सुरोत्तमटीका

प्रागभावे प्रतियोगिनो घटादेः पश्चात्सत्त्वं नियतमिति सम्बन्धः । अतः पश्चात्प्रतियोगिसत्त्वनियमात् । असौ अभावः । तत्तस्मात् पूर्वसत्त्वनियमात् । अस्य प्रध्वंसस्य ।। ७५६ ।।

युक्तिमल्लिका

सद्भ्यामभाव इति हि ततः प्राहुर्विपश्चितः ।

नाशेन जन्मना तस्माज्जगत्सत्यत्वमुच्यते ।। ७५७ ।।

सुरोत्तमटीका

उक्तार्थे प्राचां वाचं संमतित्वेनाह ।। सद्भ्यामिति ।। ततः प्रागभाव प्रध्वंसयोः प्रतियोगिसत्त्वस्यापि नियतत्वात् । सद्भ्यां विद्य-मानाभ्यां धर्मिप्रतियोगिभ्यां निरूप्यत इति वाक्यशेषः । तार्किकास्तु सर्वा-भावेष्वपि धर्मिप्रतियोगिसत्त्वनियमं वदन्ति । तदयुक्तम् । अत्यन्ताभाव प्रतियोगिनि शशविषाणे सन्निष्ठभेदप्रतियोगिनि असति च सत्त्वादर्शनात् । तत्त्ववादिनस्तु सर्वाभावेष्वपि धर्मिसत्त्वनियमं प्रागभावप्रध्वंसयोरेव प्रतियोगि-सत्त्वनियमं चाहुः । वक्ष्यति चैतद्ग्रन्थकारस्स्वयमेव । अत इदं वाक्यमस्माक-मप्यनुकूलमेवेति भावः । तस्मात्प्रागभावप्रध्वंसयोः प्रतियोगिसत्त्वनियमात् । उच्यते विवेकिभिः ।। ७५७ ।।

युक्तिमल्लिका

सतस्सदन्तराद्भेदे प्रतियोगिनि सत्यता ।

अविद्यमानाद्भेदे तु प्रतियोगी परं न सन् ।। ७५८ ।।

नायमारोपितश्चन्द्रो नेदं रजतमित्यपि ।

यतः प्रतीतिर्लोकानां धर्मी तत्रापि सन्भवेत् ।। ७५९ ।।

सुरोत्तमटीका

अन्योन्याभावे क्वचित्प्रतियोगिसत्त्वं क्वचिच्च तदन-पेक्षेत्याह ।। सत इति ।। अविद्यमानात् शशविषाणादेः ।। ननु किमर्थमयं विभाग इत्यत आह ।। नायमिति ।। यत इत्यस्य पूर्वेणान्वयः । धर्मी चन्द्रशुक्त्यादिः । तत्रापि अविद्यमानाद्भेदप्रतीतावपि ।। ७५८,७५९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

भेदस्य धर्मिसत्त्वं नियतम् । प्रतियोगी तु क्वचिद-सन्नपि । तत्र दृष्टान्तावाह नायमिति ।। ७५८,७५९ ।।

युक्तिमल्लिका

त्रिकालनास्तिता धर्मिकालत्रितयमेव हि ।। ७६० ।।

सुरोत्तमटीका

अत्यन्ताभावेऽपि प्रागुक्तं धर्मिसत्त्वनियममुपपादय-न्प्रतियोगिसत्त्वं नैवापेक्षितमित्याह ।। त्रिकालेति ।। शशविषाणं नासीन्नास्ति न भविष्यतीति या कालत्रयनास्तिता । अत्यन्ताभाव इति यावत् । उपलक्षणं चैतत् । सर्वदेशेषु नास्तितेत्यपि ग्राह्यम् । तस्य धर्म्याधारः कालत्रितयं सर्वदेशाश्च । एव शब्देन शशविषाणं व्यावर्तयति ।। ७६० ।।

सत्यप्रमोदटीका

धर्मिणः सत्त्वं सर्वाभावसाधारणम् । अत्यन्ता-भावेऽपि त्रिकालसर्वदेशावेव धर्मिणौ । तौ च सन्ताविवेत्याह त्रिकालेति उपलक्षणं सर्वदेशेत्यपि ग्राह्यम् ।। ७६० ।।

युक्तिमल्लिका

शशशृङ्गस्य नास्तित्वं तद्गरूपादिनास्तिता ।

त्रिकालनास्तितैवेति धर्मी कालोऽखिलस्य सन् ।। ७६१ ।।

सुरोत्तमटीका

शशशृृङ्गे या रूपनास्तिता तस्या अपि त्रैकालिका-भावत्वात् कालत्रितयमेव धर्मीत्याह ।। शशशृृङ्गस्येति ।। तद्गं शशशृृङ्गगतं यद्रूपादि तन्नास्तिता । अखिलस्य शशविषाणाद्यत्यन्ताभावस्य तद्गत-रूपाद्यत्यन्ताभावस्य च ।। ७६१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अखिलस्य असद्धर्मिकाभावमात्रस्य ।। ७६१ ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

इह नेति प्रतीतस्तु भिन्नोऽभावस्त्रिरूपवान् ।

आधाराधेयभावो हि तेषां धर्मिषु दृश्यते ।

धर्म्यभेदे तु मानं न तद्भिन्नाः स्वस्वधर्मिभिः ।। ७७६ ।।

सुरोत्तमटीका

एवं तर्हि प्रागभावप्रध्वंसात्यन्ताभावानामपि प्राभाकर-रीत्या धर्मिस्वरूपत्वमस्त्वित्यत आह ।। इहेति ।। अभावः भिन्नः धर्मिणा भिन्न इत्यर्थः । तत्र हेतुं विशिनष्टि ।। आधारेति ।। तेषामभावानाम् । तत्तस्मात् । इह भूतले घटो न कपाले घटो न । कालत्रये शशशृृङ्गं नेत्य-भावत्रयस्यापि स्वधर्मिभिर्भेदसापेक्षाधाराधेयभावस्यैव प्रतीतत्वेनाभेद बाधक-सद्भावात्साधकाभावाच्च धर्म्यभेदो नाङ्गीक्रियत इति भावः ।। ७७६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘यत्तदद्रेश्यमगोत्रं’ इति श्रुतौ ओश्यमित्यनेन दृश्य-प्रतियोगिकान्योन्याभावः, अगोत्रमित्यनेन तु बहुव्रीहिसमाश्रयणे न गोत्र-संसर्गाभावः प्रतीयते । तत्र अन्योन्याभावः धर्मिस्वरूपमित्युक्तम् । ब्रह्म न दृश्यं इति अन्योन्याभावस्य ब्रह्मसामानाधिकरण्येनैव प्रतीतः । अतो युज्यते समन्वेतव्यस्य दृश्यभेदस्य स्वरूपलक्षणत्वम् । गोत्रभेदस्तु नैतद्वाक्यबोध्यः । तस्य घटादिसाधारण्येन सरूपलक्षणत्वासम्भवात् । गोत्रसंसर्गाभावस्य तु ‘ब्रह्मणि गोत्रं नास्ति’ इति आधाराधेयभावेनैव प्रतीयमानत्वेन न सः धर्मिस्वरूपम् । भूतले घटो न इति प्रतीयमानभाववदित्याह इहेति ।। इयांस्तु विशेषः । ब्रह्मणि गोत्रं न इत्यत्र अत्यन्ताभाव एव । भूतले घटो न इत्यत्र यथातथं त्रिविधोऽपि संसर्गाभावः । स च त्रिविधोऽपि उक्तहेतोः धर्मिभिन्न एवेत्याह तदिति यथोक्तं सुधायां ‘भिन्न एव धर्मिणः प्रागभावादिः । धर्मिनाशेऽप्यविनाशादि’त्यादि ।। ७७६ ।।

युक्तिमल्लिका

एकाभावे त्वभावोऽन्यो मृतमारणमेव हि ।। ७७७ ।।

स्वसत्तादशायां प्रतियोगिसत्तासहिष्णुत्वस्वभावत्वं अन्योन्याभावस्यैकस्यैव नेतरेषां त्रयाणामित्याह अन्योन्याभाव इति ।।७७९।।

युक्तिमल्लिका

संसर्गो यत्र नैव स्यात्तत्र त्वत्यन्तनास्तिता ।

यो घटोऽस्ति कथं नास्ति स एव व्याहतं (हि) च तत् ।। ७८० ।।

सुरोत्तमटीका

यत्र काश्यादौ । ननु घटो नेति प्रतीयमानोऽभावः कथं तत्संसर्गाभावस्स्यादिति चेत् न । तार्किकेणापि घटात्यन्ताभावाभिमत-घटाभावस्य संसर्गाभावत्वेन व्यवह्रियमाणत्वात् । युक्त्यन्तरं चाह ।। यो घट इति ।। स एव कथं नास्तीति सम्बन्धः । तत् घटोऽस्ति घटो नास्तीत्येतत् । प्रागभावप्रध्वंसात्यन्ताभावेषु घटादि प्रतियोगिन एवाभावात् घटाद्यभावत्वं वक्तुं शक्यम् । इह तु प्रतियोग्यभिमत घटस्य विद्यमानत्वात्कथं तदभावो वक्तव्यः । एकेनैवाकारेणैकदा भावाभावयोरेकत्र विरुद्धत्वात् । विद्यमानत्वादेव विद्यमाने घटे प्रागभावप्रध्वंसयोरयोगात् घटस्वरूपेण भावो रूपान्तरेणैव चाभावो वाच्यः । किञ्च शशविषाणवदत्यन्ताभावायोगात् इह घटो नेति प्रतीतस्य तस्याभावस्यान्योन्याभावत्वायोगाच्च परिशेषेण घटसंसर्गस्यैवाभावो वक्तव्यः । घटसंसर्गे तु घटस्य पश्चादानयने प्रागभावस्य अन्यत्रापसरणे प्रध्वंसस्य सर्वथाऽसम्बन्धेऽत्यन्ताभावस्य च वक्तुं शक्यत्वात् । कथं तर्हि घटः पटो नेत्यत्र पटतादात्म्यस्य विद्यमानस्यैव घटेऽभाव इति चेत् । न । तत्रापि पटतादात्म्यसम्बन्धस्यैव घटे निषेधात् । स च नास्त्येवेति कथं विद्यमानस्या-भावः। ननु तर्ह्ययमप्यत्यन्ताभाव एवास्त्विति चेत् । न । नियमेन घटः पट इति समानाधिकरणपदद्वयार्थतया प्राप्ततादात्म्यं प्राक् प्रसज्य नेति तत्तादात्म्य-संसर्ग निषेधरूपत्वाख्येनात्यन्ताभाव वैलक्षण्येनान्योन्याभावत्वस्यैव न्याय्य-त्वात् । घटे पटतादात्म्यं नेत्यत्र तु पटतादात्म्यपदेन तादात्म्यस्य प्रसक्तावपि पदद्वयसामानाधिकरण्यार्थतया प्राप्ततादात्म्यप्रसक्त्यभावेनान्योन्याभावत्वा-योगात् । शशशृृङ्गं नेतिवत् तादात्म्यं नेत्याकारेण यत्र तादात्म्यं निषिद्ध्यते सोऽत्यन्ताभावः । अनीदृशाकारेण यत्र तादात्म्यं निषिद्ध्यते सोऽन्योन्याभाव इति विवेकः । अत एवायमभावः घटःपटो न पटो घटो नेत्येवमाकारेण प्रतीयते । अत्यन्ताभावस्तु शशशृृङ्गं नेत्येव । न तु शशशृृङ्गमिदं नेति ।।७८०।।

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

उक्तं प्रकारं ध्वस्तयोरप्यतिदिशति ध्वस्ते इति । एवकारेण व्यवच्छेद्यमाह नेति । कश्चन अभावः प्रागभावः अत्यन्ताभावः अन्योन्याभावः । लीनान्यैक्यं ध्वस्तस्य अन्येन ध्वस्तेनैक्यम् ।। ७८५ ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

तादात्म्यस्थप्रागभावो नाशोऽत्यन्तनिषेधनम् ।

ऐक्यस्य प्रागभावादिर्न भेदस्त्रितयं च तत् ।। ७९० ।।

सुरोत्तमटीका

ननु तादात्म्यप्रतियोगिकाभाव एव भेद इत्युच्यते । स च प्रागभावादिकमादायातीतादिष्वपि भवद्भिरेवाङ्गीकृतः । तथापि भेदो नास्तीत्यस्य कोऽभिप्राय इत्यत आह ।। तादात्म्यस्येति ।। तादात्म्यस्येति विशेषणं प्रागभावादिविशेष्यत्रयेपि संबध्यते । आदिपदेन प्रध्वंसात्यन्ता-भावयोर्ग्रहणम् । तत्त्रितयं च तादात्म्यप्रागभावादित्रितयं च न भेद इति योजना ।। ७९० ।।

सत्यप्रमोदटीका

अनुत्पन्ने घटे घटतादात्म्यप्रागभावः प्रतीयते । एवं अतीते घटे घटतादात्म्यध्वंसः अत्यन्तासति च तादात्म्यात्यन्ताभावः । तत् त्रितयं एतदभावत्रितयम् ।। ७९० ।।

युक्तिमल्लिका