खल एव खलो लोके नासुरा वैरिवैरिणः

एकजीववादनिरासः

युक्तिमल्लिका

खल एव खलो लोके नासुरा वैरिवैरिणः ।

एको जीवस्स निद्राति तस्य स्वप्नः किलाखिलम् ।। ६७७ ।।

सुरोत्तमटीका

एवं बहुजीववादं निराकृत्यैकजीववादं निराकर्तुं दुर्नीति-विषयतया प्रस्तावयति ।। खल एवेति ।। वैरिष्वेव वैरिणः खला न दुर्जन-वत्खला नेत्यर्थः । दुर्जनेन किमधिकमाचरितमित्यत आह ।। एक इति ।। एक एवेत्यर्थः । स एकजीवः । निद्राति सर्वदा निद्राङ्करोति किल । तस्य एक-जीवस्य । अखिलं चेतनाचेतनात्मकं जगत् । असुरोऽपि स्वविरोधिसुरानेव द्वेष्टि न तु सकलं जगत् । अयं तु निर्निमित्तं एकजीवव्यतिरिक्त-सकलजगतस्स्वाप्नपदार्थसमतयाऽभावं वदन् जगत्क्षयकारित्वात् असुरा-दप्यधिकः खल इति भावः ।। ६७७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एकजीववादमथ दुदूषयिषुः प्रस्तापयति खल एवेति । एकजीववादः इत्थम् । यथोक्तं तत्त्वनिर्णयटीकायाम् । एक एव ब्रह्मप्रतिबिम्बो जीवः । अन्ये जीवा जडवत् स्वरूपेणैव कल्पिताः । यथा स्वप्ने यथा वा चित्रभित्तौ । तत्र परमार्थतो यो जीवः तस्य तत्त्वज्ञानोदये तत्कल्पितोऽयं सर्वो ब्रह्माभ्यन्तररूपः प्रपञ्चो निवर्तते । प्रतीतिमात्रशरीरत्वात् । अन्यस्य प्रत्येतुर-भावात् । ईश्वरभेदस्यापि तेनैव कल्पितत्वात् इति । अस्य खलस्य एकजीवस्य सदृशः अन्यः खलो नास्तीत्याह खल एवेति । उपपादयति असुराः इति । वैरिणामेव वैरिणः ।। न तु निर्निमित्तम् । अयं तु ततोऽपि खल इत्याह एक इति । निर्निमित्तं सर्वेषां जीवानां स्वाज्ञानपरिकल्पितत्वेन मिथ्यात्वमापाद्य अशेषपुरुषार्थविघातकः । तथा च

वक्तुः कल्पितस्य गुरोः ऐक्यमा ऐक्यज्ञानम् । भ्रमः प्रमा वा । नाद्यः भेदसिद्धेः । द्वितीय आह यदीति । स्वाप्नमपि तज्ज्ञानं प्रमा चेत् स्वाप्नोऽर्थः सर्वोऽपि भ्रमः इति पक्षो गतः । अथैतन्मात्रस्य प्रमात्वं तर्हि द्विरूपता । गौरवं अप्रसिद्धिः अपसिद्धान्तश्च । इदं च परमत एव । स्वमते स्वाप्नस्यापि ज्ञानस्य प्रमात्वमेवेति ज्ञातव्यम् ।। ६८८ ।।

बाह्याक्षोपरमश्चात्र न चेत्किं नानुमीयते ।

जाग्रत्त्वात्स न देवेकजीवताप्यत एव न ।। ६९२ ।।

यदि सोऽपि तदा श्रोत्राभावान्न श्रोतृतास्य हि ।

श्रोता न चेन्न प्रबोद्धा ततश्शास्त्रमनर्थकम् ।। ६९३ ।।

सुरोत्तमटीका

विपक्षे बाधकमाह ।। बाह्येति ।। अत्र जाग्रदव-स्थायाम् । न चेत् द्रष्टुरेकत्वानुमानं न त्यजसि चेत् स्वप्नवज्जाग्रदवस्थायां द्रष्टुरेकत्वं साध्यते चेत् । समानन्यायत्वात् बाह्याक्षोपरमोऽपि साध्यस्स्यात् । बाधान्न चेत् तदपि न स्यादिति भावः । सः बाह्याक्षोपरमः । अत एव जाग्रत्त्वादेव । सोऽपि बाह्याक्षोपरमोऽपि । अङ्गीक्रियत इत्यर्थः । अस्यैक-जीवस्य । प्रबोद्धा ऐक्यप्रमावान् । ततः प्रबोद्धुरभावात् । बाह्याक्षोपरमाङ्गीकारे तन्मध्यपतितश्रोत्रस्याप्यभावप्रसङ्गेनैकजीवस्य श्रवणजन्यापरोक्षज्ञानस्याप्य-भावान्मोक्षाभावप्रसङ्ग इति भावः ।। ६९२,६९३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘जाग्रदवस्था बाह्याक्षोपरमवती स्वप्नसाम्यादि’ति आभाससमानयोगक्षेमश्चेत्याह बाह्येति । न च साऽप्यङ्गीकाराधिकारिणी । तथा सति शिष्यस्यैकजीवस्य श्रोत्रभावापत्त्या श्रोतृताऽनुपपत्तेः । ततश्च ‘यदा जीवः प्रबुध्यते’ इति श्रुत्युक्तप्रबोधस्याभावेन शास्त्रमनर्थकं स्यादित्याह यदीति ।। ६९२, ६९३ ।।

युक्तिमल्लिका

किं च स्वप्नस्य सर्वस्य न द्रष्टैको गृहे गृहे ।

तद्वत्तद्द्रष्टृबाहुल्यस्यैवाप्तेः क्व च ते मतम् ।। ६९४ ।।

सुरोत्तमटीका

परो नास्तीति वदति किमित्युन्मत्तवद्भदेत् ।।

पराभावेऽपि वाग् व्यर्था यदि नैवोच्यते तदा ।

कशावेत्रादिकं तस्य तस्करस्योत्तरं वदेदि’ति ।। ७०४ ।।

युक्तिमल्लिका

देहेन सह सर्वेषु देहेष्वेको न गच्छति ।

देहं विसृज्य गच्छेच्चेन्मृतस्य स्यात्पुनर्भवः ।। ७०५ ।।

सुरोत्तमटीका

सुरोत्तमटीका

यो जगत्कल्पकस्तवैको जीवः । चक्षुषेत्युपलक्षणं स्वप्ने चेन्मनसेत्यपि द्रष्टव्यम् । स्वप्ने चेदन्तः । जाग्रति चेद्बहिः । अण्डान्तर्बहिर्वा । साक्षिणं कल्पकतया द्रष्टारम् । तं सुप्तं बाह्यज्ञानमात्रविधुरसुषुप्त्यवस्थापन्नम् । त्वत्प्रक्रियायाश्श्रुतेश्च बहुदूरमिति भावः ।। ७१२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

किं चात्र सुप्त इत्यस्य आवृत इत्येवार्थः । न तु निद्रावश इति । मायाशब्दस्य

दूषणान्तरमाह ।। यदेति ।। चक्षुरादींद्रियाणामुपरमाभावे स्वप्न एव न स्यात् । स्वप्ने हि मनोमात्रस्योद्बुद्धता । इतरेन्द्रियाणामुपरमः । उपरमे च करणं एकजीवचक्षुरादिकरणं कस्य प्रयोजनस्य कारणम् । आसंसारं निद्राङ्गीकारेण तत्करणसृष्टेर्वैयर्थ्यादिति भावः ।। ७१६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

बाह्येन्द्रियोपरमाभावे स्वप्नस्य तदानीन्तनजगतश्चानु-पपत्तिं स्मारयति यदेति । अनादित इन्द्रियाणामुपरमे तेषां कारणत्वाभावेन वैफल्यमेवेत्याह कस्येति ।। ७१६ ।।

युक्तिमल्लिका

किं चैकजीवस्वप्नोऽयं साक्षात्स्वप्नो भवेद्यदि ।

स्वाप्नवैकुण्ठयात्रा च स्याद्धि स्वप्नेन किं भवेत् ।। ७१७ ।।

प्रबोधे गुरुशास्त्रादेर्निवृत्त्येतः फलान्तरम् ।

कदापि न भवेत्तस्य भवस्तस्माद्ध्रुवो भवेत् ।। ७१८ ।।

सुरोत्तमटीका

इति चेदेकजीवत्वं किं स योगप्रभाववान् ।

परिच्छिन्नैकदेहस्थः कथं देहान्तरं विशेत् ।। ७२३ ।।

सुरोत्तमटीका

एक एव जीवस्तस्य च स्वप्नस्सर्वं जगन्निर्जीवं चेत्येव मायिनां सिद्धान्तः । ग्रन्थकारस्तु सम्भावितं पक्षान्तरमुत्थापयति ।। अथेति ।। स्वयमेकजीवः । स्वांशाः एकजीवांशा इति एकजीवत्वं चेदिति सम्बन्धः । दूषयति ।। किमिति ।। सः एकजीवः । एकदेहावच्छिन्नस्य जीवस्य पुन-रनन्तदेहेषु प्रविश्य जीवभावो परोक्षज्ञानोत्तरकालं प्रारब्धकर्मभोगाय कायव्यूहं संपादयतो योगिन एव घटते नान्यस्य । अयं चानादिकालमारभ्य जननमरण-नरकाद्यनेकक्लेशाननुभवन्न योगी नाप्यपरोक्षज्ञानी । अतोऽस्यानन्तानन्त-जीवदेहेषु कथंप्रवेशः । व्याप्तस्य तु ब्रह्मणः कथञ्चिद्घटते । अत ईदृशोऽप्येक-जीववादो न शोभत इति भावः । एतदेव विशदयति ।। परिच्छिन्नेति ।। ७२३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

देहान्तरेषु स्वांशाः सन्ति तेषु प्रविश्य स्वयं भुंक्ते इति पक्षान्तरमुत्थाप्य दूषयति अथेति । देहव्यूहनिर्माणे सौभर्यादिवन्नास्य योगप्रभावोऽस्तीत्याह किमिति । अज्ञाननिद्रितस्य अस्य अपरोक्षज्ञानस्य तत्कार्यस्य योगप्रभावादिकस्य चासम्भवादेवेति भावः ।। ७२३ ।।

युक्तिमल्लिका

देहे देहे पृथग्भोगान्भुञ्जन्तोऽनादितो यदि ।

सन्त्यनन्ताश्चेतनांशा बहुजीवत्वमेव तत् ।। ७२४ ।।

सुरोत्तमटीका

एतत् एतादृशमतम् ।। ७२४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एते जीवा एकजीवस्यांशाः सन्तु ब्रह्मणो वा । सर्वथा बहुजीवभाव एव पर्यवसित इत्याह देहे इति ।। ७२४-७२६ ।।

स्वप्नपक्षे दूषणान्तरं सूचयन्दोषान्तरं चाह ।। किं चेति ।। असौ एकजीवः । अन्तरेव देहान्तरेव । तानि चक्षुराद्यक्षाणि । ततः भ्रान्ति-जनकसन्निकर्षघटकतया जगतः प्राग्भावनियमात् । अयमाशयः । स्वप्नपक्षं दृढीकृत्य मनसैव स कल्पयतीति पक्षे तस्य चक्षुरादीन्द्रिय सृष्टिव्यर्था स्यात् । तैरपि कल्पयति चेदुक्तं दूषणं तदवस्थमिति । स्वप्नपक्षे श्रुतिविरोधं सूचयन् दोषान्तरं चाह ।। अण्डस्येति ।। सर्वं पुंसूक्तोक्तपादादिजम् ।। ७३१,७३२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अक्षैः बाह्येन्द्रियैः । अन्तरेव स्वतन्त्रेणेति हेतुगर्भं विशेषणम् । तानि बाह्येन्द्रियाणि । ज्ञापकानि इत्यनेनान्वयः । ततः सन्निकर्षस्य पूर्वं जगतो विद्यमानत्व एवोपपत्तेः ।। तथा च भ्रान्तेः पूर्वमेव विद्यमानस्य न तत्कल्पितत्वमिति भावः । दोषान्तरं चाह अण्डस्येति । सर्वं पुरुषसूक्तोक्तपादचतुष्टयात्मकम् ।। ७३१,७३२ ।।

युक्तिमल्लिका

बहवः पुरुषा ब्रह्मन्नुताहो एक एव तु ।

नैतदिच्छन्ति पुरुषमेकं कुरुकुलोद्वह ।। ७३३ ।।

इति भारतकर्तैव यज्जीवबहुतैकते ।

प्राक्प्रस्ताव्योत्तरार्धेन नेच्छन्तीत्येकजीवताम् ।

प्रत्यक्षिपत्ततोऽप्येष पक्षो न स हि सूत्रकृत् ।। ७३४ ।।

सुरोत्तमटीका

भारते पुरुषा बहवो वा एको वेति विकल्प्य एकं पुरुषं नेच्छन्तीति सिद्धान्तकरणात्तद्विरोधश्चैकजीववादस्येत्याह ।। बहव इति ।। सः भारतकर्ता व्यासः ।। ७३३,७३४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘को ह्यत्र पुरुषश्रेष्ठः तं भवान् वक्तुमर्हति’ इति पूर्वार्धशेषः जनमेजयस्य एकजीववादानुवादेन पूर्वपक्षः ।

‘बहूनां पुरुषाणां च यथैका योनिरुच्यते ।

तथा तं पुरुषं श्रेष्ठं आख्यास्यामि गुणाधिकम्’

इति उत्तरार्धशेषः वैशम्पायनेन बहुजीववादसमर्थनेन परिहारः । न पक्षः सूत्रकृत्संमतः इति शेषः । सः भारतकृत्।।७३३,७३४ ।।

युक्तिमल्लिका

निर्जीवसेनासंहारमुज्जिहासुः किलार्जुनः ।

अक्षोहिणीनां तद्युद्धं मृतानां मरणं किल ।

एकजीवकथा तस्माद्वृथैवेति मतिर्मम ।। ७३५ ।।

सुरोत्तमटीका

गीताप्रमेयविरुद्धश्चैकजीववाद इत्याह ।। निर्जीवेति ।। उत्कर्षेण हातुमिच्छुः उज्जिहासुः । एकजीववादे कुरुसेनाया निर्जीवत्वात् तद्धनने कुतस्सर्वज्ञस्यार्जुनस्य मनोव्याक्षेपः कुतो वा मृतमारणरूपतद्युद्धस्य प्रशंसेति भावः । तस्मादर्जुनेन मनोव्याक्षेपकरणाद्युद्धस्तुतेश्च । वृथा निर्मूले-त्यर्थः । न केवलमेतावत् । मूलविरुद्धा चेत्यपि ग्राह्यम् ।। ७३५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

गीताविरुद्धश्चायं दुर्वाद इत्यपहसति निर्जीवेति । उज्जिहासुः परित्यक्तुमिच्छुः । मृतानामिति एकजीवस्य निद्रितस्य सेना-प्रविष्टत्वाभावादिति भावः ।। ७३५ ।।