सदा सर्वत्र सद्ब्रह्म सदा सर्वत्र चार्थकृत्

अर्थक्रियाकारित्वेन प्रमाणदृष्टत्वेन च हेतुना सत्यत्वम्

युक्तिमल्लिका

सदा सर्वत्र सद्ब्रह्म सदा सर्वत्र चार्थकृत् ।

आकाशवत्कालवच्च त्रिकालासत्कदापि न ।। ९८८ ।।

सुरोत्तमटीका

अधिकसत्ताकस्याधिककार्यकारित्वं दृष्टान्तेनोपपादयति ।। सदेति ।। यथा सर्वत्र सदा विद्यमान आकाशस्सर्वत्र सदाऽवकाशप्रदानाख्य-कार्यकृत् । यथाच सर्वत्र सदा विद्यमानः कालस्सर्वत्रापि तत्तत्कार्याणां निमित्तकारणम् । एवं ब्रह्मापि सदा सर्वत्र विद्यमानं सर्वमपि कार्यं कुर्यादिति भावः । त्रिकालासत् शशशृृङ्गम् ।। ९८८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सदा सर्वत्रेति स हि सर्वस्य कर्ता इति श्रुतेः ।। ९८८ ।।

युक्तिमल्लिका

भ्रान्तस्य वाग्भ्रान्तमेव स्वार्थं वक्ति न चापरम् ।

मणिप्रभायां मणिधीः प्रभाऽध्यस्तमणेर्हि धीः ।। ९८९ ।।

असन्मणेर्हि तज्ज्ञानं मणिप्राप्तिर्यदृच्छया ।। ९९० ।।

सुरोत्तमटीका

सुरोत्तमटीका

युक्तिमल्लिका

सुखाद्या एव तद्योग्याः क्काचित्कं कारणं विना ।

क्लृप्तया स्वस्वसामग्य्रा द्दृष्टिः स्यात्पदे पदे ।

स एव तत्तद्योग्योऽर्थो नान्यः कृत्रिमपुत्रवत् ।। १०१३ ।।

सुरोत्तमटीका

तस्माद्दर्शनयोग्यत्वं मिथ्यार्थेष्वस्ति न क्वचित् ।। १०१६ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेण शुक्तिरजतादेश्चक्षुरयोग्यतां प्रदर्शयति ।। किं चेति ।। यद्रूपं यस्य रूपम् । अतश्चाक्षुषबाधप्रमाया बाध्यरजतोल्लेखेऽपि न तस्य चक्षुर्विषयत्वम् । उपनीतस्यैव भानाच्चेति भावः ।। १०१६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रत्यक्षेति चाक्षुषप्रत्यक्षेत्यर्थः । मिथ्यार्थे रूपादिहीने । यद्रूपं यस्य रूपम् । तस्मात् महत्त्वसमानाधिकरणोद्भूतरूपस्य चाक्षुषता-प्रयोजकत्वात् ।। १०१६ ।।

युक्तिमल्लिका

शब्दाच्चायोग्यतादोषे सति मिथ्यार्थधीर्नृणाम् ।

अप्रमा परतो यस्य दोषाभावे स दोषभाक् ।। १०१७ ।।

तस्माद्दृश्यत्वसत्यत्वे सत्ये ब्रह्मणि वर्तनात् ।

मिथ्यार्थतो निवृत्तेश्च नित्यं व्याप्ते परस्परम् ।। १०१८ ।।

सुरोत्तमटीका

यस्य मते । अप्रमाया दोषजन्यत्वं वदता प्रात्यक्षिकभ्रमे आनुमानिकभ्रमे शब्दभ्रमे च फलबलादेव दोषः कल्पनीय इति भावः

।। १०१७,१०१८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परत इति । तदुक्तं तर्कताण्डवे ‘अप्रमायां त्वन-न्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकित्वाद्दोषः कारणमि’ति । यस्येत्यस्य स इत्यनेनान्वयः । दोषाभावेऽप्यप्रमोत्पद्यत इत्यङ्गीकारे सः परतस्त्ववादी अपसिद्धन्तरूपदोषभाक् इति भावः ।। तस्मात् सपक्षे शुक्तिरूप्ये दृश्यत्वाभावात् । एवं च वादावल्युक्ता विरुद्धता सुस्थेत्याह ब्रह्मणीति । विपक्ष एव वर्तमानत्वात्

।। १०१७,१०१८ ।।

युक्तिमल्लिका

तत्तत्करणसम्बन्धो यत्सत्यत्वैकहेतुकः ।

अप्रयोजकताशङ्का तस्मान्नात्र विवेकिनाम् ।। १०१९ ।।

सुरोत्तमटीका

विषयत्वपरित्यागाद्वृत्तौ वृत्त्याकृतिस्तव ।

दृश्यत्वं किल तत्सर्वं प्रतिवादी न मन्यते ।। १०२३ ।।

तस्मादन्यतरासिद्धो हेतुः स्यादप्रबुद्ध ते ।

सर्वेषामपि सिद्धो मे हेतुर्नारदसिद्धवत् ।। १०२४ ।।

सुरोत्तमटीका

परकीयदृश्यत्वहेतोरन्यतरासिद्धिं चाह ।। किञ्चेति ।। अधिष्ठानचैतन्यस्य दृक्त्वे दृश्यध्यस्तत्वमेव परस्यहेतुतयाऽभिमतम् । वृत्तौ वृत्तिरूपज्ञाने चेत् । वृत्तेरिवाकृतिर्वृत्त्याकृतिः । विषयस्य वृत्तिसमाकारवत्त्व-मित्यर्थः । विषयविषयिभावानङ्गीकारात् इदमेव दृश्यत्वं परस्याभिमतम् । तत्सर्वं द्विविधं दृश्यत्वम् । प्रतिवादी तत्ववादी । साध्याविशिष्टहेतोः करणादप्रबुद्धेत्युक्तम् । दृग्जन्यफलाश्रयत्वादिकमपि परस्यासिद्धमिति सूचनाय सर्वपदम् । ज्ञातताया वृत्तिप्रतिफलितचैतन्यस्य च परेणानङ्गीकारात् । व्यवहारस्य प्रवृत्तेश्च पुङ्गतत्वेन विषये तदाश्रयत्वाभावादन्यतरासिद्धिः । दृग्जन्यफलाश्रयत्वं दृश्यत्वं वदता परेण फलं प्रत्यप्याश्रयत्वस्यैवोररीकरणात् विषयत्वानङ्गीकाराच्च । अन्यथा ज्ञाततायामयोगात् । मे हेतुः दृग्विषय-त्वाख्यहेतुः । विषयत्वं च स्वरूपसम्बन्धविशेष इत्यङ्गीकारात् । तस्य चाभावसमवायादिस्थले सर्वसंमतत्वात् सर्वेषामपि सिद्ध इत्युक्तम् । न च वाच्यं मयाप्येतदेव दृश्यत्वमुच्यत इति । तथा सति दृग्दृश्ययोस्सम्बन्धानु-पपत्तेरेवाभावेनैतादृशदृश्ये त्वदभिलषितदृगध्यस्तत्वस्यैवासिद्धेः । दृश्यत्वस्य वृत्तिविषये आत्मनि गतत्वेन हेतोर्व्यभिचारप्रसङ्गात् । चित एव दृक्त्वे मद्रीत्या घटादावभावेन पुनर्भागासिद्धिस्स्यात् । अस्माकं तु यथायोग्यं वृत्तिर्वादृक्चिद्वा दृक् । यथा नारदाख्यसिद्धः देवानां दैत्यानां च प्रियस्तद्वत् ।। १०२३,१०२४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘दृश्यत्वाभावादसिद्धो हेतुः । अनिर्वचनीयासिद्धेरेव’ इति भगवत्पादोक्तिं समर्थयते किञ्चेत्यादिना । भवतः ‘नियामकं न संवेद्यं पश्यामो नीलतद्धियोः’ इति विज्ञानवादिनां ग्राह्यलक्षणाभावाख्यं तर्कं भिक्षित्वा विषयत्वसम्बन्धस्य दुर्निरूपत्वं वदतो मायिभिक्षोः । अध्यस्ततैवेति असत्त्वे तु चित्प्रकाशारोपितस्य अधिष्ठानाध्यस्तत्वसम्बन्धेन प्रकाशोपत्तिरिति त्वत्सिद्धान्तादिति भावः । परित्यागात् विकल्पासहत्वेन खण्डनात् । तथा हि । वृत्त्याकृतिरिति । वृत्तिसमानाकारत्वं तच्च प्रतिवाद्यसिद्धम् । नापि ज्ञानजन्यफलाश्रयत्वम् । फलं ज्ञाततो व्यवहारो वा । नाद्यः ज्ञातताया अप्रामाणिकत्वेन परस्य स्वरूपासिद्धिः । अतीतानागतनित्यानुमेयेषु वादि-नोऽपि भागासिद्धिः । न द्वितीयः । व्यवहाराश्रयत्वस्य पुरुष एव सम्भवेन विषये तदभावात् । नापि वृत्तिप्रतिफलितचैतन्यादिकं परस्यासिद्धेरेव । तदेतदभिप्रेत्योक्तं तत्सर्वमिति ।।

प्रमाणतो दृग्विषयत्वं वाद्यसिद्धम् । फलितमाह तस्मादिति । मिथ्यात्वं चाध्यस्तत्वमेवेति साध्याविशिष्टता च । सिद्धान्ते तु न कोऽपि दोष इत्याह सर्वेषामपि इति । विषयत्वरूपस्वरूपसम्बन्धस्य अभावादिषु सर्वत्र सम्भवात् । नारदसिद्धवदिति । यथा नारदो दैत्यानां देवानां च संमतः तथा चैतन्य-विषयत्वस्य वृत्तिविषयत्वस्य चोपपत्तेः । तदुक्तं वादावल्यां ‘चैतन्याविषय-त्वेऽपि बाधकाभावात् । वृत्तिविषयत्वेनैव व्यवहारोपपत्तेः ।चैतन्यस्यापि स्वाभाविकं भविष्यतीति को दोष’ इति।।१०२३,१०२४ ।।

युक्तिमल्लिका

यतो दुष्टं च करणं स्वयं सदपि तात्त्विकम् ।

अर्थं न साधयेत्तस्मान्मिथ्यार्थः क्वार्थसाधकः ।। १०२५ ।।

सुरोत्तमटीका

किञ्च परमते शब्दवत् लिङ्गस्यापि मिथ्यात्वाङ्गीकारान्न कोऽपि हेतुस्त्वदभिलषितसाध्यसाधक इत्याह ।। यत इति ।। दुष्टकरणं काचादिदोषयुक्तकरणम् । सत् सत्यम् । अर्थं स्वविषयीभूतशुक्तिरजतादिकम् । तस्माद्दोषग्रस्तसत्यार्थस्यापि सदर्थसाधकत्वाभावात् । मिथ्यार्थः मिथ्याभूत-लिङ्गाद्यर्थः । अर्थसाधकः अर्थक्रियाकारी । अतो हेतुशतकेनापि न परेण मिथ्यात्वं साधयितुं शक्यमिति भावः ।। १०२५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परः प्रमाणानां मिथ्यात्वं मनुते । अतस्तेषां साधकत्वमेव न घटत इत्याह यत इति ।। दुष्टमपि करणं स्वरूपतः सदपि दोषग्रस्ततया न तात्त्विकमर्थं साधयति यदा तदा परमते स्वरूपत एवासन्ति प्रमाणानि कथङ्कारं तात्त्विकार्थं साधयेयुरिति भावः । तदुक्तं भगवत्पादैः ‘अनङ्गीकुर्वतां विश्वसत्यतां तन्न वादिता । तस्माद्व्यवहृतिः सर्वा सत्येत्येव व्यवस्थिता’ इति

।। १०२५ ।।

युक्तिमल्लिका

सिद्धिर्हि विद्यमानत्वनिर्णयस्संमता सताम् ।

सा प्रमाणेन यस्यासीत्तद्धि प्रामाणिकं विदुः ।। १०२६ ।।

निर्णयस्तदभावस्य व्यावृत्त्या तस्य सत्त्वधीः ।

उद्दिष्टा तत्कुचोद्यस्य नावकाशोऽत्र विद्यते ।

घटस्य नास्तिताज्ञानं घटज्ञानं हि को वदेत् ।। १०२७ ।।

सुरोत्तमटीका

इदानीं प्रामाणिकत्वहेतुना जगत्सत्यत्वं साधयितुं प्रामाणिकशब्दार्थं लोकसंमत्याख्याकरणसम्मत्या च दर्शयति ।। सिद्धिरिति ।। नहि कोऽपि घटाभावसिद्धिं घटसिद्धिं ब्रूते । न वा स्वप्रयोजनालाभे सिद्धं मम प्रयोजनमित्याह । किन्तु स्वप्रयोजने सम्यक्संपन्ने सत्येव । इमां लोक-व्याकरणप्रसिद्धिं हिशब्देन सूचयति । यस्य घटादेर्वस्तुनः ।।

तदभावस्य घटाद्यभावस्य । तस्य घटादेः । न हि कोऽपि घटनास्तित्व-निर्णयं घटनिर्णयं वक्ति । किंतु घटोऽस्त्येवेति निर्णय एव घटनिर्णयः । अतो निर्णयशब्दार्थोऽपि लोकसम्मत इति भावः । एतदपि द्वितीय हिशब्देन सूचयति । कुचोद्यस्य ‘‘असदेव रजतं प्रत्यभादि’’त्यनुव्यवसायविषयतया ‘‘नेदं रजतमि’’ति बाधप्रमाविषयतया च शुक्तिरजतस्य प्रामाणिकत्वमस्तीति चोद्यस्य । अत्र प्रामाणिकत्वहेतौ । प्रमाणेन नास्तीति प्रतिपादिते वस्तुनि प्रामाणिकत्वस्य लोके वेदे चाव्यवहारात् । प्रत्युताप्रामाणिकत्वस्यैव व्यवहारा-च्चेति भावः ।। १०२६,१०२७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ननु प्रामाणिकत्वं सत्यत्वसाधकम् । असदेव रजतं प्रत्यभादिति भ्रान्त्युत्थितस्यानुव्यवसायरूपं प्रमाणं प्रति तथा नेदं रजतं इति बाधकानुभवरूपप्रमाणं प्रति च रजतस्य विषयत्वात्तस्यापि प्रामाणिकत्वाव-गमात्तेन रजतस्यापि सत्त्वं इति परस्य कुचोद्यं प्रामाणिकत्वस्वरूपनिर्धारणेन निराह सिद्धिरित्यादिना । प्रमां प्रति अनिषेध्यत्वेन साक्षाद्विषयत्वमेव प्रामाणिकत्वम् । तदेव सत्त्वसाधकतयोपन्यस्तम् । अनुव्यवसायं प्रति परंपरया विषयो बाधकानुभवं प्रति निषेध्यत्वेन विषये रजते तन्नास्तीति कुतस्तस्य सत्त्वसाधनप्रत्याशेत्याह विदुः इति । लौकिका वैदिकाश्चेति शेषः । अनुव्यवसायेन भ्रमस्य सत्त्वसिद्धिः, बाधानुभवेन च रजताभावस्यैव सिद्धि-र्नत्वेव रजतस्येति भावः । तदुक्तं वादावल्यां ‘अन्यथा भ्रमो ममासीदिति विशिष्टविषयज्ञानस्य प्रमाणत्वात्तद्विशेषणतयाऽर्थस्यापि प्रामाणिकत्वापात’ इति ।। १०२६,१०२७ ।।

युक्तिमल्लिका

यद्वा प्रमाणं यत्सत्तामङ्गीकारयति स्फुटम् ।

सोऽर्थः प्रामाणिकोऽन्योऽर्थस्त्वप्रामाणिक उच्यते ।। १०२८ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि प्रामाणिक शब्दस्योक्तमेवार्थमानयति ।। यद्वेति ।। यत्सत्तां यस्य पदार्थस्य विद्यमानताम् । घटो नास्तीति वदतापि भूतले घट इति प्रमाणे सति घटास्तित्वस्यैवाङ्गीकारादिति भावः ।। १०२८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रमाणशब्दनिरुक्त्याऽपि प्रामाणिकत्वहेतोः सत्यत्व-साधकता सिध्यतीत्याह यद्वेत्यादिभिः । स्फुटमिति तच्चानिषेध्यत्वेन साक्षा-त्तद्विषयकप्रमाजनकमेव नान्यदिति भावः ।। १०२८ ।।

युक्तिमल्लिका

प्रमाणता च करणे प्रमाकरणता मता ।

प्रमा यथार्थधीस्तत्त्वं लोकोक्त्या न दुराग्रहात् ।। १०२९ ।।

सुरोत्तमटीका

सत्यप्रमोदटीका

विशेषः अनिषेध्यत्वेनेत्युक्तरूपः ।। १०३४ ।।

युक्तिमल्लिका

माने तव महावाक्ये यदि तत्पदमर्थवत् ।

तदा प्रामाणिकं ब्रह्म न चेदैक्यं न वाक्यतः ।। १०३५ ।।

सिद्ध्येद्विध्येदतो ब्रह्म तत्पदेषुर्न संशयः ।

ऐक्यं तव यतोऽवश्यं मुख्यतत्त्वच्युतिर्न चेत् ।। १०३६ ।।

सुरोत्तमटीका

दृष्टान्ते साधनवैकल्यं परिहरति ।। मान इति ।। महावाक्ये तत्त्वमसीति वाक्ये । तत्पदं तदितिपदम् । अर्थवत् प्रतिपाद्यार्थ-वत् ।। न चेत् तत्पदस्य मुख्यतो लक्षणया वा ब्रह्मप्रतिपादकत्वं न चेत् । अतस्तत्त्वं पदाभ्याम् ऐक्यबोध्यत्वात् । तत्पदेषुः तत्पदाख्यशरः । ब्रह्म-विध्येत् । यथा शरवेधः परिहर्तुं न शक्यते तथा ब्रह्मणोऽपि तत्पदबोध्यत्व-मनिवार्यमिति भावः

।। १०३५,१०३६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

महावाक्ये तत्त्वमसि इति वाक्ये तत्पदं तदिति पदम् । अर्थवत् शक्त्या लक्षणया वा ब्रह्मरूपार्थप्रतिपादकं तदा प्रामाणि-कत्वहेतुः सत्त्वसाधनायोपन्यस्तो न साधनविकलः । न चेत् ब्रह्मण एवानुपस्थितेः वाक्यात् ऐक्यं न सिध्यति इति योजना । अत ऐक्यसिद्धि-मभीप्सताऽवश्यं तत्पदप्रतिपाद्यत्वं उररीकरणीयमिति साहित्यमुद्रयाऽऽह । तत्पदेषुः तदितिपदरूपः शरः, ब्रह्म विध्येत् अवश्यं प्रतिपादयेदेव इति । मुख्यतत्त्वं त्वत्सिद्धान्तरहस्यं ऐक्यम् । तस्य च्युतिः अभावसिद्धिः

।। १०३५,१०३६ ।।

युक्तिमल्लिका

तदा त्वैक्याभावरूपहेतोरेव प्रसिद्ध्यति ।

अनेकं जगदेतन्मे बाधेषावप्ययो गतम् ।। १०३७ ।।

सुरोत्तमटीका

तदा ऐक्याभावे । ऐक्याभावरूपहेतोः ऐक्याभावाख्य-हेतुत इत्यर्थः । मे मदभिमतम् । अनेकं जगत् प्रसिद्ध्यति प्रकर्षेण सिद्ध्य-तीति योजना । विमतो जीवो ब्रह्मणो भिन्नो भवितुमर्हति ब्रह्मैक्यरहितत्वात् । जडप्रपञ्चवदिति साध्यत इति भावः । बाधेषौ जगद्बाधकत्वेनाभिमते एकमेवाद्वितीयमिति वाक्याख्यशरे । अयः जगन्नाशकत्वेनायस्स्थानीय-मैक्यविषयत्वम्

।। १०३७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

इदं प्रमाणप्रमितम् । जगत् जीवजडात्मकम् । अनेकं परस्परप्रतियोगिकपारमार्थिकभेदोपेतस्वैकदेशप्रतियोगिकपारमार्थिकभेदोपेतम् । प्रकर्षेण परस्परविरुद्धयोरन्यतरनिषेधे अन्यतरविधिरिति व्याप्तिबलेन सिध्यति । तदुक्तं वादावल्यां ‘स्वरूपैक्यस्य बाधितत्वे भेदोन्मज्जनप्रसङ्गात् । न ह्युभयोदासीनतत्त्वसिद्धिः । उभयात्मकवस्तुवत्तस्यापि व्याहतत्वेनासम्भवि-त्वादि’ति । तथा च बाधेषौ भेदबाधकत्वेन त्वदभिमते एकमेवाद्वितीय-मित्यादिवाक्यबाणे अयः बाधोपयुक्तं ऐक्यविषयकत्वं गतं अपगतम्

।। १०३७ ।।

युक्तिमल्लिका

अतः प्रामाणिकं ब्रह्म तवापि च ममापि च ।

परमार्थसदेव स्याद्बह्मवत्तेन मे जगत् ।। १०३८ ।।

सुरोत्तमटीका

तेन प्रामाणिकत्वहेतुना ।। १०३८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ब्रह्मवदिति । दृष्टान्ते साधनवैकल्यस्य परिहृत-त्वादिति भावः ।। १०३८ ।।

युक्तिमल्लिका

प्रमितं विश्वसत्यत्वं सच्चेन्नोपाधिरात्मता ।

अत्रैव साध्यस्याव्यात्प्या भवेन्नोपाधिरात्मता ।

न्यायसाम्याद्ब्रह्मणि ते साध्याव्याप्तिप्रसङ्गतः ।। १०३९ ।।

न चेत्प्रमापि जगति साधनाव्याप्ततागता ।

आत्मत्वोपाधिरेतस्मात्स्वात्मानं हन्ति नापरम् ।। १०४० ।।

सुरोत्तमटीका

विदोषसाधकस्याग्रे किं बाधकशतेन ते ।। १०४५ ।।

न ह्यापणस्थरूप्यस्य बह्वाघातेऽप्यरूप्यता ।

रसयोगेऽपि तद्रूपनाशादभिभवेन वा ।

रूपान्तरस्य चोत्पत्तौ तस्यैव स्यात्सुवर्णता ।। १०४६ ।।

सुरोत्तमटीका

विदोषसाधकसिद्धस्याबाध्यत्वं दृष्टान्तमुखेन घटयति ।। नहीति । आघाते स्वर्णकारैर्बहुधा आघाते कृतेऽपि । रसयोगेऽपि रसवादिभिः पादरसयोगे कृतेऽपि तद्रूपनाशात् तस्य रजतस्य श्वेतत्वाख्यरूपनाशात् । रूपान्तरस्य सुवर्णवर्णस्य । तस्यैव प्राक्तनरजतस्यैव ।। १०४५,१०४६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विदोषसाधकस्येति

निर्दोषश्रुतिसाक्षिभ्यां प्रमिते ब्रह्मजीवयोः ।

सर्वशक्त्यल्पशक्तित्वे मिथ्येति च न युज्यते ।। इत्युक्तेः ।

ननु जगत्प्रमायां काचादिदोषाभावेऽप्यविद्याख्यदोषो भविष्यतीति चेन्न । दूषितत्वात् । किञ्च प्रमाप्रागभावस्य प्रमोत्पत्तौ दोषत्वा-दर्शनेनाविद्यादोषत्वस्यानानुभविकत्वात् । भावरूपाविद्यादोष इति चेत् । न । आविद्यकचरमप्रमाया अपि सदोषत्वप्रसङ्गात् । तस्याजडप्रपञ्चेषु त्वयानङ्गी-कारेणार्थानावरकतयार्थदोषत्वायोगात् । अत एव करणानावरकतया करण-दोषत्वायोगाच्च । विषयस्याविद्योपादानकत्वमपि दोष इति चेन्न । तवापि मते शुक्तिरजतादौ नाविद्योपादानकत्वमेव स्वोपादेये विषये उत्पत्स्यमानज्ञाने दोषः । विषयोपोद्बलकस्यैवालोकादेरिव ज्ञाने दोषत्वायोगात् । किं तु रजतो-पादानकत्वनिमित्तरजतत्वाभावादेवातद्वति तत्प्रकारकत्वरूपभ्रमः । घटादौ तु मृदाद्युपादानजन्येन भ्रमस्स्यात् । कथमन्यथा केवलाविद्योपादानके तमसि शुक्तिरजतादाविव न भ्रमः । तत एवोपादानात्तमस्त्वस्यापि तत्र सिद्धेर्न भ्रमश्चेत्तर्हि रजतत्वापादकोपादानाभावादेव शुक्तिरजते भ्रमो नाविद्योपादान-कत्वादिति सुस्पष्ठम् । अर्थगतस्य करणगतस्य अर्थेन्द्रियमध्यवर्तिनो वा शापादेर्वा ज्ञानप्रतिबन्धकस्यैव कस्यचिद्दोषत्वौचित्येन जडवृत्त्यप्रतिबन्ध-कस्यास्य तत्र दोषत्वायोगात् । प्रामाणिकत्वहेतौ प्रमाणजन्यवृत्तेरेव प्रस्तुत-त्वाच्च । अज्ञानानुपादानकानादिभेदवृत्तेर्दोषामूलत्वप्रसङ्गाच्च ।

न च वाच्यं मिथ्याभूताज्ञानोपादानकत्वनिमित्तमर्थगतं मिथ्यात्वमेव दोष इति । अन्योन्याश्रयात् । पूर्ववदज्ञानानुपादानक भेदस्यवृत्तौ दोषाभाव-प्रसङ्गात् । तत्र बाधादेव मिथ्यात्वं चेत्तर्हि सर्वत्रापि तेनैव मिथ्यात्वसम्भवेन भवदज्ञानस्य दोषसम्पादकतयापि दोषत्वाभावेऽज्ञानदोषतावादस्यैवाज्ञान-मूलत्वापातात् । न चार्थगतं मिथ्यात्वमपि दोषः । शुक्तिरजतादिभ्रमस्यापि तेनैव सम्भवेन तत्र पुनः काचादिदोषाणामनाश्रयणीयत्वप्रसङ्गात् । अर्था-भावापरपर्यायमिथ्यात्वे सति ज्ञानजनकीभूतेन्द्रियार्थसन्निकर्षाख्यकारणाभावेनैव स्वाधिकरणे प्रमारूपकार्याभावस्य सम्भवात् । तदप्रतिबन्धकस्यार्थाभावात्मक-मिथ्यात्वशुक्तिरजतादौ भ्रमकारणदोषत्वेसदाभ्रमप्रसङ्गेन तदभाववति तद्वत्त्व-बोधनाय दोषान्तरस्यावश्यं वक्तव्यत्वात् न मिथ्यात्वं क्वाप्यर्थगतो दोषः । किन्तु सति शुक्तीन्द्रियसन्निकर्षे प्रसक्ततत्प्रमाप्रतिबन्धस्यार्थाभावादेवाप्रसक्त-विपरीतार्थज्ञानस्य बलात्प्रसञ्जकस्य च काचादिकरणदोषस्यातिदूरत्वसादृश्या-द्यर्थदोषस्यैव दोषत्वमुचितम् । अर्थमिथ्यात्वसिद्धौ प्रमाणानां दोषमूलत्व-सिद्धिः । प्रमाणानां दोषमूलत्वसिद्धौ सत्यत्वसाधकाभावेनार्थमिथ्यात्वसिद्धि-रित्यन्योन्याश्रयाच्च नार्थगतं करणगतं वा मिथ्यात्वं दोषः । किंतु काचादिरेव । अन्यथाकरणगतमिथ्यात्वस्यापि करणदोषत्वप्रसङ्गेन मिथ्याभूतकरणजन्यं चरमापरोक्षज्ञानमपि भ्रमस्स्यात् । विषयाभावे करणाभावेऽपि भ्रमोदया-सम्भवेनाभावसंपादकमिथ्यात्वस्य दोषत्वे उभयत्रापि दोषत्वापरिहारात् । शुक्तिरूप्यादौ काचादिदोषजन्यप्रतीतिविषयत्वनियततया दृष्टमिथ्यात्वस्य तदभावेऽसम्भवाच्च । तूष्णीमेव कल्पने ब्रह्मण्यपि कल्पनसम्भवेन पुनश्चरम-प्रमाया भ्रमत्वप्रसङ्गात् । अतोऽपि न मिथ्यात्वं दोषः । एतत्सर्वं सूचय-न्प्रकारान्तरेणाप्यविद्याया दोषत्वं खण्डयति ।। काचादीति ।। काचादिरेव दोषो न त्वन्य इति हि वाक्यस्य पर्यवसितोऽर्थः । अतः काचादेर्दोषत्व-समर्थनमप्यनेनैव सूचितम् । अविद्यावद्विषयतेत्यनेनाविद्यावद्विषयकाणि शास्त्राणि भवन्ति । सर्वाणि च लौकिकानि प्रत्यक्षादीनि प्रमाणानि चेति वाक्यं संगृह्णाति ।। १०४९,१०५० ।।

सत्यप्रमोदटीका

अविद्यावद्विषयता अतत्त्वावेदकता । य इत्यस्य उत्तरश्लोस्थेन स इत्यनेनान्वयः । तूष्णीं स्वसमयदुराग्रहमात्रेण । तदुक्तं वादावल्यां ‘दोषश्चाविद्यैव परस्येष्टा । सा च यदि वेदान्तानामपि मूलं तर्हि प्रत्यक्षे प्रद्वेषः किंनिबन्धनः’ इति । अतः आविद्यकत्वस्य प्रत्यक्षे एव दोषत्वोक्तिर्दुराग्रहनिबन्धनैव । प्रमायाः प्रबलप्रमाणस्य प्रतिरोधतः विरोधात् । उत्पादकत्वादिति अप्रामाण्यस्योत्पत्तौ परतस्त्वादिति भावः।।१०४९,१०५०।।

युक्तिमल्लिका

आद्ये गुणोऽपि दोषः स्याद् द्वितीये ते मते प्रमा ।

घटादिषु जडेषु । मतद्वयेऽपि अज्ञानस्य जडा-श्रितत्वानङ्गीकारात् । तव मते अप्रकाशस्वरूपत्वाज्जडेऽज्ञानं न मन्यते’ इत्युक्तेः । मम मते अज्ञानस्य जीवाश्रितत्वमात्रस्य स्वीकारात् । का हानिरिति ।। मानेषु जडविषयकेष्विति शेषः ।। यो दोषो यत्रानाश्रितो न स तत्र स्वकार्यकर इत्यत्र दृष्टान्तमाह चक्षुरिति । क्वचित् स्वाश्रय एव ।। १०५३,१०५४ ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

घटत्वं तु घटे नोचेत्सा धीः स्यात्प्रातिभासिकी ।। १०६३ ।।

सुरोत्तमटीका

घटे घटत्वमित्यत्र दूषणान्तरं चाह ।। घटत्वमिति ।। घटे घटव्यक्तौ । घटे नो चेदित्युपलक्षणम् । चैतन्ये चेदित्यपि ग्राह्यम् । साधीः चैतन्ये घटत्वमिति धीः । घटे पटत्वमिति धीवत् अस्या अपि बुद्धे-रिदानीमेव बाध्यत्वात्प्रातिभासिकत्वं स्यात् । तच्चानुपपन्नम् । अतो घटत्वा-धारता घटव्यक्तावेव प्रतीयत इति भावः ।। १०६३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

घटे नोचेदिति किन्तु घटावच्छिन्ने चैतन्ये एव स्याच्चेदिति पूरणीयम् । सा धीः घटावच्छिन्ने चैतन्ये घटत्वमिति धीः । प्रातिभासिकी । इदानीमेव ब्रह्मप्रमाऽन्येन ‘घट एव घटत्वं, न घटावच्छिन्न-चैतन्ये इति ज्ञानेन बाधदर्शनादि’ति भावः । एवं प्रतिभासमात्रशरीरत्वेन घटत्वस्यापि प्रातिभासिकत्वं स्यात् । तथा चापसिद्धान्त इति भावः ।। १०६३ ।।

युक्तिमल्लिका

पृथुबुध्नोदराकारव्यक्तावेव घटत्वधीः ।

व्यंजको ह्ययमाकारो व्यंग्या जातिश्च सा किल ।

तस्मादनन्तव्यक्तीनां सत्यता युक्तितोऽभवत् ।। १०६४ ।।

सुरोत्तमटीका

अत्रैव युक्तिमाह ।। पृथ्विति ।। व्यङ्ग्यव्यञ्जक-योरैकाधिकरण्यनियमात् व्यञ्जकस्य चाकारस्य निराकारे ब्रह्मण्ययोगादिति भावः। फलितमाह ।। तस्मादिति ।। अस्यैव विवरणं युक्तित इति । पररीत्यैवागतायाः व्यावहारिकजगदारोपाधिष्ठानत्वाख्ययुक्तेः । अयमत्र प्रयोगः । घटादयो व्यक्तिपदार्थाः परमार्थसत्याः । व्यावहारिकजगदारोपौ-धिष्ठानत्वात् । ब्रह्मवदिति ।। १०६४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

व्यंग्यव्यंजकयोः सामानाधिकारण्यनियमादपि घट एव घटत्वधीः न तदवच्छिन्नचैतन्य इति सिध्यतीत्याह व्यञ्जक इति । घटत्व-जातेर्व्यञ्जको हि पुथुबुध्नोद्याकारः । स च घटनिष्ठ एव न चैतन्यनिष्ठः । तस्य निराकारत्वात् । अतो व्यंग्यजातिरपि घटनिष्ठतयैव भातीति भावः ।। अनन्तव्यक्तीनामिति पूर्वोक्तचालनीन्यायेनेति भावः ।। १०६४ ।।

युक्तिमल्लिका

तद्विशेषविदो धीत्वाज्जातिधीरपि न भ्रमः ।

तत्रैव विद्यमानार्थधीत्वादपि न स भ्रमः ।। १०६५ ।।

सुरोत्तमटीका

सत्यो घटोऽन्यदृष्टोऽपि यदन्यैः परमीक्ष्यते ।

अन्यदृष्टे तु मिथ्यार्थे क्वास्त्यन्यस्यापि दर्शनम् ।। १०६८ ।।

अन्यत्र शुक्तिरजतादौ । अत्र घटादौ । शुक्तिरजत-ज्ञानस्य वस्तुतो भ्रमत्वे सर्वेषां च तथाविधं ज्ञानं भ्रम एव । अन्यथा व्यक्तिभेदेन प्रमाभ्रमसाङ्कर्ये वस्तुनो द्वैरूप्यापत्तिः । दोषदोषतां काचादीना-मिन्द्रियदोषताम् । अदृष्टकल्पना तस्यैव दोषस्य इन्द्रियान्तरे विद्यमानत्वेऽपि तदिन्द्रियस्य दुष्टत्वानापादकत्वकल्पना ।। १०७० ।।

युक्तिमल्लिका

चित्रं पित्रोरभावेऽपि भ्रमसूनुरयं तव ।

तस्मात्सत्यं जगत्सर्वमभ्रान्तेरपि दर्शनात् ।। १०७४ ।।

सुरोत्तमटीका

तस्मादर्थकरणदोषाभावेऽपि प्रतीयमानत्वात् ।।१०७४।।

सत्यप्रमोदटीका

तस्मात् सत्यमिति निर्दोषार्थेन्द्रियसन्निकर्षजन्य-प्रत्यक्षादिदृष्टत्वात् । तदुक्तं वादावल्यां ‘प्रत्यक्षादेरतत्वावेदकत्वे मानाभावात् । विषयस्यासत्त्वादेव तत्सिद्धिरिति चेत्तदेव कुत’ इति ।। पिता काचादि-रिन्द्रियदोषः । माता अविद्याऽऽख्यार्थदोषः । सूनुः भ्रमः ।। १०७४ ।।

युक्तिमल्लिका

पृथुबुध्नोदराकारे घट एव घटत्वधीः ।

तस्यापि स्याज्जडाकारव्यंग्यधीर्न निराकृतौ ।

तदा पूर्वोक्तयुक्त्यैव तत्रापि भ्रान्तिता गता ।। १०७५ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रागुक्तयुक्तिं च स्मारयति ।। पृथ्विति ।। तस्य घट-त्वस्य व्यञ्जकवति घटादौ या घटत्वजातिबुद्धिः सैव घटत्वबुद्धिरित्यर्थः । जडाकारव्यङ्ग्यधीर्जडाकारव्यङ्ग्या घटत्वधीश्च निराकृतौ ब्रह्मचिति न किन्तु साकारे घट एवेत्यर्थः । तदा साकारघट एव घटत्वजातेः प्रतीतौ । पूर्वोक्तयुक्त्या व्यावहारिकजगदारोपाधिष्ठानत्वयुक्त्या अधिष्ठानाभिमतचिदंशो-ल्लेखरहितत्वयुक्त्या च । तत्रापि जातिप्रतीतावपि ।। १०७५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

निराकृतौ निराकारे चैतन्ये । तत्रापि जातिरूप-प्रकारांशोऽपि ।। १०७५ ।।

युक्तिमल्लिका

यस्मात्सार्वजनीनोऽयं न स्यादनुभवो भ्रमः ।

अतोऽत्र दोषचिन्तां च नदोषज्ञोऽनुमन्यते ।। १०७६ ।।

सुरोत्तमटीका

अयं जात्याद्यनुभवः । सार्वजनीन इत्यनेनाप्यस्यानुभवस्य चिदंशाविषयत्वं सूचयति । घटमात्रविषयत्वस्यैवाऽविपालगोपालं सम्मतत्वात् । अतः जात्यादिप्रतीतेर्भ्रमत्वाभावात् । अत्र जातिप्रतीतौ । दोषचिन्तां जाति-व्यक्त्योरज्ञानोपादानकत्वाख्यदोषचिन्ताम् ।। १०७६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतः ‘बल्येवानुभवः सदा’ इति ब्रह्मतर्कोक्तेः ‘न चानुभवविरोधे आगमप्रमाण्यं’ इति तत्त्वनिर्णयोक्तेश्च ।। १०७६ ।।

युक्तिमल्लिका

ब्रह्मण्यविद्यमानांस्तान्यदि ब्रह्मणि दर्शयेत् ।

तदा भ्रमोऽपि सा धीस्स्याद्घटादिस्वस्वधर्मिषु ।

तांस्तान्धर्मान्दर्शयन्ती केन वा हेतुना भ्रमः ।। १०७७ ।।

सुरोत्तमटीका

ब्रह्मण्यखिलबाधस्तु न बाधस्तेषु तद्धियाम् ।। १०८१ ।।

किन्त्वेषां जडधर्माणां ब्रह्मणि प्रतिषेधने ।

जडधर्मत्वदाढर्््यं स्यात्तदभावः कुतो वद ।। १०८२ ।।

सुरोत्तमटीका

तेषु घटादिषु । तद्धियां घटत्वादिधियाम् । यत्र प्रतीतिस्तत्रैव तदभावधीर्हि बाधः । तदभावाद्धर्माणां धर्मिषु नास्तितापि न । अतस्तत्र तत्प्रतीतिर्न भ्रम इति भावः ।। १०८१,१०८२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

मरणेऽपि कालत्रयेऽपि । तेषु तद्धियां विशेष-वृत्तिधर्मप्रकारकधियाम् ।। ब्रह्मणि चैतन्ये । दाढर्््याय घटत्वादिः जडमात्र-वृत्तिधर्म इति निर्णयाय ।। १०८१,१०८२ ।।

युक्तिमल्लिका

व्यावहारिकताऽप्येषां बाधादेव भवेत्तव ।

स च नैतेषु ते धर्मास्सन्तीत्याकारकोऽस्ति न ।। १०८३ ।।

भावी च नासौ बाधस्तद्व्यावहारिकता कुतः ।

न ब्रह्मणीदमिति तु बाधौ नैतान्प्रबाधते ।। १०८४ ।।

सुरोत्तमटीका

सः बाधः । एतेषु धर्मिषु न सन्तीति सम्बन्धः ।। तत्तस्मात् ।। १०८३,१०८४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एषां घटत्वादीनाम् । बाधादेवेति ‘बाध्यविषये व्यावहारिकमित्यस्य औतिपरिभाषामात्रसिद्धत्वादि’ ति कल्पतरूक्तेः । स च बाध एतेषु घटादिषु । ते धर्माः घटत्वादिधर्माः न सन्तीत्येवंरूपः नास्ति । तत् तस्माद्बाधाभावात् । कुतः इति अतात्त्विकत्वं तु तेषामन्यतो बाधका-दवगन्तव्यमि’ति भामत्युक्तेः । ‘न ह्ययं सर्वप्रमाणसिद्धो लोकव्यवहारोऽ-न्यत्तत्त्वमनधिगम्य शक्यतेऽपह्नोतुं इति परभाष्याच्च । (भे.प.ब्र.सू.१) ।। न प्रबाधते भिन्नविषयत्वादिति शेषः ।। १०८३,१०८४ ।।

युक्तिमल्लिका

अतो जडस्थरूपादिगुणानां कर्मणामपि ।

जात्यादीनां च सर्वेषामबाध्यत्वेन सर्वदा ।। १०८५ ।।

व्यावहारिकताऽयोगात्तत्सत्त्वं ब्रह्मसत्त्ववत् ।

पारमार्थ्येनैव सत्त्वमभूत्सद्युक्तिसत्त्वतः ।। १०८६ ।।

घटोऽपि ब्रह्मणि न चेन्मृत्कपाले भविष्यति ।

ब्रह्मण्यखिलबाधस्तु कस्य वा बाधको वद ।। १०८७ ।।

कपाले नेति बाधस्तु नास्ति नापि भविष्यति ।

तद्धर्मिणां च सर्वेषामबाधात्स्वस्वधर्मवत् ।। १०८८ ।।

व्यावहारिकताऽयोगात्पारमार्थ्यमभूद्बलात् ।

आपणस्थस्य रूप्यस्य शुक्तौ बाधेऽपि का क्षतिः ।। १०८९ ।।

सुरोत्तमटीका

व्यावहारिकताऽयोगात् धर्माणां धर्मिष्विव धर्मिणामपि घटपटादीनां कपालतन्त्वादिषु स्वसत्तादशायां नेति बाधाभावेन व्यावहारिक-ताया अयोगात् ।। १०८५-१०८९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सद्युक्तिसत्त्वतः अबाध्यत्वरूपयुक्तिसामर्थ्यात् ।। ब्रह्मणि घटो नेति धीः, कपाले घटोऽस्तीति धियः कथं बाधकं भिन्नविषय-कत्वादिति भावः । तथा च, धर्मिणः सत्याः अबाधात् स्वस्वधर्मवत् इति प्रयोगमाह तदिति ।। १०८५-१०९० ।।

युक्तिमल्लिका

।। १०९३ ।।

युक्तिमल्लिका

अथ मानाभावतोऽर्थाभावस्तेन च धीर्भ्रमः ।

भ्रमाच्च दोषो दोषेण मानताहीनतेति तु ।

अन्योन्याश्रयतस्तस्य कुरुते बोधहीनताम् ।। १०९४ ।।

सुरोत्तमटीका

शङ्कते ।। अथेति ।। मानाभावः प्रत्यक्षादिप्रमाणानां शुक्तिरजतप्रत्यक्षवत् घटादिप्रत्यक्षाणां मानत्वाभाव इत्यर्थः । तेन प्रमाणा-भावप्रयुक्तप्रमेयाभावेन । धीः घटादिधीः । भ्रमाद्दोषः करणदोषोऽर्थदोषश्च कश्चित्कल्प्यते । मानताहीनता प्रामाण्याभावः । दूषयति । अन्योन्याश्रयत इति । प्रत्यक्षादिप्रमाणानां प्रामाण्याभावे घटाद्यर्थाभावः । तदभावे च तद्धीर्भ्रमः । भ्रमेण च दोषः । दोषेण च प्रामाण्याभाव इति चक्रकगर्भा-न्योन्याश्रयत इत्यर्थः । तस्य एवं कल्पयतः ।। १०९४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

ईरितं ‘न हि प्रत्यक्षसिद्धमन्येन केनापि बाध्यं दृष्टं’ इति तत्त्वोद्योते समर्थितम् ।। १०९७ ।।

युक्तिमल्लिका