम् ।

कथं पुरुष एव स्यादेवेत्यत्यन्तदुर्घटम् ।। ४७५ ।।

सुरोत्तमटीका

तदेव दर्शयति ।। देहोऽपीति ।। देहोऽप्यात्मा न चेत् । देहोऽपीत्यपिपदेनातिसमीपस्थतया अहमिति व्यवह्रियमाणतया च सम्भावितै-क्योऽपीति सूचयति । इदं घटपटादिकं पुरुष एव कथं स्यात् । चार्वाकातिरिक्त सर्ववादिभिरपि देहात्मविवेकस्याङ्गीकारादिति भावः ।। एवेति ।। पुरुष एवेत्यत्रोक्तमेवेति पदं अत्यन्तदुर्घटम् । यदा सर्वं पुरुष इत्यपि न वक्तुं शक्यते तदा पुरुष एवेति सुतरां वक्तुं न शक्यत इत्यर्थः । अनेन पदेनात्यन्ताभेदकथनात् भेदाभेदाङ्गीकारेणापि नात्र निर्वाहः शक्य इति भावः ।। ४७५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

यदा जडैकदेशदेहैक्यमपि आत्मनो दुर्घटं मम देह इति प्रमाबाधितत्वात् । तदा किमु वाच्यं सर्वजडैक्यस्यात्यन्तदुर्घटत्वमित्याह देह इति ।। ४७५ ।।

गुरुं शिष्यं च यद्धन्ति तन्न हन्ति हि कः पुमान् ।। ४९६ ।।

सुरोत्तमटीका

किञ्च तत्वज्ञानोपयोगिनो गुरुशिष्यभावस्य शास्त्रतत्वयो-र्बोध्यबोधकभावस्य च फलत्वोपयोगिनोर्मुमुक्षुमोक्षयोस्साध्यसाधकभावस्य सर्वापेक्षितवर्णाश्रमविभेदस्य शून्यब्रह्मविभेदस्य च घातकमैक्यमेव प्रेक्षावद्भि-रुपेक्ष्यमित्याह ।। बोध्यत्वमित्यादिना ।। बोध्यत्वं प्रतिपाद्यत्वं बोधकत्वं प्रतिपादकत्वम् । साध्यो मोक्षस्साधको मुमुक्षुः । यत् ऐक्यं हन्ति तदिति सम्बन्धः ।। ४९६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

एवकारव्यवच्छेद्यं दर्शयति भेदाभेदेति ।। ५०७ ।।

युक्तिमल्लिका

भूतभव्यभवद्देहे यद्रूपं परमात्मनः ।। ५०८ ।।

सुरोत्तमटीका

उक्तभगवद्रूपाणां भूतत्वं वर्तमानत्वं भव्यत्वं चोप-पादयति ।। आविर्भावादिति ।। भूतभव्यभवद्देहे । जात्येकवचनमिदम् । अतीतवर्तमानानागतदेहेष्वित्यर्थः । परमात्मनो यद्रूपम् । यानि रूपाणीत्यर्थः । तद्रूपम् । वर्तमानरूपेष्वाविर्भावात् । भविष्यद्रूपेष्वतीतरूपेषु चेदानीं तिरो-भावादिति विवेकः । यद्यपि श्रुतौ भूतभव्ययोरेव ग्रहणम् । तथाप्येतच्छ्रुति-व्याख्यानरूपे सर्वं पुरुष एवेदं भूतं भव्यं भवच्च यदिति भागवतवाक्ये भवदिति वर्तमानस्यापि ग्रहणात् तस्याप्युपपादनमिति द्रष्टव्यम्

।। ५०८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

नन्वेवं भूतं भव्यं इत्यनुपपत्तिः । भगवद्रूपाणा-मनादिनित्यत्वादित्यतः जन्ममरणाभावेऽपि आविर्भावतिरोभावविवक्षया तदुपपत्तिर्भवेदेत्याह आविर्भावेति ।। ५०८ ।।

युक्तिमल्लिका

विशेषशक्त्या सर्वं च निर्वोढुं शक्यते किल ।

पूर्वोत्तराविरुद्धोऽर्थश्श्रुतेरेवं भवेन्मम ।। ५०९ ।।

सुरोत्तमटीका

सर्वं भेदाभावेऽपि तिरोहितत्वाविर्भूतत्वाल्पपरिमाण-त्वैकत्वानेकत्वावयवावयविभावादिकं समस्तम् । एवमिदानीमुक्तप्रकारेण । पूर्वोत्तराविरुद्धः पूर्वत्रोत्तरत्र चोक्तार्थाविरुद्ध इत्यर्थः । उपलक्षणं चैतत् । पूर्वोत्तरोक्तभगवद्रूपेषु प्राप्तभेदशङ्कानिरासकत्वेन तत्संगतश्चेत्यपि द्रष्टव्यम् ।। ५०९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सर्वं आविर्भावतिरोभावौ अल्पानल्पपरिमाणत्वे इत्यादि समस्तम् । किल स्थानभेदाधिकरणभाष्योक्तप्रमाणैरेत्प्रसिद्धम् । यथोक्तं तत्त्वप्रदीपे ‘अभेदमपि तद्ब्रह्म बहुरूपं विशेषतः इति प्रत्यये’ इति । एवं व्याख्याने, न केवलं मुख्यार्थलाभः किं तु पूर्वोत्तरानुगुण्यं चेत्याह पूर्वोत्तरेति ।। ५०९ ।।

युक्तिमल्लिका

पूर्वोत्तरविरुद्धार्थस्स्वतश्च व्याहतस्तव ।। ५१० ।।

सुरोत्तमटीका

इदमनिदंपदार्थाभेदरूपत्वात्स्वतश्च व्याहत इत्यर्थः ।। ५१० ।।

सत्यप्रमोदटीका

व्याहतः इदमनिदम्पदार्थाभेदरूपत्वात् ।। ५१० ।।

युक्तिमल्लिका

स्थानस्थानित्वकथनाज्ज्यायस्त्वेशत्वकीर्तनात् ।

जडार्थस्यापि सर्वत्वात्कथमैक्यार्थता वद ।। ५११ ।।

सुरोत्तमटीका

तदेव विशदयति ।। स्थानेति ।। सभूमिं विश्वतो वृत्वेति अत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलमिति च भूम्यादीनां स्थानत्वकथनात् ब्रह्मणश्च स्थानित्व-कथनादित्यर्थः । अनेनैक्यार्थे पूर्वविरोधो दर्शितः । ज्यायस्त्वेशत्वकीर्तना-दित्यनेनोत्तरविरोधः । जडार्थस्यापि सर्वत्वादित्यनेन स्वविरोधश्च दर्शितः । उपलक्षणं चैतद्व्याख्यानं व्याख्यानान्तरस्य । सहस्रशीर्षेति पूर्ववाक्ये सहस्रं शीर्षाणि यस्येत्यादिना बहुव्रीहिसमासाश्रयणाद्भगवदवयवानां भगवतश्च प्राप्तभेद-शङ्काया उत्तरत्र च मुखं किमस्येति वाक्येऽस्येति षष्ठ्यर्थतया प्राप्तभगवदवयव-भेदशङ्कायाश्च निरासार्थमिदमुक्तवक्ष्यमाणकरचरणादिकं सर्वं पुरुष एवेति भगवदवयवानां भगवतश्चात्यन्ताभेदपरमिदं वाक्यम् । अवयवावयविभावेन प्राप्तभेदाभेदशङ्कानिरासार्थमेवकारश्चेत्यपि श्रुतेरर्थो द्रष्टव्यः । अवयवानामपि भूतभविष्यत्त्वादिकं कदाचित्सहस्रशीर्षत्वादिनाविर्भावात्कदाचित्तस्यैव तिरो-भावाच्च पूर्ववदेव योजनीयम् । अस्मिन्नेव सूक्ते प्रस्तुतभगवद्रूपादिपरत्वादिदं-शब्दोऽस्माकमेव शोभते । परस्य तु परिदृश्यमानप्रमाणान्तरप्राप्तबहिरङ्ग-जगत्परत्वान्न तथा शोभते । अतोऽपीदमेव व्याख्यानमादरणीयम् ।। ५११ ।।

सत्यप्रमोदटीका

पूर्वविरोधे परार्थे प्रतिज्ञातं अभिनीय दर्शयति स्थानेति । उत्तरविरोधं दर्शयति ज्यायस्त्वेति । व्याहतेः स्थलमाह जडेति

।। ५११ ।।

युक्तिमल्लिका

भेदसौरभसर्वस्वे स्यादस्यार्थस्य विस्तृतिः ।

शुद्ध्युद्धारे तदुद्धारस्त्वन्योन्यमतिमिश्रणात् ।। ५१२ ।।

सुरोत्तमटीका

अभेदखण्डनस्य भेदसौरभ एव कर्तव्यत्वात् अस्य च शुद्धिसौरभत्वादुपरम्यत इत्याह ।। भेदसौरभेति ।। अस्यार्थस्याभेदखण्डन-रूपस्यार्थस्य । तर्ह्येतावदपि कुतोऽत्र चर्चितमित्यत आह ।। शुध्द्युद्धार इति ।। शुद्ध्युद्धारे शुद्धिसौरभे तदुद्धारस्तस्य भेदस्योद्धारस्समर्थनम् । अतिमिश्रणाद्भगवद्गुणानामेकीभूतत्वात् ।। ५१२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

भेदस्य शुद्धिसौरभेऽपि संक्षेपेण समर्थनं सङ्गत-मेवेत्याह भेदेति । तदुक्तं भगवत्पादै; ‘विद्यापृथक्त्वात्तु संक्षेपेणात्र सूचितं’ इति । अत्रापि विस्तरेण सङ्कीर्तन एव सौरभाणां सङ्कीर्णताशङ्काऽवकाश इति भावः ।। संक्षेपेणापि वाऽत्र वर्णने हेतुमाह अतिमिश्रणात् इति ।। गुणानां अभेदादित्यर्थः । भेदस्यान्तरङ्गत्वात् फलाध्याये साधनस्येवात्र कथनं नानुपपन्नमिति हृदयम् ।। ५१२ ।।

युक्तिमल्लिका

अतो विचारवातोऽयं सौरभे सौरभान्तरम् ।

संयोजयति त(द्गन्ध)द्ग्रन्थस्सोऽयं जनमनोहरः ।। ५१३ ।।

सुरोत्तमटीका

अतो भगवद्गुणानामन्योन्यमप्येकीभूतत्वात् । विचारवातः विचाराख्यवायुः । सौरभेऽन्यसौरभे । सौरभान्तरं सौरभान्तरप्रमेयं क्वचित्क्वचि-त्प्रसङ्गात्स्पृशतीति भावः । सौरभसंयोजनं वायोरेव धर्म इत्यतो विचारवात इत्युक्तम् । तत्तस्मान्मिश्रणात्

।। ५१३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतो गुणानामैक्यात् । वातः गन्धान्तरे गन्धस्य संयोजनहेतुः वायुः । संयोजनफलमाह जनमनोहर इति ।। ५१३ ।।

युक्तिमल्लिका

तथाऽपि तत्तदर्थस्य तत्र तत्र विशेषतः ।

विचारणात्सौरभाणां सर्वस्वं भाति पञ्चधा ।। ५१४ ।।

सुरोत्तमटीका

तर्हि सौरभभेदः किं निमित्त इत्यत आह ।। तथापीति ।। ५१४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सौरभभेदे निमित्तमाह तथापीति ।। ‘वैशेष्यात्तु तद्वाद’ इति सूत्रोक्तन्यायेनेति भावः ।। ५१४ ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

ज्यायस्त्वं महिमा व्याप्तिरमृतत्वेशतादिकम् ।

न हि बध्यपशोर्देवस्रष्ट्रङ्गत्वं तदिज्यता ।। ५१८ ।।

सुरोत्तमटीका

नन्वेकप्रकरणपठितवाक्यानां कुतो विभज्यार्थकथनमित्यत आह ।। ज्यायस्त्वमिति ।। अमृतत्वस्येशता अमृतत्वेशता । एतदादिकं पूर्ववाक्योक्तं प्रमेयम् । तथोत्तरवाक्योक्तं देवस्रष्ट्रंगत्वं देवानामिन्द्राग्न्यादीनां स्रष्टॄण्यङ्गानि यस्य सः तस्य भावस्तत्त्वम् । तदिज्यता तैर्देवैः कृता इज्या यस्य सः तदिज्यस्तस्य भावस्तदिज्यता । सा च बध्यपशोर्नहि । अतः पूर्ववाक्योक्तोऽपि महापुरुष एव । उत्तरवाक्योक्तोऽपि स एव । तमिति मध्यवाक्ये यज्ञपशुरिति विभज्य कथनमिति भावः

।। ५१८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

कुत एवं विभज्यार्थाश्रयणं एकस्मिन्नेव प्रकरणे पठितस्य पुरुषपदस्येत्यतो योग्यतावशादित्याह ज्यायस्त्वमित्यादिना । न हीति । बध्यपशौ सर्वथाऽसम्भाव्यमानानि ज्यायस्त्वादीनि महापुरुष एव योग्यतया सम्बध्यन्ते इति भावः । यथा ‘अन्नात्पुरुषः’ इति ‘स वा एव पुरुषोन्नरसमयः’ इति एकत्र पठितयोरपि पुरुषशब्दयोः उत्तरस्य सारवाचि-रसशब्देन विशेषणात्परमात्मपरत्वमङ्गीक्रियते तथेति भावः । देवानां स्रष्टॄण्यङ्गानि यस्य सः तस्य भावः इति विग्रहः ।। ५१८ ।।

युक्तिमल्लिका

ओन सर्वथाशून्यं निर्दुःखं मोक्षमेव हि ।

नाकाभिधं प्रापुरन्ते नाकिप्राप्यस्स एव हि ।

नाकोऽन्यस्य तु नाकस्य सिद्धत्वात्पूर्वमप्यलम् ।। ५१९ ।।

सुरोत्तमटीका

तेह नाकमित्यत्रोक्तनाकपदस्य स्वर्गपरतां निवारयितुं योगलब्धार्थमाह ।। ओनेति ।। कं सुखं तद्विरुद्धमेकं दुःखं तेन सर्वथा शून्यम् । नञ्द्वयार्थकथनम् ।। सर्वथेति ।। तस्यैव स्पष्टीकरणम् ।। निर्दुःख-मिति ।। अत एव नाकाभिधं मोक्षमन्ते प्रापुरिति सम्बन्धः । नाकपदार्थ-पर्यालोचनायामत्रोक्तनाको मोक्ष एव भवेदिति भावः ।। युक्त्यन्तरं चाह ।। नाकिप्राप्य इति ।। हि यस्मात्समोक्षाख्यो नाक एव नाकिप्राप्यः । तस्माच्च नाकाभिधमिति पूर्वेणान्वयः । नाकस्य प्राक्सिद्धतां द्योतयितुं देवेत्यनुक्त्वा नाकीत्युक्तम् । नाकीत्यत्र सूचितां युक्तिं स्पष्टमाह ।। अन्यस्येति ।। पूर्वमप्यलं सम्यक्सिद्धत्वादिति सम्बन्धः । न हि प्राक्सिद्धस्यैव कर्मसाध्यतापि युक्तेति भावः ।। ५१९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘ते ह नाकं महिमानः सचन्त’ इत्यत्र नाकशब्दः मोक्षपरः न प्रसिद्धस्वर्गपरः इति द्वाभ्यां साधयति ओनेत्यादिना । ओन कशब्दवाच्यसुखविरुद्धेन दुःखेन सर्वथा शून्यं न विद्यते अकं दुःखं यस्मिन्निति व्युत्पत्त्येति भावः । नाकाभिधं योगवृत्त्या नाकशब्दाभिधेयम् । पूर्वमेव प्राप्तप्रसिद्धनाकाख्यस्वर्गैर्देवैः प्राप्यत्वकथनाच्चात्र अयं नाकशब्दो रूढिमपहाय योगेन मोक्षपर एव वाच्य इत्याह अन्ते इति । न हि प्राप्तस्य स्वर्गस्य पुनः प्राप्तिर्युज्यते इति भावः ।। ५१९ ।।

युक्तिमल्लिका

पूर्वं मुक्ता यत्र सन्ति देवाः किल सहस्रशः ।

तैस्सहैव स्थितिर्मोक्षे देवानां नापरत्र हि ।। ५२० ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ।। पूर्वमिति ।। पूर्वमुक्ता इति पूर्वे इत्यस्यार्थकथनम् । इदानीं पदस्थदेवेभ्यः पूर्वदेवानां पूर्वत्वं मुक्तत्वमादायैव पर्यवस्यति । नह्येतेषां पूर्वे ते संसारिण इति वक्तुं युक्तमिति भावः । देवा इति च विशेष्यग्रहणेन साध्याः साध्यनामका इति तद्विशेषणमपि गृहीतप्रायं द्रष्टव्यम् । तैः पूर्वैस्साध्यदेवैस्सह देवानामितरदेवानां स्थितिर्मोक्ष एव नापरत्र स्वर्गे हीति योजना । पूर्वेषां देवानामिदानींतनदेवानां च स्वर्गे सहवासा-योगादिति भावः ।। ५२० ।।

सत्यप्रमोदटीका

इतश्चैवमित्याह पूर्वमिति । अयं भावः । अत्र हि पदस्थानां देवानां पूर्वं तत्पदस्थैरेव देवैः सहैव स्थितिः ‘यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः’ इत्युच्यते । न चैतत्प्रसिद्धस्वर्गे सम्भवति । पूर्वेषां इदानींतनानां च देवानां स्वर्गे सहावस्थानायोगात् । अतोऽप्ययं नाकशब्दो मोक्षपर एवेति ।। ५२० ।।

युक्तिमल्लिका

यं धाताऽप्याह वेदाहं महान्तं पुरुषं त्विति ।

यो गुरुरिति पूर्वोक्तार्थानां तात्पर्यतोऽनुवादः । चराचरजगत्कर्तेति ‘तस्मादश्वा अजायन्ते’त्यादेस्तात्पर्यम् । देवाराध्यपदाम्बुज इति देवानामपि कैवल्यदातेति च ‘यज्ञेन यज्ञमयजन्त’ ‘ते ह नाकं महिमानः सचन्त’ इत्यादितात्पर्यम् । धातुश्च यो महानिति ।। अहं एनं मदपेक्षया महान्तं वेद इति धातुर्वचनतात्पर्येक्तिः । स एवेति परब्रह्मणो जगज्जन्मादिकर्तृत्वलक्षणस्य तस्मिन्नेव कथनात् पुरुषसूक्तोक्तो महापुरुष एव ‘तमेवं विद्वानि’त्यत्रोक्तं मोक्षप्रदायकं परं ब्रह्म । एवशब्देन पराभिमत-स्याल्पस्य विराट्पुरुषस्य पुंसूक्तप्रतिपाद्यत्वव्यवच्छेदः ।। ५२३, ५२४ ।।

युक्तिमल्लिका

श्रीश्च लक्ष्मीश्च यत्पत्न््नयौ सूक्तान्ते तस्य कीर्तिते ।

अतः पुरुषसूक्तोक्तस्साक्षान्नारायणः प्रभुः ।

स्पष्टं भागवते चोक्ता पुंसूक्ते विष्णुसूक्तता ।। ५२५ ।।

सुरोत्तमटीका

विष्णोरेव पुरुषसूक्तप्रतिपाद्यत्वेऽन्तरङ्गमतिप्रबलं युक्त्यन्तरमाह ।। श्रीश्चेति ।। यद्यस्मात् । तस्य पुरुषसूक्तप्रतिपाद्यमहापुरुषस्य सूक्तान्ते यजुर्वेदिनां पुरुषसूक्तान्ते श्रीश्चते लक्ष्मीश्च पत्न््नयाविति वाक्ये । भागवते तत्र गत्वा जगन्नाथमिति प्रागुक्तवाक्ये ।। ५२५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतिप्रबलामन्तरङ्गां युक्तिमाह श्रीरिति । श्रीलक्ष्मी-पतित्वलिङ्गस्य निरवकाशत्वं च प्राणाधिकरणभाष्येण ‘अत एव श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न््नयौ अहोरात्रे पार्श्वे इत्यादितल्लिङ्गादेव’ इत्यत्र सिद्धमिति भावः । पुरुषसूक्तव्याख्यानरूपभागवतद्वितीयस्कन्धभागेनापि अत्रत्यो विष्णुरेवेति सिद्धमित्याह स्पष्टमिति ।। ५२५ ।।

युक्तिमल्लिका

तस्मादजायत विराडिति यः पुंसुतो विराट् ।

सहस्रशीर्षाऽपि पुमानसावेव किलाद्भुतम् ।। ५२६ ।।

‘तमेवं विद्वान्’ इत्यस्यार्थः तमुक्तविधया जानन्निति । ‘नान्यः पन्था’ इत्यस्यार्थः नान्यथा किलेति । इदं ब्रह्म पुरुषसूक्तोक्तः मुकुन्द एव ।। ५२८ ।।

युक्तिमल्लिका

मुक्तावनुपयोग्यन्यद्ब्रह्म यद्यस्ति तत्तव ।

तमो जिगमिषोर्मुक्तियोग्यानामिदमेव नः ।। ५२९ ।।

सुरोत्तमटीका

मुक्तावनुपयोग्यन्यन्निर्गुणं ब्रह्म यद्यस्ति तत्तवैव । यद्य-स्तीत्यनेन तस्याश्रौतत्वेनाप्रामाणिकत्वं सूचयति । मुक्तावनुपयोगीत्यनेन विष्णोरन्यस्य शिवादेस्तैस्तैर्वादिभिर्ब्रह्मतयाऽभिमन्यमानस्यापि नान्यः पन्था इति मोक्षोपयोगित्वनिषेधात् अब्रह्मतैवेति सूचयति । अयनाय नेति निषेधा-त्तमो जिगिमिषोरित्युक्तम् । इदं मोक्षदायकत्वेनोक्तं विष्ण्वाख्यं ब्रह्म ।।५२९।।

सत्यप्रमोदटीका

मुक्तावनुपयोगि प्रत्युत तथा भावनया तमःसिद्धि-निदानम् । तदुक्तं सुमध्वविजये ‘यदि चेदृगुपास्यतेऽस्य रूपं तिमिरत्वेन विभाति पारिशेष्यात् । फलमप्यथ मुक्तिरीदृशी स्यादि’ति । यद्ब्रह्म निर्गुणम् । यदि तव अस्ति एवमपि दुराग्रहात्त्वमङ्गीकरोषि चेदित्यर्थः । तमो जिगमिषोः आसन्नतमोगमनस्य । तव तवैव तथा स्वीकारोऽस्तु । नः अस्माकं मुक्ति-योग्यानां पुनः इदं एव मुकुन्दाभिधमेव ब्रह्मतया अङ्गीकारार्हं इति भावः । तदुक्तं भागवते ‘अन्यतमो मुकुन्दात्को नाम लोके भगवत्पदार्थः’ इति

।। ५२९ ।।

युक्तिमल्लिका

साकारसगुणश्रीशसेवै(वः)काऽमृतपद्धतिः ।

नान्यस्य सेवा मोक्षस्य पन्था इत्याह हि श्रुतिः ।। ५३० ।।

सुरोत्तमटीका

उक्तमेव विवेचयति ।। साकारेति ।। एवमिति पूर्वोक्त-सकलप्रकारपरामर्शात्सहस्रशीर्षत्वाद्याकारस्य ज्यायस्त्वादिगुणानां च साक्षान् मोक्षाङ्गत्वश्रवणात् ब्रह्मवत्पारमार्थ्यं तदभिन्नत्वं निष्प्रकारकज्ञानान्मोक्षो नेति च सिद्धमिति सूचयितुं साकारेत्याद्युक्तम् । अन्यस्य निर्गुणस्य शिवादेश्च ।। ५३० ।।

सत्यप्रमोदटीका

तमेवं विद्वानिति श्रुत्यर्थं निर्धारयति । एवं साकार-सगुणत्वेन तं श्रीशं नारायणं विद्वान् श्रवणादिरूपसेवया आराध्य तदपरोक्ष-ज्ञानवान् अमृत इह भवति इत्यस्य तात्पर्यं सेवैका अमृतपद्धतिरि’ति । जिज्ञासैव ज्ञानजन्यप्रसादद्वारा मोक्षसाधनमिति भावः । नान्यः पन्था अयनाय विद्यते इत्यस्यार्थः नान्यस्य सेवा मोक्षस्य पन्था इति ।। ५३० ।।

युक्तिमल्लिका

अतो मुकुन्दादितरद्ब्रह्म वेदविनिन्दितम् ।

मोक्षेऽन्तरङ्गहेतुत्वान्मुख्यं ब्रह्म स एव हि ।। ५३१ ।।

सुरोत्तमटीका

अतः विष्णोरन्यस्य मोक्षानुपयोगित्वकथनात् । स एव मुकुन्द एवहि ।। ५३१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सौरभोक्तं परमप्रमेयं तात्पर्यतोऽनूद्य उपसंहरति अत इति । अतो मुकुन्दादिति सामानाधिकरण्यम् । पुरुषसूक्तेन, अत एव तद्व्याख्येयसर्ववेदैः, प्राधान्येन प्रतिपाद्य इति सौरभोक्तयुक्तिभिरुपपादितात् मुकुन्दादित्यर्थः । इतरत् मुकुन्दधर्मिकभेदप्रतियोगि निर्विशेषं अत एव असत् । निःस्वरूपे तस्मिन्भेदधर्मित्वस्यायोगादिति ध्येयम् । इतरदित्यावर्तते । तथा च इतरद्ब्रह्मेत्यस्य इतरैर्मायावादिभिर्ब्रह्मत्वेन सङ्केतितमात्रं इत्यर्थः । सर्वथा अवाच्यत्वेनाङ्गीकृते तस्मिन् कयाऽपि वृत्त्या ब्रह्मशब्दबोध्यत्वासम्भवात् । वेदविनिन्दितं ‘असन्नेव स भवति असद्ब्रह्मेति वेद चेदि’ति तज्ज्ञानस्य दुःखहेतुत्वेन विनिन्दितमित्यर्थः । निःस्वरूपस्य अर्थक्रियाविधुरस्य दुःख-हेतुत्वायोगात् । तज्ज्ञानस्यैव तद्धेतुत्वमिति हृदयम् । तथा वेदविनिन्दितं पञ्चमवेदेन भारतेन । ‘वैगुण्यमेव पश्यन्ति न गुणानि नियुञ्जते । तेषां तमःशरीराणां तम एव परायणम्’ इति निर्गुणस्य ब्रह्मत्वभावनायाः तमःसाधनत्वोक्त्या विनिन्दितम् । यद्वा ब्रह्म निर्विशेषब्रह्मभावरूपत्वं मोक्षस्य । वेदविनिन्दितं ‘यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इति वेदेन विनिन्दितं तर्कमुखेन तस्यापुमर्थत्वसमर्थनेन तिरस्कृतम् । यद्वा अत इति हेत्वर्थकः । तस्य परमतेऽज्ञानासम्भवस्य उपपादितत्वादित्यर्थः । इतरत् ब्रह्म अविद्याशबलं ब्रह्म । वेदविनिन्दितं ‘अन्धन्तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते’ इति वेदेन निराकृतम् । यद्वा अतः परमात्मनो नित्यमुक्तत्वेन जीवस्य नित्यबद्धत्वेन तयोर्वैलक्षण्यस्य ‘योऽविद्ययाऽन्धः स तु नित्यबद्धः विद्यामयो यः स तु नित्यमुक्त’ इति प्रमाणोदाहरणेन समर्थितत्वात् । इतरत् ब्रह्म इतरस्य रुद्रादेर्जीवस्य ब्रह्मत्वम् इति यावत् । वेदविनिन्दितम् ‘तमेवैकं जानथात्मान-मन्या वाचो विमुञ्चथे’ति वेदेन दूषितमित्यर्थः । यद्वा अतः मुकुन्दात् पुरुषसूक्ते मुक्तामुक्तनियामकतया वर्णितात् महापुरुषात् इतरत् ब्रह्म विराट्-पुरुषाख्यम् मायावादिभिः कथ्यमानम् । वेदविनिन्दितं ‘तस्माद्विराजायत’ इति जन्मोक्त्या ‘ततो ज्यायांश्च पुरुषः’ इति तदपेक्षया महापुरुषस्य ज्यायस्त्योक्तिबलात्, तस्य महापुरुषादवमोक्त्या च विनिन्दितम् । यद्वा इतरत् भूः, दैत्याः चतुर्मुखः इत्यादिकं सर्वं ब्रह्मेत्येतत् विनिन्दितं तथा सति ‘पुरुषात्पुरुषस्यैव भये पुरुषपूजनम् । पुरुषः कुरुते कस्मादि’ति असङ्गति-प्रदर्शनेन विनिन्दितम् । यद्वा पुरुष एवेदं सर्वं इत्यस्य आपातार्थं परिगृह्य मायिभिः कथ्यमानं सर्वस्य ब्रह्माभिन्नत्वं जडस्यापि ब्रह्मत्वापत्त्या, विशिष्टानां जीवानां ऐक्यस्य प्रमाणविरुद्धत्वेन, चिता चित एवाभेदस्य सिद्धत्वेन शास्त्र-वैयर्थ्यापत्त्या, भेदप्रमाणानां अतत्वावेदकत्वाश्रयणेन विरोधपरिहारे मीमांसाया उन्मूलनप्रसङ्गादित्यादिदोषेण विनिन्दितम् ।

इतरेषां ब्रह्मत्वस्य वेदविनिन्दितत्वोक्त्या परिशेषाल्लब्धं परमप्रमेयं निरूप-यन्नुपसंहरति मोक्ष इति । हिर्हेत्वर्थः । ‘तदेव ब्रह्म परमं कवीनां’

‘आत्मब्रह्मादयः शब्दास्तमृते विष्णुमव्ययम् ।

न सम्भवन्ति यस्मात्तैर्नैवाप्ता गुणपूर्णता’

इत्यादिभाष्योदाहृतप्रमाणप्रसिद्धिद्योतको वा । स एव मुकुन्द एव । तथा च, मुकुन्द एव, मुख्यं ब्रह्म मोक्षेऽन्तरङ्गहेतुत्वात् व्यतिरेकेण जीववत् इति प्रयोगः वर्णितः । मोक्षप्रदात्रर्थकमुकुन्दशब्दग्रहणं हेतोः पक्षधर्मतास्फुटी-करणाय । साध्ये मुख्येति स्वरूपकथनम् । निरुपपदब्रह्मशब्देनापि मुख्यत्व-लाभात् । हेतौ अन्तरङ्गपदं साक्षादित्यर्थकम् । तेन न ज्ञाने व्यभिचारः। तस्य प्रसादद्वारैव मोक्षहेतुत्वात् । तदुक्तं ‘ज्ञानजन्यप्रसादादेव भुच्यते’ इति । यद्वा अन्तरङ्गपदस्य स्वातन्त्र्येणेत्यर्थः । तेन लक्ष्म्यां वायौ च न व्यभिचारः । तयोस्तदनुज्ञयैव मोक्षहेतुत्वात् । इदानीं साक्षादित्यर्थो नापेक्षितः । ज्ञान-स्वभावस्यापि भगवदधीनत्वादेव । अनेनानुमानेन ब्रह्मशब्दार्थगुणपूर्णत्वरूप-प्रधानलक्षणस्य मोक्षहेतुत्वरूपसम्भावकयुक्तिरभिहिता ध्येया । सा च

‘सृष्टिस्थितिश्च संहारो नियतिर्ज्ञानमावृतिः ।

बन्धमोक्षौ च पुरुषाद्यस्मात्स हरिरेकराडि’ति

भाष्योदाहृतप्रमाणेन सिद्धा । जन्माद्यष्टके मोक्षहेतुत्वमात्रस्य हेतूकरणेन अष्टानां हेतुत्वानां प्रत्येकं भगवल्लक्षणतां ज्ञापयति ।

तदनेन सौरभेण ‘गम्यं वन्दे मुकुन्दाभिधममलमलं ब्रह्म वेदान्तवेद्यमि’ति टीका विवृता ध्येया । ‘उतामृतत्वस्येशान’ इत्यादिग्रन्थसन्दर्भेण गम्यत्वस्य विवरणम् । ‘तव ब्रह्मत्वविद्याख्यदोषेण कलिलं सदा’ इत्यादिना अमलत्वस्य विवृतिः । ‘सहस्रशीर्षा श्रौतो यः’ इत्यादिना पुरुषसूक्तवेद्यत्वसमर्थनेन तद्व्याख्यानभूतसर्ववेदान्तवेद्यत्वस्य स्पष्टनं इत्यादि तत्र तत्र ज्ञेयम् ।। ५३१ ।।

युक्तिमल्लिका

वादिराजाख्ययतिना साधिता युक्तिमल्लिका ।

शुद्धिसौरभसर्वस्वमद्धा विष्णोर्न्यवेदयत् ।। ५३२ ।।

श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमद्वादिराजपूज्यचरणविरचितायां

युक्तिमल्लिकायां शुद्धिसौरभं सम्पूर्णम् ।।

सुरोत्तमटीका

अद्धा अञ्जसा । शिष्टं पूर्ववदेव योजनीयम् ।।

इति श्रीमत्कविकुलतिलकश्रीमद्वादिराजतीर्थचरणारविन्दचंचरीक सुरोत्तमभिक्षुविरचितायां युक्तिमल्लिकाटीकायां भावविलासिन्यां द्वितीयं शुद्धिसौरभसर्वस्वं संपूर्णम् ।। २ ।।

सत्यप्रमोदटीका

साधिता प्रसन्नीकृता । युक्तिमल्लिका तदभिमानिनी भारती । शुद्धिसौरभसर्वस्वं शुद्धेः पारतन्त्र्याद्यशेषदोषराहित्यलक्षणायाः सौरभं तत्प्रतिपादकप्रमाणोदाहरणात्मकैतत्परिच्छेदप्रतिपाद्यसर्वप्रमेयजातं तच्च तत् सर्वस्वं ‘निर्दोषशेषसद्गुणमि’ति भगवत्पादोक्तनिर्दोषत्वाख्यं सर्वं स्वरूपलक्षण-जातम् । निर्दोषत्वञ्च श्रीनिवासतीर्थपरिष्कृतरीत्या दोषारोपपूर्वकप्रतीति-विषयाभाववत्त्वं स्वसंसृष्टदोषात्यन्ताभाववत्त्वं वेत्यवधेयम् । सिद्धान्ते प्रामाणिकप्रतियोगिकात्यत्यन्ताभावानुपगमात् । विस्तरस्तु अस्मत्कृते ‘भगवतो निर्दोषत्वलक्षणम्’ इति ग्रन्थे द्रष्टव्यः । अद्धा अञ्जसा स्वप्राणनाथ-मातरिश्वद्वारा । विष्णोः चरणयोरिति शेषः । न्यवेदयत् समर्पयाम्बभूव इदमेव निवेदनस्याञ्जस्यं यत्पतिद्वारा तदनुष्ठानमिति हृदयम् ।। शिष्टं पूर्वसौरभपद्यवदेव योज्यम् ।। ५३२ ।।

यत्कारुण्यबलादेव लब्धजन्मा कृतिर्मम ।।

श्रीशे समर्पयत्वेनां सदभिज्ञगुरूत्तमः ।।

इति श्रीमत्सत्याभिज्ञतीर्थश्रीचरणचरणाराधक श्रीमत्सत्यप्रमोदतीर्थकृता शुद्धिसौरभविवृतिः समाप्ता ।।

।। श्रीरामवेदव्यासार्पणमस्तु ।।