व्यतिषङ्गविशेषविशिष्टानां तन्तूनां पटस्य चाभेदस्ता-वत् प्रत्यक्षेणैव सिद्धः ‘तन्तुभ्योऽन्यः पटः साक्षात् कस्य दृष्टिपथं गत’ इत्युक्तेः । भेदे हेतुमाह एकसत्त्वेऽप्यनाशस्येति । एकतन्तुनाशेऽपि पट-स्यांशिनोऽनाशात् । सदसत्वतः जडेषु सत्त्वात्, अजडे असत्त्वात् इति क्रमेण सम्बन्धः ।। ६२६ ।।

युक्तिमल्लिका

न चेद्वैचित्र्यमेतेषु निर्निमित्तमिदं भवेत् ।

मत्तोऽप्यकारणं कार्यं न वदेत्किमु शास्त्रकृत् ।। ६२७ ।।

विष्णोः उद्रिक्तांशता अभिन्नांशता रामस्य वासुदेव-नामसाहस्रके उक्ता । एवं ‘पूर्णमदः पूर्णमिदं’ इति श्रुत्या च उक्ता

।। ६२८,६२९ ।।

युक्तिमल्लिका

बलज्ञानसुखाद्यैश्च मत्स्याद्यंशा हरेस्समाः ।

जीवांशास्त्वतथाभूताः कथं नांशे द्विरूपता ।। ६३० ।।

अतिभिन्न एवेति तदुक्तं म.भा.ता.निर्णये

‘अर्थाच्छतेश्च गुणतो निजरूपतश्च नित्यान्य

एव कथमस्मि स इत्यपि स्यादि’ति ।। ६३२ ।।

युक्तिमल्लिका

ममांशस्यैव जीवस्येत्युक्त्वा भागवते हरिः ।

सखायौ सयुजौ चेति स्पष्टमाह पुनर्भिदाम् ।

तस्माद्भिन्नांशवादोऽयं कस्य मोदाय नेष्यते ।। ६३३ ।।

सुरोत्तमटीका

स्पष्टं भिन्नांशसद्भावे प्रमाणमाह ।। ममांशस्यैवेति ।। ममांशस्यैव जीवस्येत्यनेन ‘एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैवं महामते । बन्धो स्याविद्ययानादिर्विद्यया च तथेतर’ इति पद्यं सखायौ सयुजौ चेत्यनेन ‘सुपर्णावेतौ सयुजौ सखायौ चेति’ पद्यं च सङ्गृह्णाति । उभयोरपि भगव-द्वाक्यत्वाद्धरिरित्युक्तम् । एवकारसम्बन्धप्रदर्शनाय ममांशस्यैवेत्युक्तम् । तेन चांशांशिभावं मुक्तावप्यनुवर्तमानं सूचयति । तच्च भेदस्य मुक्तिकालीनतया पारमार्थिकत्वसूचनार्थम् । एवञ्च वाक्यद्वयार्थपर्यालोचनया न कथं जीवस्य भिन्नांशत्वसिद्धिरिति भावः । तस्मादंशांशिनोरेव स्पष्टं भेदकथनात् ।।६३३।।

सत्यप्रमोदटीका

शुद्धिसौरभे सविस्तरं व्याख्यातं

‘एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैवं महामते ।

बन्धोऽस्या विद्ययाऽनादिर्विद्यया च तथेतरः’

इति भागवतपद्यं उक्तार्थे संवादयति ममेति ।। ६३३ ।।

युक्तिमल्लिका

न चेदंशं कथं नानाव्यपदेशात्स सूत्रकृत् ।

असूत्रयदिमं जीवं तत्सम्बन्धात्तदंशता ।

सर्वेजीवा यतस्तस्य यत्पुत्रोऽप्यंश उच्यते ।। ६३४ ।।

मत्स्याद्यास्तु स्वरूपांशा बलज्ञानसुखादिभिः ।

यन्मूलरूपसदृशास्सर्वे सर्वत्र सर्वदा ।। ६३५ ।।

यद्यन्येऽपि स्वरूपांशाः किं न स्युर्मत्स्यकूर्मवत् ।

बलज्ञानसुखाद्यैश्च सदा विष्णूपमास्तदा ।। ६३६ ।।

सुरोत्तमटीका

निर्णायकसूत्रेणापि जीवाख्यांशस्य भेदं साधयति ।। न चेदिति ।। न चेज्जीवाख्यांशो भिन्नो न चेत् । सूत्रकृदिमञ्जीवं नानाव्यपदेशात् अंशं कथमसूत्रयत् । भेदव्यपदेशापरपर्यायं नानाव्यपदेशं हेतूकृत्यांशत्वं कथमसाधयदिति भावः । ननु अन्यथा चापि दाशकितवादित्वमधीयत एक इति सूत्रशेषे अभेदव्यपदेशस्यापि सूत्रितत्वात्कथं नानाव्यपदेशादेवांशत्वम-साधयदिति चेत् । सत्यम् । सोऽप्येकः पण्डित इत्यादाविवान्यथाप्यधीयत इति गर्हावाचकापिपदेनाभेदव्यपदेशस्योपचरितत्वसूचनात् मुख्याभेदस्य नांशत्व-हेतुता । तथा सति मुख्याभेदप्रयुक्तपूर्णबलज्ञानादिना भगवत्सादृश्यस्य मत्स्यादिष्विव जीवेष्वप्युपलम्भप्रसङ्गात् । न च वाच्यं पूर्वोक्तहेतुसमुच्चाय-कोऽपि शब्द इति । समुच्चयस्य चशब्देन कृतत्वात्पुनरस्यापि समुच्चायकत्वे पौनरुक्त्यात् । अतोऽस्वरससूचकमेवेदमपिपदम् । एवञ्च राजा राष्ट्रमिति-वत्तदधीनत्वादि ब्रह्मसम्बन्धेनैव तदभेदव्यपदेश इति सूत्रकृतो हृदयम् । तदप्यन्योन्यनिरपेक्षतया भिन्नयोर्घटपटयोरंशांशिभावव्यपदेशादर्शनेन भिन्नयोरेव जीवपरमयोरंशांशिभावघटनार्थम् । तथा च ब्रह्मभिन्नत्वे सति ब्रह्मसम्बन्धित्वा- ज्जीवो ब्रह्मांश इति सूत्रकृतोऽभिसन्धिः । ग्रन्थकृत्तु तत्सम्बन्धव्यपदेश-स्याप्यन्ततो भेदव्यपदेशत्वात्तमेव हेतूकृतवान् । एतदेव विशदयति ।। तत्सम्बन्धादित्यादिना न हीन्द्रस्य स्वरूपांशावालिपार्थादयोऽसमा इत्यन्तेन ग्रन्थेन । व्याख्यातप्रायमिदं सर्वम् ।। ६३४-६३८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उक्तमर्थं विपक्षे सूत्रविरोधोक्त्या संस्थापयति न चेदिति । जीवः अंशः विभिन्नांशः नानाव्यपदेशात् यथोक्तं भाष्ये

‘पुत्रभ्रातृसखित्वेन स्वामित्वेन यतो हरिः ।

बहुधा गीयते वेदैर्जीवोंशस्तस्य’ इति ।

स्वांशश्चाथो विभिन्नांश इति द्वेधांश इष्यते ।

अंशिनो यत्तु सामर्थ्य यः स्वरूपं यथा स्थितिः ।

तदेव नाणुमात्रोऽपि भेदः स्वांशांशिनोः क्वचित् ।

विभिन्नांशोऽल्पशक्तिः स्यात् किञ्चित्सादृश्यमात्रयुक्’ ।

इति च । विभिन्नांशस्यापि यो यत्र क्वचिदभेदव्यपदेशः स सूत्रकृतैव तद्गुणसारत्वादिति सादृश्याद्यभेदसंश्रयादिति व्याख्यातः ।। ६३४-६३६ ।।

अत्यन्ताभेदवादाख्यः शास्त्रस्यांशो गतस्तव ।। ६४० ।।

सुरोत्तमटीका

इदानीमंशांशिभावमङ्गीकुर्वतः परस्य प्रक्रिययैव दूषण-माह ।। अत्यन्ताभेदेति ।। तव मते भेदाभेदप्रापकांशांशिभावाङ्गीकारः जीवब्रह्मणोरत्यन्ताभेदप्रतिपादकशास्त्रभागविरोधीत्यर्थः । एकत्रांशरक्षणेऽ-परत्रांशविनाश इति विनोदोक्तिश्च । अत्यन्ताभेदे ह्युभयोरंशितैव स्यात् । एकस्यांशत्वमपरस्यांशित्वमित्येतद्वैलक्षण्यन्तव मते भेदसहिताभेदं विना नैव घटते । ममापि मते भेदेन वा भेदप्रतिनिधिना विशेषेण वा निर्वाह्यः । केवलाभेदेंऽशांशित्वाख्यवैलक्षण्यस्य निर्निमित्तत्वापातादिति भावः ।।६४०।।

सत्यप्रमोदटीका

शास्त्रस्य अंशः जीवो ब्रह्मैव नापरः इत्येवंरूपः । गतः दूषितः ।। ६४० ।।

युक्तिमल्लिका

यदि मोक्षे भिदा नास्ति गता तेंऽशांशिता तयोः ।

यदि मोक्षे भिदाप्यस्ति भेदो भूत्परमार्थसन् ।। ६४१ ।।

सुरोत्तमटीका

दोषान्तरं चाह ।। यदि मोक्ष इति ।। तयोर्जीवब्रह्मणोः । यदि चांशांशिभावरक्षणाय भिदाप्यस्ति । महामोक्षकालीनतया स भेदः ब्रह्मवत्पारमार्थिकस्स्यात् । तथा च भेदो मिथ्या भेदत्वादित्यादि शास्त्रभाग-विरोध इति भावः ।। ६४१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तदधीनत्वरूपांशत्वस्य जीवेषु मोक्षेऽप्यनुवर्तनात् भेदस्य पारमार्थिकत्वमपि सिद्धमित्याह यदीति । तदुक्तमनुव्याख्याने

‘तदधीनत्त्वमेतेषां नैव हीयते ।

मुक्तावपि स एवैकः स्वतन्त्रः पूर्णसद्गुणः’ इति ।। ६४१ ।।

युक्तिमल्लिका

भेदाभेदाविनाभूता सर्वत्रांशांशिता तव ।

निर्विशेषब्रह्मवादे यत्सा तत्सहचारिणी ।। ६४२ ।।

जीवोऽभिन्नः अंशत्वादिति त्वदुक्तं अनुमानम् । जीवो भिन्नः तदधीनत्वरूपतदंशत्वात् इति मदनुमानं त्वदनुमानस्य विरोध-व्युत्पादनेन अप्रसाधनं कुर्यात् अलङ्कारविरुद्धदूषणग्रस्तं बाधितं कुर्यादित्यर्थः ।। ६४५ ।।

युक्तिमल्लिका

बहुजीवमते जीवा देहे देहे पृथक्पृथक् ।

योनिभेदात्कर्मभेदाद्गतिभेदाच्च संसृतौ ।। ६४६ ।।

आमोक्षं तद्विभागस्य न व्यत्यासोऽस्ति ते मते ।

अतो मिथस्तदैक्यस्य नाधुनावसरस्तव ।। ६४७ ।।

सुरोत्तमटीका

बहुजीववादिमते यज्जीवानां परस्परैक्यं मायावादिनोच्यते तत्संसारे मोक्षे च तद्रीत्यैव न घटत इत्याह ।। बहुजीवमत इति ।। गतिभेदात् स्वर्गनरकादिगतिभेदात् । एकस्य पूर्वतो गमनमपरस्य पश्चिमतो गमनमित्यादि- गतिभेदाद्वा । तद्विभागस्य तेषामुक्तविधया नानाविधजीवानां विभागस्य । तदैक्यस्य जीवानां परस्परैक्यस्य । अधुना संसारे ।। ६४६, ६४७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

बहुजीववादिनः, ‘विमतानि शरीराणि देवदत्तस्यैव भोगायतनानि शरीरत्वात् सम्प्रतिपन्नवत्’ इति युक्तिमुपन्यस्य जीवानां परस्परं अभेदं सिषाधयिषन्ति । न च तच्छक्यम् । तथा हि । संसारदशायां किं अभेदः साध्यते उत मोक्षे । नाद्य इत्याह देह इति । तदुक्तं वादावल्यां ‘प्रत्यक्षबाधितं, परस्परसुखदुःखाद्यनुसन्धानप्रसङ्गपराहतं, विमतानि कलत्राणि देवदत्तस्यैव भोगायतनानि कलत्रत्वात् सम्प्रतिपन्नवत् इत्याभाससमानयोगक्षेम-तयाऽपहास्यं चे’ति ।। ६४६, ६४७ ।।

युक्तिमल्लिका

मुक्तौ तु ब्रह्मणैक्यं स्यान्मिथस्त्वैक्यं कदा वद ।

अंशेनैक्येऽपि तन्तूनामंशानामेकताऽस्ति किम् ।। ६४८ ।।

सुरोत्तमटीका

जीवानां मुक्तौ ब्रह्मण्यैक्येऽपि परस्परैक्यं नास्तीत्यत्र दृष्टान्तमाह ।। अंशिनेति ।। अंशिना पटेन ।। ६४८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

नापि मुक्तावित्याह मुक्ताविति । तत्रापि अनपगत-जीवभावानां, तन्तूनां पटेनेव, अंशिनैक्यमभिमतं उत जीवभावापगमेन । नाद्यः दृष्टान्ते तथाभावादर्शनादित्याह तन्तूनामिति ।। ६४८ ।।

युक्तिमल्लिका

ब्रह्मैक्ये जीवभावस्यैवाभावात्किं मिथोऽभिदा ।। ६४९ ।।

सुरोत्तमटीका

सुरोत्तमटीका

उपाधिभेदसद्भावेऽपि स्वरूपैक्यसामर्थ्येन कार्यसंकरा-नङ्गीकारे परप्रक्रिययैव बाधकमाह ।। न चेदिति ।। न चेत्स्वरूपैक्यबलेन कार्यं न चेत् । अधिष्ठानदृशा घटाद्यारोपाधिष्ठानचैतन्यज्ञानेन । जीवः देहाधिष्ठाता देवदत्तादिजीवः । मायावादिनो हि तत्र तत्रारोपितघटादेस्तत्तदधिष्ठान-चैतन्यमेव ज्ञानम् । तदभिन्नत्वाद्घटदेहाद्युपाधिभेदसद्भावेऽपि तेनैव ज्ञानेन देवदत्तादेरपि ज्ञानित्वमिति वदन्ति । उपाधिभेदेऽपि स्वरूपैक्यसामर्थ्येन नानाजातिकृतकार्यसंकरो न चेत् अयमपि ज्ञानसंकरो न स्यात् । अस्ति चायं ज्ञानसंकरो मायिमते । अतस्समानन्यायत्वात् जातिसंकरोऽप्यपरिहार्य इति भावः ।। ६६३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वृत्तिप्रतिफलितज्ञातृचैतन्येन घटाधिष्ठानचैतन्य-स्यैकीभावे हि ज्ञातो मया घटः इति ज्ञातृचैतन्यस्यानुसन्धानं भवति इति हि परप्रक्रिया । यथाऽऽह

‘दृष्टस्य वस्तुनो बलवद्दृष्टिं विना नान्यद्बाधकं इति भगवत्पादोक्तिमनुरुध्याह भिन्नेति ।। ६७०,६७१ ।।

युक्तिमल्लिका

हन्त्येको हन्यते चान्यो हसत्येकः प्ररोदिति ।

दरिद्राति च निद्राति धनी जागर्ति चापरः ।। ६७१ ।।

सुरोत्तमटीका

जीवानामपि भिन्नस्वभावत्वं दर्शयति ।। हन्त्येक इति ।। एकः दरिद्राति । एकः धनी । एकः निद्राति । अपरः जागर्तीति योजना । तस्माद्बाधितार्थं वाक्यमेवान्यथा योजनीयमिति भावः ।। ६७१ ।।

शिरस्यर्धे जरेत्यद्धा परदन्धनकृद्वदेत् ।

देही देहान्तरे नात्ति देहव्यूही किलात्ति तत् ।। ६७६ ।।

सुरोत्तमटीका

अर्धे शिरसि जरेति सम्बन्धः । कुत इत्यत आह ।। देहीति ।। सर्वजीवानामैक्यसाम्येऽपि देही यज्ञदत्तादिः देहान्तरे देवदत्तादि-देहान्तरे । नात्ति किल तद्गतभोगादिकं न भुङ्क्ते इत्यर्थः । देहव्यूही कायव्यूहं संपाद्य स्वप्रारब्ध बहुतरकर्म सकृदेव भुञ्जानस्सौभर्यादिस्तद्देहान्तरगतसुखम् । ऐक्यसाम्येऽपि देहव्यूही देहान्तरसुखं भुङ्क्ते । अन्यो देही देहान्तरसुखं न भुङ्क्ते इत्येतदर्धे शिरसि जरेति धन्धनवाक्यसमानमिति भावः ।। ६७६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उपाधिविश्लेषः स्वरूपैक्यं चेत्येतत् देहव्यूहवतः सौभर्यादियोगिनः चैत्रमैत्रादीनां च मायिमते समम् । अथापि योगिनः अनेकदेहगतसुखाद्यनुसन्धानं भवति न तु चैत्रमैत्रादीनामित्येषा मायिप्रक्रिया, ‘अर्धे शिरसि जरा’ इति परदन्धनवाक्यमनुकरोतीत्याह शिरसीति ।। ६७६ ।।