वृथैव गुणसंत्यागे वैदुष्यं ते गमिष्यति

ब्रह्मद्वैतखण्डनम्

युक्तिमल्लिका

वृथैव गुणसंत्यागे वैदुष्यं ते गमिष्यति ।

अत्यागे महिमध्रौव्यान्निर्गुणं स्यात्कदा तव ।। ६७३ ।।

सुरोत्तमटीका

वृथैव त्यागकारणं विनैव । ते वैदुष्यं वैदुष्याख्यगुणः । वृथा गुणत्यागिनः अवैदुष्यावश्यम्भावात् । त्वं वृथैव गुणं त्यजसि । निमित्ते सति गुणत्यागः कथं न स्यादिति भावः । अत्यागे भगवद्गुणानामत्यागे । सर्वज्ञत्वसर्वेश्वरत्वादि गुणानां अत्यागे उक्तमहिम्नः ध्रौव्यात्सर्वकालीनत्वात् तव निर्गुणं कदा स्यात् । गुणापाये सति सगुणमेवेदं तव मते निर्गुणं भवेत्गुणा-नामुक्तविधया सार्वकालीनत्वात्तस्यानवसर एव ।। ६७३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ननु नार्थापत्त्या गुणत्यागः किन्त्वेवमेवेत्यत आह वृथेति ।। वैदुष्यं उपलक्षणं विवेकादिसर्वं गुणजातम् । एवमेव तस्यापि त्याग आपद्यते । अत्यागे सत्यज्ञानादिवाक्यमुख्यार्थेऽनुपपत्त्यभावाद्गुणानामपरित्यागे । निर्गुणं कदा स्यात् । लक्षणया नैव निर्गुणं कदाऽपि सिध्यति ।। ६७३ ।।

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

सगुणं ब्रह्मापरं, परं तु निर्गुणं इति मायिमतं सुस्पष्ट-भारतवाक्यैर्निराकरोति नास्तीत्यादिभिरष्टभिः ।। सत्यवाक्येन यथार्थवाक्येन । सर्वार्थानिति फलरूपतात्पर्यलिङ्गोक्तिः ।। ६८२ ।।

युक्तिमल्लिका

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।

यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ।। ६८४ ।।

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।

अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ।। ६८५ ।।

सुरोत्तमटीका

अन्यः क्षराक्षराभ्याम् । अत्रापि लौकिकालौकिक-पुरुषाणां क्षराक्षरोत्तमपुरुषतया विभागात् यस्मात्क्षरमतीतोहमित्युक्तोत्तम-पुरुषस्य स्वस्य कृष्णस्य परमात्मतया निर्देशाच्च विष्णोरेव परब्रह्मत्वं तदन्य परब्रह्माभावश्च सिध्यति । अस्ति चेत्सोऽपि चतुर्थपुरुषतया परमात्मतया वा निर्दिश्येतेत्यतस्स नास्त्येवेति भावः ।। ६८४,६८५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परमात्मेति पुरुषोत्तम इति प्रथितत्वोक्त्या तस्यैव परब्रह्मत्वमभिप्रेयते ।। ६८३-६८५ ।।

युक्तिमल्लिका

मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनंजय ।

मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ।। ६८६ ।।

ससुरासुरगन्धर्वं सयक्षोरगराक्षसम् ।

जगद्वशेऽवर्ततेदं कृष्णस्य सचराचरम् ।। ६८७ ।।

सुरोत्तमटीका

मत्तः परतरं नास्तीत्यत्र विष्णोरन्यपरब्रह्माभावः स्पष्ट एव ।। ६८६,६८७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सूत्रे मणिगणा इवेति ।। अनेन दृष्टान्तेन परिणा-म्युपादानत्वं विवर्तोपादानत्वं च निराकृत्य निमित्तकारणत्वं स्थितिहेतुत्वं व्यवस्थापयता पराभिमतस्य शुद्धस्याधिष्ठानाभिमतस्य ब्रह्मत्वं प्रतिषिध्यते । न हि सूत्रं मण्यात्मना परिणमते न वा मण्यारोपाधिष्ठानमिति भावः ।। ६८६ ।।

युक्तिमल्लिका

रुद्रं समाश्रिता देवा रुद्रो ब्रह्माणमाश्रितः ।

ब्रह्मा मामाश्रितो नित्यं नाहं कञ्चिदुपाश्रितः ।। ६८८ ।।

सुरोत्तमटीका

‘‘रुद्रं समाश्रिता देवा’’ इत्यत्रापि कृष्णेन नाहं कञ्चि-दुपाश्रित इति स्वाश्रयस्यान्यस्याभावकथनात्तदन्यपरब्रह्माभावस्स्पष्ट एव

।। ६८८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अवर्तत इदं इति पदच्छेदः ।। ६८७, ६८८ ।।

युक्तिमल्लिका

सत्यं सत्यं पुनस्सत्यमुद्धृत्य भुजमुच्यते ।

वेदशास्त्रात्परं नास्ति न दैवं केशवात्परम् ।। ६८९ ।।

इति भारतवाक्यानि स्पष्टीकुर्वन्ति तं प्रभुम् ।। ६९० ।।

सुरोत्तमटीका

सत्यं सत्यमित्यत्र तु ‘‘न दैवं केशवात्परमि’’ति केशवादन्यपरब्रह्माभावोऽति स्पष्टः ।। ६८९,६९० ।।

सत्यप्रमोदटीका

वेदेति ।। ‘विज्ञेयं परमं ब्रह्म ज्ञापिका परमा श्रुतिः’ इति श्रुत्यर्थोपबृंहणेन केशव एव परमं ब्रह्मेति प्रतिज्ञायते।।६८९,६९० ।।

युक्तिमल्लिका

उपक्रम्याखिलेशत्वं पुरा नारायणस्य यत् ।

मध्येऽभ्यस्तं तदेवान्तेऽप्युपसञ्जह्रुरञ्जसा ।। ६९१ ।।

तस्माद्भारतवाक्यानां लक्षमैकार्थ्यसिद्धये ।

विष्णोरत्युत्तमत्वाख्यमर्थमाहेति सिध्द्यति ।। ६९२ ।।

सुरोत्तमटीका

मूध्नर्युद्धृताञ्जलिपुटा उपतस्थुरधोक्षजम् ।। ६९८ ।।

अप्यर्वाग्वृत्तयो यस्य महित्वे स्वभुवादयः ।

यथामति गृणन्ति स्म कृतानुग्रहविग्रहम् ।। ६९९ ।।

सुरोत्तमटीका

तं दक्षाध्वरे कलहशमनायोपागतं नारायणम् । तत्तेजसा नारायणतेजसा हतरुचः तिरस्कृतकान्तिमन्तः । सन्नजिह्वाः भयाच्छुष्कीभूत-जिह्वाः । ससाध्वसाः भयसहिताः । मूध्नर्युद्धृतांजलिपुटाः अधोक्षजमुपतस्थुः उपासांचक्रुः । कुतस्तेषामेतादृशी नीचावस्थेत्यत उक्तम् । यस्य विष्णोर्महित्वे महिमि्न विचार्यमाणे अर्वागधस्ताद्वृत्तिर्येषांते तन्महिमसदृशमहिमरहिता इति भावः । स्वभुवादयः स्वयंभ्वादयः । मुख्यस्य स्वभूत्वस्य विष्ण्वेकनिष्ठत्वा-द्ब्रह्मण्यसंधिकरणम् । कृतोऽनुग्रहो येन सविग्रहो यस्य तमनुग्रहेण प्रदर्शित-विग्रहमित्यर्थः । यथामति गृणन्ति शक्त्यनुसारेण स्तुवन्ति । सकलतन्महिम्नां-स्तवनेऽपि न शक्तिस्तन्महिमप्राप्तिस्तु दूरापास्तेति भावः ।। ६९७-६९९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

चतुर्थस्कन्धवाक्यमुदाहरति तमिति नारायणम् । उपागतं दक्षाध्वरे प्रादुर्भूतम् । आदिपदग्राह्यतावच्छेदकं अध्वरमण्टपवृत्तित्वम् । सर्वे इति असङ्कोचो ज्ञाप्यते । व्यर्थं सदिति न्यायात् । महदागमनं कारणम् । प्रत्युत्थानादिकं, तत्तेजःपराहततेजस्त्वं, जिह्वाऽवसादः, साध्वसं, प्रणामः, उपस्थानं इत्यादीनि कार्याणि । अतः प्रत्येकं कार्यानुमानानि । बहुत्वं संवादेन दाढर्््यहेतुः । विमता विष्ण्ववराः तत्कार्यव्यापारवत्त्वादिति प्रत्येकं प्रयोक्तव्यम् । विपक्षे हेतूच्छित्तिर्बाधिका । अधोक्षजं इन्द्रियजन्यज्ञानागोचरम् । अव्यक्त-स्वभावमिति यावत् । कृतानुग्रहविग्रहम् अनुग्रहेण प्रकटीकृतदेहम् । आर्वगिति साक्षादेवावरत्वोक्तिः । स्वभुवादय इत्यत्र सन्ध्यभावश्छान्दसः । भूधातोः न परमात्मनीव प्रादुर्भावमात्रार्थकत्वं किन्तूत्पत्तिपरत्वं इति द्योतनद्वारा परममुख्य-स्वभूत्वाभावज्ञापनाय । यथामतीत्यनेन साकल्येन तद्गुणविषयिणी मतिरपि नास्ति किमु तदभिधानरूपा स्तुतिः किमु पुनः तत्साम्यप्राप्तिसम्भावनाऽपि इति हृदयम् ।। ६९७-६९९ ।।

युक्तिमल्लिका

देवासुराणां मघवान्प्रधानस्तस्य शङ्करः ।

तस्य ब्रह्मा प्रभुस्तस्य स्वयं नारायणः किल ।

द्विजानां देवतानां च यो देवस्स स्वयं किल ।। ७०० ।।

सुरोत्तमटीका

देवासुराणामित्यनेन

‘‘देवासुराणां मघवान्प्रधानो दक्षादयो ब्रह्मसुताश्च तेषाम् ।

भवः परस्सोथविरिञ्चवीर्यस्समत्परोऽहं द्विजदेवदेव’’

इति पञ्चमस्कन्धस्थवृषभवचनमर्थतस्संगृह्णाति । अर्थस्तुदेवासुराणां चन्द्रसूर्यादिदेवानामसुराणां च मघवानिन्द्रः प्रधानः । दक्षादयो ब्रह्मसुताश्च प्रधानाः । इन्द्रस्य सर्वज्येष्ठत्वात्प्रथमतो ग्रहणम् । तेषां दक्षादीनामिन्द्रस्य च भवो रुद्रः परः प्रधानः । स भवः विरिञ्चवीर्यः विरिञ्चस्य वीर्यं जनकं यस्य स इति विरिञ्चवीर्यः विरिञ्चपुत्र इत्यर्थः । रुद्राद्विरिञ्चः प्रधान इति भावः । स विरिञ्चः अहं परो यस्येति मत्परः । विरिञ्चादप्यहमेव सर्वोत्तम इत्यर्थः । अत्रापि देवतातारतम्यकथनपूर्वकं विष्णोस्सर्वोत्तमत्वं कथ्यते । मूलस्थद्विज-देवदेवपदस्यार्थमाह ।। द्विजानामिति ।। ७०० ।।

सत्यप्रमोदटीका

ऋषभनामकपरमात्मनः स्वपुत्रान्प्रति तत्वोपदेशात्मकं पञ्चमस्कन्धगं भागवतवचनमर्थतः सङ्गृह्णाति देवेति ।। तारतम्यान्तगत्वेन स्वस्य सर्वोत्तमत्वमवधार्यते । मूलस्थद्विजदेवदेव इत्यस्यार्थकथनं द्विजानां इति । द्वन्द्वगर्भः षष्ठीतत्पुरुषः ।। ७०० ।।

युक्तिमल्लिका

निमित्तमात्रमीशस्य विश्वसर्गनिरोधयोः ।

हिरण्यगर्भश्शर्वश्च कालाख्यारूपिणस्तव ।। ७०१ ।।

सुरोत्तमटीका

कालाख्यारूपिणः काल इत्याख्यारूपं चास्यास्तीति कालाख्यारूपी । तस्य तव । इदं कृष्णं प्रति भक्तस्य वचनम् । अत्रापि विष्णोस्सर्वोत्तमता ब्रह्मरुद्रादीनां च तदधीनता स्पष्टा ।। ७०१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

निमित्तमिति कृष्णं प्रति भक्तवचनम् । द्वारमात्रम् न तु मुख्यनिमित्तम् । सर्गनिरोधयोरिति यथाक्रममन्वयः । काल इत्याख्या-रूपेऽस्य स्त इति तस्य । कालाख्येति बहुव्रीहिमाश्रित्य रूपविशेषणे कालाख्यरूपिण इति स्यादित्यवधेयम् । ‘अर्न्तबहिःपूरुषकालरूपैः’ इत्युक्ते-र्बहिःस्थितं कालरूपम् । संहारकं वा । ‘कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धः’ इति गीतोक्तेः

।। ७०१ ।।

युक्तिमल्लिका

सरस्वत्यास्तटे राजन्नृषयस्सत्रमासत ।

वितर्कस्समभूत्तेषां त्रिष्वधीशेषु को महान् ।। ७०२ ।।

सुरोत्तमटीका

त्रिष्वधीशेषु विष्णुब्रह्मरुद्रेषु महान् श्रेष्ठः क इति वितर्को विचारः । सर्वेषु त्रयाणामधीश्वरत्वकथनेन तेष्वप्येकस्य महत्त्वप्रश्नेन च सर्वैक्यं त्रिदेवतैक्यं त्रिदेवतासाम्यं च गर्भस्नावेण गतम् ।। ७०२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

युक्तिमल्लिका

सत्यं शौचं दया दानं त्यागस्सन्तोष आर्जवम् ।

शमो दमस्तपस्साम्यं तितिक्षोपरतिः श्रुतम् ।। ७०६ ।।

ज्ञानं विरक्तिरैश्वर्यं शौर्यं तेजो धृतिः स्मृतिः ।

स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिरसौभगं मार्दवं क्षमा ।। ७०७ ।।

प्रागल्भ्यं प्रश्रयं शीलं सह ओजो बलं भगः ।

गाम्भीर्यं स्थैर्यमास्तिक्यं कीर्तिर्मानोऽनहङ्कृतिः ।। ७०८ ।।

सुरोत्तमटीका

इदानीं स्पष्टं नारायणस्य गुणपूर्णताप्रतिपादकानि भागवतवचनान्याह ।। सत्यमित्यादिना ।। अत्र सत्याद्याः अनहंकृत्यंताः चत्वारिंशद्गुणा विशिष्य गृहीताः ।। ७०६-७०८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

भूदेव्या धर्मं प्रति वचनं भागवते प्रथमस्कन्धे सत्य-मित्यादि । अत्र शमादीनां भगवद्गुणानां लौकिकेभ्यो विशेषा भागवत-टिप्पणीतोऽवगन्तव्याः । इमे चत्वारिंशत् । अन्ये च अनन्ताः । नित्याः अनादयश्चेति ग्राह्यम् । महागुणाः प्रत्येकं निरवधिकाः । प्रार्थ्याः बिम्बभूत-स्थत्वात्स्वयोग्यतत्तद्गुणलाभायोपास्या इत्यर्थः । न तु त एव मे स्युरिति भावनीयाः । स्वायोग्यत्वेन तत्कामनाया अधःपातहेतुत्वात् । न च यान्तीति । यावद्धर्मिभाविन इति भावः । अनेन गुणत्यागलक्षणाश्रयणेन मायावादिनामैक्यप्रत्याशा गर्भस्रावेण परास्ता । अभ्यासेन नित्यत्वस्य सतात्पर्यमवधारणेन तत्त्यागस्य प्रमाणपराहतेः ।। ७०६-७११ ।।

युक्तिमल्लिका

इमे चान्ये च भगवन्नित्या यत्र महागुणाः ।

प्रार्थ्या महत्त्वमिच्छद्भिर्न च यान्ति स्म कर्हिचित् ।। ७०९ ।।

स्थापयन्ती प्रार्थ्या इति गुणानां बिम्बत्वस्योक्त्याऽ-नौपाधिकत्ववर्णनेन, नित्यत्वाभ्यासेन त्यागायोगोक्त्या च निरवकाशतया सिद्धान्तयन्ती । जडेति प्रकृतिगुणेत्यर्थः । तुच्छेति सान्तत्वसातिशयत्व-दोषमिश्रितत्वाद्युपप्लुतजैवगुणेत्यर्थः । गतिं अवकाशम् । ददौ सूचितवती । निषेधवाक्यानां प्रमितेतरनिषेधकत्वस्य क्लृप्तत्वात् ।। ७१२ ।।

युक्तिमल्लिका

मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतोऽनन्तविग्रहे ।

यदासीत्तत्त एवाद्यस्स्वयम्भूस्समभूदजः ।। ७१३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तिष्ठतु मानान्तरविरोधः ।। मे माता वन्ध्येतिवद्ब्रह्म निर्गुणमित्येतदपि पदयोरेव मिथो विरोधाज्जात्युत्तरस्याऽऽद्यं निदर्शनमित्याह ब्रह्मेति ।। ७२३ ।।

युक्तिमल्लिका

यदि ज्ञापनमात्रेण पुनस्तेषां निवृत्तता ।

(मानशक्तेः पुनः प्राप्त्या निर्गुणं ते कदाऽपि न) ।

तद्गानां ज्ञापकत्वे तु नोक्तदोषो निवर्तते ।। ७२४ ।।

सुरोत्तमटीका

तेषां (अनुमानादीनाम्) उक्तविधया तवैवावश्यक-मेयत्वादिधर्माणाम् । मानशक्तेः निर्गुणसाधकप्रमाणबलात् पुनःप्राप्त्या धर्मनिवृत्त्यै पौनः पुन्येन प्रमाणोक्तौ पुनःपुनर्धर्माणामेव प्राप्त्या कदापि न । तद्गानां निर्गुणब्रह्माश्रितानाम् । उक्तः सगुणत्वप्राप्तिलक्षणः । न निवर्तत इति सम्बन्धः। निर्गुणत्वस्य स्वसिद्ध्यर्थं मानमेयत्वादिधर्मोपजीवनान्न तन्निवर्तकता । उपजीवकस्योपजीव्यनिवर्तकत्वायोगात् । अन्यस्य च निवर्तकस्याभावात् । उक्तधर्मबलादागता सगुणता पुनर्न निवर्त्येति भावः ।। ७२४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘निर्विशेषत्वमेतेन मूकोऽहमितिवद्भवेदि’ति अनु-व्याख्यानसुधोक्तदिशा चोद्यपरिहारौ दर्शयति यदीत्यादिभिः । निर्विशेषत्व-साधकमानोदाहरणे तन्मानमेयत्वरूपविशेषेणैव सविशेषत्वप्राप्तिरित्युक्तम् । तदाह ज्ञापन मात्रेणेति । एतद्विशेषनिवृत्तिर्न तावन्निर्विशेषत्वसाधनोपन्यस्त-पूर्वमानेनैव । तन्मानमेयत्वमुपजीव्यैव लब्धात्मनोपजीवकेन पुनस्तस्यैव निषेधायोगात् । अतस्तन्निवृत्तये मानान्तरमुपन्यसनीयम् । तेन च मानान्तर-मेयत्वरूपविशेषप्राप्तिरित्याह पुनरिति । तन्निवृत्तये चोक्तरीत्याऽगत्या पुन-र्मानान्तरम् । तेन च पुनस्तन्मेयत्वरूपविशेषापत्तिरिति कदाऽपि न निर्विशेषसिद्धिरित्याह कदेति ।

किं चैतद्विशेषनिषेधायोपन्यस्तमानमेयत्वादिकं ब्रह्मनिष्ठं अन्यनिष्ठं वा । नाद्यः तेनैव सविशेषत्वापत्तिरित्युक्तो दोष इत्याह तद्गानामिति ।। ७२४ ।।

युक्तिमल्लिका

अन्यगानां ज्ञापकत्वे ज्ञाप्यस्याप्यन्यनिष्ठता ।

असतो ज्ञापकत्वे स्याज्ज्ञाप्यमप्यसदेव हि ।। ७२५ ।।

सुरोत्तमटीका

अन्यगानामन्यनिष्ठानाम् । ज्ञाप्यस्य निर्गुणत्वस्य । साध्यसाधनयोरेकाश्रितत्वावश्यंभावात् । मिथ्यात्वात्तन्निवृत्तिरित्यत आह ।। असत इति ।। असतः मिथ्याभूतस्य । असन्मिथ्याभूतम् ।। ७२५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

न द्वितीय इत्याह अन्येति । ज्ञाप्यस्य निर्विशेषत्वस्य । अन्यनिष्ठतेति । साध्यसाधनयोरैकाधिकरण्यनियमात् । न ह्यन्यस्य भोजनेन अन्यस्य तृप्तिः लौकिकी । अथ मानमेयत्वादिकं असदिति न तेन सविशेषत्व-मिति मन्यसे तर्हि तद्बलात्सिध्यन्निर्विशेषत्वमपि असदेव । असतोऽसाधकत्वस्य-प्रसिद्धेरित्याह हीति ।। ७२५ ।।

युक्तिमल्लिका

आरोपितेन धूमेन सिद्ध्येदारोपितोऽनलः ।

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

इतिहासपुराणाभ्यां उक्तदिशा तत्प्रतिपाद्यविष्ण्वा-धिक्यानुसारेण । समुपबृंहयेत् तत्परतया योजयेत् । प्रचलिष्यति प्रचालयिष्यति

।। ७४५ ।।

युक्तिमल्लिका

इति स्मृतेस्सत्पुराणभारतोक्तप्रकारतः ।

यच्छ्रुतेर्योजना तस्माद्विष्णुर्ब्रह्म श्रुतेर्बलात् ।। ७४६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ब्रह्म परं ब्रह्म । तदुक्तं ‘विष्ण्वाधिक्यविरोधीनि यानि वेदवचांस्यपि । तानि योज्यान्यानुकूल्याद्विष्ण्वाधिक्यस्य सर्वशः’ इति ।। ७४६ ।।

युक्तिमल्लिका

वेदे रामायणे चैव पुराणे भारते तथा ।

आदावन्ते च मध्ये च विष्णुस्सर्वत्र गीयते ।। ७४७ ।।

सुरोत्तमटीका

पूर्वं श्रुतिस्मृत्योरैकार्थ्यरूपयुक्तितश्च श्रौतत्वं विष्णो-रानीतम् । अधुना साक्षात्स्मृत्यैव तत्साधयन् श्रुत्यन्तःपातिनिर्गुणवाक्य-स्यापि विष्णुप्रतिपादकतैवेत्याह ।। वेद इत्यादिना ।। ७४७-७४९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

श्रुतीस्मृतीनामैकार्थ्ये, विष्णुपरत्वे च स्पष्टां श्रुतिमाह वेद इति । गीयते परममुख्यवृत्त्या सर्वोत्तमत्वेनेत्यर्थः । अङ्गीकृतं चैतन्मायि-भाष्यकारेणापि, ‘भारभृत्कथितः’ इति विष्णुसहस्रनामव्याख्यानावसरे इदमेव स्मृतिवाक्यमुदाहृत्य वेदादिभिः इममेव परत्वेन व्याकुर्वता । अतो न क्वापि निर्गुणोक्त्यवसरः ।। ७४७ ।।

युक्तिमल्लिका

मां विधत्तेऽभिधत्ते मां विकल्प्योपोह्य इत्यहम् ।

इत्यस्या हृदयं साक्षान्नान्यो मद्वेद कश्चन ।

वेदैश्च सर्वैर्वेद्योऽहमेवेत्यवदधार हि ।। ७४८ ।।

पूर्वाद्भारतवाक्याच्च पराद्भागवतोदितात् ।

स्पष्टगीतोक्तितस्सर्ववेदार्थो विष्णुरेव हि ।। ७४९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

मामिति श्रीकृष्णस्योद्धवं प्रति भागवतवाक्यम् । ‘वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः’ इति गीतावाक्यम् । एवकारेण तदन्यत्र महातात्पर्य-व्यवच्छेदः ।। ७४८, ७४९ ।।

युक्तिमल्लिका

फलितमाह ।। सर्वथेति ।। उपसंहरति ।। अत इति ।। अतस्संकोचस्य न्याय्यत्वात् ।। ७५५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

गौणीं वृत्तिमुपेत्य कदशनेनेत्युक्तम् । वस्तुतस्तु निर्गुणपदस्य त्रिगुणवर्जितत्वं मुख्यार्थ एवेत्याह सर्वथेति । मुख्यार्थस्या-परित्यागेन सङ्कोचमात्रस्य कदशनत्वाभावात् ।। ७५५ ।।

युक्तिमल्लिका

विमतः परमो मुक्तः परमात्मा घटादिवत् ।

मुक्तत्वाद्भावधर्माणामपि धर्मीत्यबाधिता ।

अनुमा सगुणब्रह्मसाधिका बाधिका तव ।। ७५६ ।।

सुरोत्तमटीका

व्यावहारिकतयासिद्धसाधनत्वादिशङ्कां गर्भस्रावेण निवारयन्परममुक्तं परमात्मानं पक्षीकृत्य तस्य सगुणत्वेऽनुमानमाह ।। विमत इति ।। अत्र परमो मुक्तः परमात्मेति पक्षः । भावधर्माणां धर्मीति साध्यं मुक्तत्वादिति हेतुः । घटादिवदिति दृष्टान्तः ।। ७५६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विमतः परमात्मा, भावधर्माणां धर्मी, मुक्तत्वात् घटवत् इति युक्त्याऽपि सगुणत्वं साधयति विमत इति ।। अपिपदेना-भावधर्मधर्मित्वस्याभावद्वैतवादिना परणैवाङ्गीकारान्न तस्य साध्यत्वमिति सूचितम् ।। अबाधिता उपलक्षणम् । निर्दोषेत्यर्थः ।। ७५६ ।।

युक्तिमल्लिका

बन्धाभावाधिकरणो मुक्तो ह्यत्र विवक्षितः ।

बन्धश्च चेतनस्यैव न घटे नापि मोचिते ।। ७५७ ।।

सुरोत्तमटीका

मुक्तत्वहेतोरसिद्ध्यादिकं परिहर्तुं विवेचयति ।। बन्धा-भावाधिकरण इत्यारभ्य मुक्ते बन्धाभावं न को वदेदित्यन्तेन

।। ७५७-७५८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अभावेति । अत्यन्ताभावेत्यर्थः । तेन न दृष्टान्तः साध्यविकलः इत्याह बन्धश्चेति । नाप्यसिद्धिरित्याह मोचित इति । नित्यमुक्ते इत्यर्थः । मुक्तमात्रे तु बन्धध्वंस एव ।। ७५७ ।।

युक्तिमल्लिका

नित्यमुक्ते नापि घटे ततः का मे क्षतिर्वद ।। ७६१ ।।

सुरोत्तमटीका

बद्धत्वं मुक्तत्वं चोभयं नास्तीति वदन्तं प्रत्याह ।। नोभयं चेदिति ।। द्वयाभावाद्बद्धत्वमुक्तत्वयोरनधिकरणत्वात् । बन्धाभावं वदतैव पुनस्सामान्यतो बन्धाभावरूपमुक्तत्वाभावो न वक्तुमुचितः व्याहतेः । अतो बन्धध्वंसरूपमुक्तत्वाभावो वक्तव्यः । तत्र हेतोस्सिद्धिप्रकारमाह ।। बन्ध इति ।। यत् यस्मात् । ततः पक्षदृष्टान्तयोरनुपपत्त्यभावात् । एवं मुक्तत्वहेतौ यद्यत्परेण दूषणमुदितं तत्तत्सर्वं हेतूकृत्यं चमत्कारो दर्शितः ।। ७६१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उभयं बद्धत्वं बन्धध्वंसलक्षणमुक्तत्वं च । आदिपदेन जडं पटादिकम् । क्षतिः । असिद्धिः साधनवैकल्यं वा ।। ७६१ ।।

युक्तिमल्लिका

अभावाधारत्वतो वा भावधर्मी कपालवत् ।

समस्तधर्माभावेऽपि ह्यभावाधारता दृढा ।। ७६२ ।।

सुरोत्तमटीका

हेत्वन्तरं चाह ।। अभावाधारत्वत इति ।। अत्रापि पक्षः पूर्वोक्त एव । हेतोरसिद्धिमनैकान्त्यं च परिहरति ।। यतश्चेति ।। अभावरूपः अभावघटितः । अभावद्वैतवादे चास्य हेतोः परेणाप्यङ्गी-कृतत्वान्नासिद्धिः । यतश्च साध्यं विना गच्छति सद्य्भामेवाभावो निरूप्यत इति न्यायेनाभावाधिकरणस्य सत्त्वाख्यभावरूपधर्मवत्त्वनियमः ततो नानैकांत्यं चेति भावः

।। ७६२,७६३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

किं च भावधर्मधर्मित्वं साध्यं केवलान्वयि । अतो व्याभिचारशङ्काया एवाप्रसरात् हेतौ विशेषणोपादानं निष्प्रयोजनमित्युपेत्याह अभावाधारत्वत इति । अभावे प्रतियोगितया बन्धो न निवेश्यते । न वा प्रागभावादि विशेषो विवक्ष्यते ।। पक्षादिकं प्राग्वदेव ।। ७६२ ।।

युक्तिमल्लिका

यतश्चाभावरूपोऽसौ विना साध्यं न गच्छति ।

अतो नासिद्धिशङ्काऽस्य नानैकान्त्यं च कुत्रचित् ।। ७६३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

न च पक्षे हेत्वभावः । हेत्वभावाधारत्वस्य प्राप्त्या तत एव हेतुसिद्धेः । नापि व्यभिचारः । अभावानां चतुर्णामपि अधिकरणस्य सत्त्वनियतेर्भेदसौरभे व्युत्पादयिप्यमाणत्वेन सत्त्वरूपभावधर्मित्वव्यभिचारस्या-शक्यशङ्कत्वात् । एतदाह यत इति ।। ७६३ ।।

युक्तिमल्लिका

गच्छन्स्वाभावदो यस्मात्तिष्ठंश्च स्वाश्रयत्वकृत् ।

गान्धर्वोद्वाहशीलस्य कुत्र स्याद्व्यभिचारिता ।। ७६४ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणोक्तदोषद्वयं परिहरति । गच्छन्निति । यस्माच्च गच्छन् असिद्धर्थं पक्षं विहायान्यत्र गच्छन् स्वाभावदः पक्षे स्वाभाव-संपादकः । तिष्ठन्यत्र कुत्रापि तिष्ठन् स्वाश्रयत्वकृत् हेतोस्स्वस्थाश्रयत्वकृत् आश्रयत्वरूपभावधर्मं स्वाधिकरणे कुर्वन् । अतो हेत्वपगमे स्वाभावस्थापनेनैव अभावाधारत्वहेतोः पौनःपुन्येन च्छिद्यमानरावणशिरोवत् स्थिरीकणात् साध्याभाववति हेतुसत्त्वेन यत्रानैकान्त्यं परेणोच्यते तत्र तत्र स्वाश्रयत्व-रूपभावधर्मधर्मित्वस्य च स्थिरीकरणान्नासिद्धिशङ्का नानैकान्त्यं चेति पूर्वे-णान्वयः । अनैकान्त्याभावे दृष्टान्तमाह ।। गान्धर्वेति ।। मिथस्समयं कृत्वोपगच्छेत सगान्धर्व इति गान्धर्वविवाहलक्षणम् । समयाभावे सङ्गम एव न । समये सति विवाह एवेतिवत् हेत्वभावे व्यभिचार एव न । हेतुसत्त्वे च साध्यस्यापि सत्वनियमात् कुतो व्यभिचार इति भावः ।। ७६४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

किं च तिष्ठतु सत्त्वम् । अभावाधारत्वं हेतुरेव भावधर्मः । तथा च यत्र क्वचिद्धेतुसद्भावे साध्यसद्भावोऽपि अतो न व्यभिचारः । तदभावे तु सुतरां नेति न सर्वथा व्यभिचारावकाश इति प्रमेयमनुरूपदृष्टान्तोक्त्या साहित्यमुद्रया रञ्जयति तिष्ठन्निति गान्धर्वेति च । समयेन स्त्रीपुंसयोगो गान्धर्वविवाहः । विवाहाभावेऽपि संयोगो हि व्यभिचारः । न चास्मिन् विवाहे तत्सम्भवः । यत्र संयोगः तत्र समयरूपविवाहस्यैव वृत्तिः । संयोगाभावे तु व्यभिचारस्याप्रसक्तिरेवेति ।। ७६४ ।।

युक्तिमल्लिका

मुक्तत्वं भावधर्मो यत्तत्सत्त्वे धर्मवान्न किम् ।। ७६५ ।।

सुरोत्तमटीका

हेतोरप्रयोजकताशङ्कां निराकरोति ।। मुक्तत्वमिति ।। यत् यस्मान्मुक्तत्वं भावधर्मः स्वरूपानन्दानुभवरूपतया भावधर्मः । तस्मा-त्तत्सत्त्वे मुक्तत्वसत्त्वे धर्मवान् भावधर्मवान् ।। ७६५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रागुक्तमुक्तत्वहेतोरप्रयोजकतां निराह मुक्तत्वमिति । भावधर्मः तद्विशेषः । तत्सत्त्वे विशेषसत्त्वे । धर्मवान् भावधर्मसामान्यवान् । न किं भवत्येव । तथा च हेतूच्छित्तिरेव विपक्षे बाधिका । न हि वृक्षत्वाभावे शिंशुपात्वं सम्भवतीति भावः ।। अयमनुकूलतर्कः अनुपदं सुखरूपमित्या-रभ्य । (श्लो ७७९) अतोऽनुकूलतर्काख्यमन्त्रिणेत्यन्तेन (श्लो ७८७) विवरिष्यते ।। ७६५ ।।