तथा तत्त्वमसीत्याह श्रुतिर्ब्रह्म सदृक्षताम्

तत्वमसिश्रुत्यर्थः

युक्तिमल्लिका

तथा तत्त्वमसीत्याह श्रुतिर्ब्रह्म सदृक्षताम् ।

गुणैः कतियपैर्वक्तुं लोकवेदानुसारिणी ।। ९८७ ।।

सुरोत्तमटीका

तथा सिंहो देवदत्त इति वाक्यवत् । ब्रह्मसदृक्षतां जीवस्य कतिपयैर्गुणैर्ब्रह्म समानतां वक्तुं श्रुतिस्तत्त्वमसीत्याहेति योजना । लोकवेदानुसारिणीत्यनेन नेदं व्याख्यानमपूर्वमिति सूचयति ।। ९८७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ब्रह्मसदृशतां तेन ‘तद्वत्त्वमसि’ इत्यर्थः । तदुक्तं ‘तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत्’ इति सूत्रभाष्ये

शिष्यं श्वेतकेतुम् । गुरुः उद्दालकः । पुरा पूर्वम् । अक्षिगतस्य जाग्रदवस्था । कण्ठगतस्य स्वप्नः । हृदि सुप्तिरिति क्रमात् स्वप्नावसाने विद्यमाना सुप्तिरिति भावः ।। ९९० ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘स्वप्नान्तं मे सौम्य विजानीहि’ इत्युपक्रमवाक्यं व्याख्याति स्वप्नेति । स्वप्नान्तः स्वप्नावसानकालीना सुषुप्त्यवस्था । तत्र जागरस्वप्नयोः शरीरेन्द्रियमनसामितस्ततो विक्षेपेण श्रान्तस्य जीवस्य श्रमापनोदाय स्वापे परमेश्वरायत्तताऽभिधीयते ।।९९० ।।

युक्तिमल्लिका

यत्र स्वपिति नामायं पुरुषो जीवचेतनः ।

स ता ब्रह्मचिता साकं सम्पन्नस्स्यात्तदाऽप्ययम् ।

न तु तद्भावमाप्नोति सेऽयं सुप्तिदशा किल ।। ९९१ ।।

प्राज्ञेन सम्परिष्वक्त इति शाखान्तरे श्रुतिः ।

प्राज्ञेन सम्परिष्वङ्गमेव सुप्तावकीर्तयत् ।। ९९२ ।।

सम्यगालिङ्गनं ह्येव सम्परिष्वङ्ग ईर्यते ।

सम्यक्प्राप्तिश्च सम्पत्तिर्भिन्नयोरेव किं न ते ।

यदेकस्य न ते दृष्टे दृष्टे सर्वत्र च द्वयोः ।। ९९३ ।।

सुरोत्तमटीका

यत्र यदा । सम्पन्नः सम्यक्प्राप्तः । सेयं जीवस्य ब्रह्मप्राप्तिदशा स्वप्नान्तं मे सौम्य विजानीहि । यत्रायं पुरुषस्स्वपिति नाम सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवतीति श्रुतिव्याख्यानमिदम् । शाखान्तरे बृहदारण्यके । प्राज्ञेन सम्परिष्वक्त इत्यनेन प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेदेति श्रुतिमुपादत्ते ।। ते प्राप्त्यालिङ्गने ।। ९९१-९९३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘यत्रायं पुरुषः स्वपिति नाम सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति’ इति वाक्यशेषं व्याचष्टे यत्रेति । सम्परिष्वक्त इत्यनन्तरं ‘न बाह्यं किञ्चन वेद’ इति वाक्यशेषः । सपरिष्वङ्गः सम्पत्तिरिति उभे अपि भेदनियते इति भेदसिद्धिरित्याह सम्यगिति

।। ९९१-९९३ ।।

युक्तिमल्लिका

अन्तर्हितस्य या प्राप्तिः प्रविष्टस्योदरे हरेः ।

सैवापीतिशब्दशक्तिशोधनेन त्वभिन्नता ।। ९९४ ।।

सुरोत्तमटीका

स्वं ह्यपीतो भवतीति श्रुतेरर्थमाह ।। अन्तर्हितस्येति ।। अदृश्यस्येत्यर्थः । सा अदृश्यतया प्राप्तिः ।। ९९४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘स्वं ह्यपीतो भवति’ इति श्रुतिं विवृणोति अन्तर्हित इति । तिरोहितः सन् प्राप्तो भवतीत्येवार्थः । न त्वभिन्न इति । अपेरपि धातौ इणश्च गतौ निष्ठायाश्च कर्तरि शक्तेः क्लृप्तत्वादैक्ये योगरूढ््योरभावाच्च । ऐक्यार्थत्वे अतीत इत्यस्य भवतेश्चाकर्मकत्वेन श्रुतद्वितीयाऽयोगाच्च । अत्र विस्तरः न्यायामृते (२-२८ प.५९७) ।। ९९४ ।।

युक्तिमल्लिका

तिन्नन्तोऽत्र यदिण्धातुर्यत्पिधानार्थकोस्त्यपिः ।

अतोऽत्रान्यार्थविन्यासचिन्ता हन्ता फलैव ते ।। ९९५ ।।

सुरोत्तमटीका

शब्दशक्तिमेव दर्शयति ।। तिन्नंत इति ।। तिन्प्रत्य-यान्तः । अत्र अपीतिपदे । अपिः अपीत्युपसर्गः । अपीतिपदं तूक्तप्रत्ययान्त-मिति द्रष्टव्यम् । एवं शब्दशक्तिशोधने सम्यक्प्राप्तिरेवापीतिशब्दार्थो न त्वभेद इति भावः । स्वपदं च स्वस्मिन्स्वस्यैव गम्यगमकभावान्यथानुपपत्त्या स्वतन्त्रत्वाद्वा स्वामित्वेन स्वीयत्वाद्वा प्राक्सत्पदोदितब्रह्मपरम् ।। ९९५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अन्यार्थेति अभेदेत्यर्थः ।। ९९५ ।।

युक्तिमल्लिका

सुप्त्युत्क्रान्त्योश्च भेदेन नेत्याह निर्णयसूत्रकृत् ।

मनःशब्दस्यान्तःकरणार्थकत्वं परस्यापि दुर्घटमित्याह किञ्चेति । प्राणबन्धनमित्युक्तं प्राणाश्रितत्वं प्रलीनस्य न सम्भवतीत्याह प्राणेति ।। १००१ ।।

युक्तिमल्लिका

यतश्चोपरि तत्स्थाने प्रजाशब्दं हि जीवगम् ।

सन्मूला एव सोम्येमाः प्रजा इति वदिष्यति ।

अतो मनःप्राणशब्दौ जीवब्रह्मपराविमौ ।। १००२ ।।

इति भेदं सदृष्टान्तं प्राक्प्रस्ताव्यपुनर्गुरुः ।

तत्त्वमस्यादिवाक्येन कथमैक्यं वदेद्वद ।। १००३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

शास्त्रप्रसिद्धितः ‘सितासिते सरिते यत्र सङ्गते’ इत्यादौ ।। १०१० ।।

युक्तिमल्लिका

शुद्धे शुद्धोदकं सिक्तं तादृगेव भवेत्परम् ।

एकप्रकारोदकयोरप्यैक्यं न तयोः किल ।। १०११ ।।

सुरोत्तमटीका

किं च श्रुतौ शुद्धोदकयोरेव योगैक्यस्य निषेधात् शुद्धोदक लवणोदकयोगे नेतरामैक्यमित्याह ।। शुद्ध इति ।। १०११ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

स्वरूपैक्ये तु न वृद्धिरित्येतन्निदर्शयति न हीति ।। १०१४ ।।

न चेद्वर्षासु वार्ध्यम्बुमध्यान्नद्यम्बुवार्धराः ।

आनयन्ति कथं शुद्धं वर्षन्ति च ततस्ततः ।। १०२० ।।

सुरोत्तमटीका

विपक्षे बाधकयुक्तिं चाह ।। न चेदिति ।। ऐक्याभावो न चेदित्यर्थः ।। १०२० ।।

सत्यप्रमोदटीका

न चेत् पाथःपरमाणूनां भिन्नत्वाभावे । वार्धराः मेघाः । अत्रायं विशेषः

‘स्वकीयमुदकं नद्यः समुद्रे नैव जानते ।

वायुस्तु तत्पृथग्भावं मेघे कृत्वा प्रवर्षति’

इति स्मृतेर्ज्ञातव्यः । (वि.त.टी. श्रीनिवासती. ५६८) ।। १०२० ।।

युक्तिमल्लिका

श्वेतं गङ्गोदकं स्वादु तुङ्गाम्बुयमुनाजलम् ।

नीलमित्यादिभेदोस्ति प्रत्यब्दमपि तज्जले ।। १०२१ ।।

सुरोत्तमटीका

समुद्रमध्यस्थनदीजलानामपि परस्परमैक्याभावे युक्ति-माह ।। श्वेत इति ।। तज्जले तासां गङ्गादीनां जले ।। १०२१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वायुनैवं विवेकेन तत्तज्जलानयनप्रदेशे प्रत्यब्दं वर्षणा-देव नदीजलानां रूपरसादिगुणभेदो निर्वहति नान्यथेत्याह श्वेतमिति ।।१०२१।।

युक्तिमल्लिका

सोऽब्धौ च भिन्नभिन्नाम्बुसद्भावेन विना कथम् ।

न ह्यपूर्वं स वार्वाहः कुर्वीताम्बु स्थले स्थले ।। १०२२ ।।

सितासिते सरितौ यत्र सङ्गते इति प्रयागेऽपि सङ्गम इत्येव व्यवहारः । सर्वेभ्यस्तीर्थेभ्यः किञ्चिज्जलं आहृत्य इन्द्रेण मिश्रीकृत्य निर्मितं सरोवरं मिश्रतीर्थं इति पुराणप्रसिद्धिः । तस्यापि मिश्रेत्येव व्यवहारः । न तु कुत्रापि ऐक्यमापन्नमिति । एवं निवृत्तिसङ्गममपि सङ्गम इत्येवाहुः । अतो लोकव्यवहारप्रतीपा तव प्रक्रियेत्याह सिते इति ।। १०२४,१०२५ ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

अतत्त्ववादिनामेव तच्चित्रं तत्त्ववादिता ।। १०३८ ।।

सुरोत्तमटीका

न तत् अतत् तस्य भावः अतत्त्वं तद्वादिनां जीवब्रह्म-भिन्नत्ववादिनामित्यर्थः । तत्तस्मात् । शब्दतो विरोधप्रतिभानात् चित्र-मित्युक्तम् ।। १०३८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रागुक्तं स्मारयति अतत्त्वेति ।। १०३८ ।।

युक्तिमल्लिका

ततो वर्णादिना छिन्नं पदं सन्धाय सा श्रुतिः ।

चरेद्भेदार्थलाभाय या ब्राह्मणजनप्रिया ।। १०३९ ।।

सुरोत्तमटीका

ततः युक्तियुक्तत्वात् । वर्णादिना अक्षराणामादिना अकारेण क्षत्रियादि वर्णानामादिना ब्राह्मणेनेति ध्वनिः । छिन्नपदं अकारच्छेदं कृत्वा परेण प्रदर्शितं तदिति पदम् । सन्धाय वर्णादिना सन्धायेति सम्बन्धः । चरेत् विदुषां संसदि सञ्चरेत् । अकारसन्धाने सति विद्वत्सभायोग्या तदभावे छिन्नपदवत् युक्तिबाधितायास्तस्याः विदुषां संसदि सञ्चरेत् । अकारसन्धाने सति विद्वत्सभायोग्या तदभावे छिन्नपदवत् युक्तिबाधितायास्तस्याः विदुषां संसदि सञ्चरणमेव न भवेदिति भावः । अकारेणैव स्वपदसन्धाने किं कारण-मित्यत आह ।। या ब्राह्मणजनप्रियेति ।। ब्राह्मणवद्वर्णादित्वात् अकार एव प्रीतिरिति भावः

।। १०३९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वर्णादिना । वर्णानां चतुर्णामादिः ब्राह्मणः । अक्षराणां आदिरकारः । ब्राह्मणेन अकारप्रश्लेषेण छिन्ना इत्यावृत्त्या योज्यम् । सा श्रुतिः त्वं इति शब्दः । चरेत् विद्वत्सभायामिति शेषः ।। १०३९ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्च शब्दोऽनित्य इति वाक्ये घटनिदर्शने ।

अनित्य इत्येव यथा पदच्छेदं विदो विदुः ।। १०४० ।।

एवं शकुनिसूत्राख्यस्पष्टदृष्टान्तशक्तितः ।

आत्मा तत्त्वमसीत्यत्राप्यतद्ब्रह्मेति गम्यते ।। १०४१ ।।

केरलानां करवालं स्वपरयोरुभयोरपि अभिमुख-धारोपेतम् । तथाऽत्रोभयथाऽपि पदच्छेदावकाशवती । तत्रापि विशेषमाह धारेति । स्वाभिमुखा अतिक्रूरा नवविधदृष्टान्तशाणोत्तेजिता । पराभिमुखा तु शिलायामिव अविषये अभिदायां प्रयुक्ता कुण्ठिता साधनासमर्थेत्याह किमिति ।। १०४३ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्च दृष्ट्वैव तं मुच्येतेत्याद्यागमराशिषु ।

ज्ञानमज्ञानमात्रस्य विरोधीति स्वकल्पितात् ।

युक्तिमात्राच्च भीतेन श्रौतोऽर्थो येन धिक्कृतः ।। १०४४ ।।

एकवाक्येऽपि चादित्य इत्याधारत्वकीर्तनात् ।

स्वस्याप्याधारतैवोक्ता किमर्केशोर्कपूजकः ।। १०५१ ।।

सुरोत्तमटीका

एकवाक्ये अस्मिन्नेव वाक्य इत्यर्थः ।। आदित्य इति ।। योऽसावादित्य इति सप्तम्या आदित्याश्रितपुरुषस्यैव ग्रहणादित्यर्थः । स्वस्यापि सोहमस्मीति प्रोक्तस्य स्वस्यापि । आधारता लक्षणया स्वान्तर्यामि-पुरुषं प्रत्याधारतेत्यर्थः । विपक्षे बाधकमाह ।। किमिति ।। अर्कपूजकः सन्ध्यावन्दनादिना अर्कपूजकः ऋषिमनुष्यादिजीवः । र्ओशः योसावादित्ये पुरुष इत्युक्तार्कस्वामी किं नैवेत्यर्थः । आदित्ये पुरुष इत्युक्तादित्यान्तर्यामि- पुरुषस्य सोहमित्युक्तमनुष्यादि जीवस्वरूपत्वेऽर्कपूजकस्यैवार्कस्वामित्वं स्यादिति भावः ।। १०५१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

आधारत्वम् । नियामकत्वेन पूज्यत्वम् । ‘य आदित्ये तिष्ठन् आदित्यं यमयति’ इति अन्तर्यामिनयोदाहृतश्रुतेः । अहंशब्देन अर्कादप्यधमः तत्पूजको जीव उच्यते । तादृशस्य स इति तच्चब्दपरामृष्ट र्ओशाभेदविधानं विरुद्धमित्याह किमिति।।१०५१ ।।

युक्तिमल्लिका

तत्स्पष्टभेदश्रुत्यक्षबाधे सति सतां मते ।

वृत्तित्रये च सत्यैक्यवाक्यं स्यात्क्व विरुद्धयोः ।। १०५२ ।।

सुरोत्तमटीका

किं चैक्याख्यमुख्यार्थस्य प्रत्यक्षादिबाधितत्वस्या-वर्जनीयत्वात् मुख्यार्थबाधे च वृत्त्यन्तरस्य सर्वसंमतत्वात् न क्वाप्यैक्य-स्यावकाश इत्याह ।। तदिति ।। तत्तस्मात्कारणात् ।। १०५२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वृत्तित्रये ।

‘तस्मात्परममुख्यत्वं विष्णावन्यत्र मुख्यता ।

उपलक्षणा च गौणी च तिस्रः शब्दस्य वृत्तयः’

इति अनुव्याख्यानोक्तेः । क्व विरुद्धयोरिति । विरोधे वृत्त्यन्तरस्यावश्य-माश्रयणीयत्वात् ‘पूर्वायोगे परग्रहः’ इति तत्रैवोक्तेः

।। १०५२ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्चैकजीवब्रह्मैक्यं वाक्यं नानेन सेत्स्यति ।

सर्वैक्ये किं प्रमाणं ते श्रुत्यर्थो न किलार्थिकः ।। १०५३ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ।। किं चेति ।। एकजीवः श्वेतकेतुः । अनेन तत्त्वमसीत्यनेन । सर्वैक्ये सकलजीवैक्ये । एकस्यैक्ये अर्थात्सर्व-स्याप्यैक्यसिद्धिरित्यत आह ।। श्रुत्यर्थ इति ।। आर्थिकः अर्थात्सिद्धोऽर्थः । यश्चार्थादर्थो न स चोदनार्थ इति पूर्वाचार्यवचनादिति भावः ।। १०५३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एकजीवः श्वेतकेतुः । अर्थात्सर्वजीवाभेदः इति चेन्नासौ श्रौतार्थ इत्याह नेति । यश्चार्थादर्थः न स चोदनार्थ इति वचनात्

त्रिदेवतैक्यप्रतिपादकतया हरिहराद्यैक्यप्रतिपादकतया च प्रतीतवाक्यानां अनयैव दिशा अर्थो वाच्य इत्याह ।। किं चेति ।। तव मते । तत्तस्मात् विशिष्टैक्यस्य त्वयाऽनङ्गीकारात् चिन्मात्रैक्यप्रतिपादकपदाभावात् । देववासुदेवैक्यं ब्रह्मादिदेवानां वासुदेवेनैक्यम् । अत्रापि लज्जा अकारि । त्रपु लज्जायामिति धातोः कर्मणि लुङ् । यद्यस्मात् । तेन देवैक्यपरतया प्रतीय-मानवाक्येन । द्विदेवपदनाशनात् द्वयोर्देवयोर्वाचकपदयोर्मुख्यार्थत्यागाख्य नाशात् । अत्रापि देवतैक्येऽपि । अत्रापीति सम्बन्धः । देवतैक्ये मया कथिते पदद्वयमुख्यार्थत्यागः कर्तव्य इति वाक्यस्य लज्जा भवति । तस्मादेकपदमात्र लक्षणया देवान्तर्यामिणो हरेश्चैक्यं वक्तीति भावः । देवस्थानद्वयनाशादिति ध्वनिना बहुजुगुप्सा सूचयति ।। १०५६,१०५७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तत्तद्विशिष्टेति । कमलासनत्वशचीपतित्वादि-विशिष्टेत्यर्थः । अत्रापि । लुङ् । वाक्यस्य लज्जा भवतीत्यर्थः । अत्रापि स ब्रह्मा स शिवः इत्यादिवाक्येष्वपि । लज्जाहेतुः द्विदेवेति सर्वदेवेति तात्पर्यम् । पदानि सत्यलोकाधिपत्यादीनि । तेषां शासनात् मिथ्यात्वोक्त्याऽपलापात् ।। १०५६, १०५७ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्चावान्तरवाक्यं च महावाक्यं च ते मते ।

सर्वलक्षणया ब्रह्मरूपमात्रपरं किल ।

अतस्तव प्रक्रिययाऽप्यैक्ये मानं न किञ्चन ।। १०५८ ।।

सुरोत्तमटीका

अपि च निष्प्रकारकचरमापरोक्षप्रतीतिजनकतयाऽङ्गीकृत महावाक्यानां ब्रह्मस्वरूपमात्रपरत्वरूपाखण्डार्थनिष्ठत्वं मायावादिनां सिद्धान्त-रहस्यम् । एवं च तत्त्वमस्यादिवाक्यानामैक्यादिपरत्वाङ्गीकारे अपसिद्धान्तश्च स्यादित्याह ।। किं चेति ।। अवान्तरवाक्यं तत्पदार्थभूतब्रह्मप्रतिपादक-सत्यादिवाक्यम् । त्वं पदार्थरूपजीवप्रतिपादकं च वाक्यम् । महावाक्यं तत्त्वं-पदार्थयोर्जीवब्रह्मणोरद्वैतप्रतिपादकतयोभयपरं वाक्यम् । ते अखण्डार्थ-वादिनस्तव । ब्रह्मरूपमात्रपरं ब्रह्मस्वरूपमात्रपरम् । अतस्सकलमहावाक्यानां ब्रह्मस्वरूपमात्रपरत्वाङ्गीकारात् ।। १०५८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अवान्तरवाक्यं जीवब्रह्मरूपपदार्थप्रतिपादनपरं ‘विज्ञानघनः’ ‘सत्यं ज्ञान’मित्यादिरूपम् । महावाक्यं ऐक्यप्रतिपादनपरं तत्त्वमसीत्यादिकम् । ब्रह्मरूपमात्रपरं संसर्गासङ्गिप्रातिपदिकार्थमात्रपरं अखण्डार्थनिष्ठम् । ऐक्यरूपसंसर्गाबोधकम् ।। १०५८ ।।

युक्तिमल्लिका

अखण्डार्थत्वसन्त्यागे नाभूदैक्यं भवन्मते ।

अखण्डार्थपरत्वेऽपि नाभूदैक्यं भवन्मते ।। १०५९ ।।

सुरोत्तमटीका

एवं च परस्योभयतः पाशारज्जुरित्याह ।। अखण्डार्थ-त्वेति ।। अखण्डार्थत्वसंत्यागे सखण्डार्थत्वे । विशिष्टार्थपरत्व इति यावत्

।। १०५९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सन्त्यागे विशिष्टार्थपरत्वे । नेति विरोधादित्यर्थः । नेति ऐक्याबोधकत्वादित्यर्थः । एवं उभयतः पाशारज्जुः ।। १०५९ ।।

युक्तिमल्लिका

विशिष्टार्थपरत्वेऽपि विशेषणबलान्न तत् ।

अविशिष्टार्थनिष्ठत्वे साधकाभावतो न तत् ।। १०६० ।।

सुरोत्तमटीका

तदेवोपपादयति ।। विशिष्टेति ।। अखण्डार्थत्वसंत्यागे हि तत्त्वं पदयोर्विशिष्टार्थपरत्वमेव स्यात् । तस्मिंश्च विशेषणबलात् विरुद्ध सर्वज्ञाल्पज्ञत्वरूपविशेषणबलात् । तदैक्यं न । अविशिष्टार्थनिष्ठत्वे ब्रह्म-स्वरूपमात्रपरत्व इत्यर्थः । साधकाभावतः ऐक्यप्रतिपादकप्रमाणाभावतः ।। १०६० ।।

सत्यप्रमोदटीका

उपपादयति विशिष्टेति ।। १०६० ।।

युक्तिमल्लिका

ऐक्यस्यान्यस्य वा वाक्याद्वैशिष्ट्यं भासते यदि ।

निष्प्रकारकधीरन्ते शब्दादिति गतं मतम् ।

तस्मादैक्यं न वै शक्यं वाक्यैः साधयितुं त्वया ।। १०६१ ।।

सुरोत्तमटीका

तर्ह्यखण्डार्थवादस्त्यज्यत इति पक्षं प्राग्दूषितमपि दूषणान्तरेण दूषयति ।। ऐक्यस्येति ।। तस्मादखण्डार्थवादत्यागायोगात्

।। १०६१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वैशिष्ट्यं संसर्गः । वाक्यैः तत्त्वमस्यादिभिः तेषां बोधकत्वस्यैव त्वयाऽनङ्गीकारात् । ‘ज्ञानं च तस्य परात्मभावनिवृत्तिरेव । तज्ज्ञानं नैव जायते । (शा.भा.) इत्युक्ते (भे.प.ब्र.प.) । आकाङ्क्षासन्निधि-योग्यतानां अन्वयघटितत्वेन अन्वयाबोधकत्वे आकाङ्क्षादिमत्त्वरूपवाक्य-त्वस्यैवासम्भवादिति न्यायामृतोक्तदिशा ध्येयम् ।। १०६१ ।।