स्वभावादेव सर्वं च जगत्स्यात्सचराचरम्

बौद्धाद्यभिमतस्वभावादिवादनिरासः

युक्तिमल्लिका

स्वभावादेव सर्वं च जगत्स्यात्सचराचरम् ।

किमीश्वरेणेतिवदन्प्रष्टव्यः प्रतिवादिना ।। २४५ ।।

सुरोत्तमटीका

स्वभावस्य पारतन्त्र्यमनुभावयति स्वभावस्येति ।। २५३ ।।

युक्तिमल्लिका

स्वानिष्टस्य हि कर्मादेः प्रेरको न स्वयं जनः ।

‘न च कर्मविमामलकालगुणप्रभृतीशमचित्तनु तद्धि यतः’ इति भगवत्पादोक्तिमाश्रित्य अचेतनत्वरूपसाधारणदोषेण कालकर्म-स्वभावादीनां जडानामेव स्वातन्त्र्येण कारणत्वप्रतिपादनपराणि निरीश्वराणि

जिन-बुद्ध-भाट्ट-साङ्ख्य-प्राभाकरादिमतानि हिनस्ति नरेष्वित्यादिभिः नवभिः । तत्र स्वभाववादी तावत्प्रष्टव्यः किं स्वभाव एक एव कारणं उत कर्मापि इति । आद्ये आह नरेष्विति । मूकत्वेति सर्ववैचित्र्योपलक्षणम् ।। २७१ ।।

युक्तिमल्लिका

कर्मापि चेद्गतं तर्हि स्वभावाङ्घ्र्युपसर्पणम् ।

क्वचित् स्वभावः कर्मापि क्वचिच्चेत्कलहो भवेत् ।। २७२ ।।

सुरोत्तमटीका

मूकत्वादौ पापादिकं कारणमित्यत आह ।। कर्मापीति ।। अत्र कर्म कारणताङ्गीकारात् स्वभावादेव सर्वं भवतीति वादो गत इति भावः । क्वचित्कार्ये स्वभावः क्वचिच्च कर्मकारणमित्यङ्गीक्रियत इत्यत आह ।। कलह इति ।। उभयोरपि स्वतन्त्रकारणत्वे अन्योन्यप्रतिबन्धात् किमपि कार्यं न भवेदिति भावः ।। २७२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

द्वितीये आह कर्मापीति । तथा चापसिद्धान्त इति भावः । न च देशकालभेदेन व्यवस्थितिः । विनिगमकाभावेन परस्पर-प्रतिरोधेन कार्यमात्रप्रविलयापत्तेरित्याह क्वचिदिति ।। २७२ ।।

युक्तिमल्लिका

अथ कर्मापि राजा चेज्जडता तस्य किं कृता ।

जनने मरणे वाऽपि किं कर्ता तस्य नेष्यते ।। २७३ ।।

हिंसा दोषः, अहिंसा गुणः इत्यादिप्रकारैः गुणदोष-विभागस्तावत्सर्वसमयिभिरङ्गीकृतः । स च जीवेषु प्रत्यक्षसिद्धस्य ज्ञानेन्छा-पूर्वककर्तृत्वस्यानभ्युपगमे दुरुपपादः । न हि जडं कर्मादिकं प्रति विधिनिषेधौ तत्तच्छास्त्रप्रतिपाद्यौ सम्भवतः । नापि स्वतन्त्रमीश्वरं प्रति । जीवोऽपि चेत्सर्वथा न कर्ता न स विधिनिषेधविषयः । तथा च तत्परशास्त्रस्याप्रामाण्यं लोकव्यवहारविलोपः । परस्परहिंसादीनां निरङ्कुशतया प्रवृत्तेः । अत ईश्वर-नियतं जीवकर्तृत्वमेष्टव्यं सर्ववादिभिरित्याह यदीत्यादिभिश्चतुर्भिः

ननु पापप्रेरकस्य जगदीश्वरस्य कर्ता कारयिताचेति वचनेन पापं स्यादित्यत आह ।। नापीति ।। कर्तृवत् पापकर्तृवत् । युक्तितः न भवेदित्येतदुपपादयति ।। मङ्क्तुरिति ।। मङ्क्तुः मज्जनकर्तुः । तत् दुःखम् । प्रभो राजादेः ।। २८३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

युक्तिमल्लिका

अस्त्यावश्यकधर्मस्य प्रत्यवायोऽकृतौ सृतौ ।

मुक्ते मुक्तत्वतोऽसौ न ततस्तच्चाघवारकम् ।। २८९ ।।

सुरोत्तमटीका

मुक्तत्वादीश्वरस्य बन्धो नास्तीत्येतत्प्रपञ्चयति ।। अस्तीत्यादिना ।। आवश्यकधर्मस्याकृताविति सम्बन्धः । मुक्ते पुरुषे असौ प्रत्यवायः । मुक्तत्वतः बन्धरहितत्वात् । तच्च मुक्तत्वं च ।। २८९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विमत ईश्वरः अकृतौ प्रत्यवायवान्न, मुक्तत्वात् व्यतिरेकेण संसारिवत् ।। हेतूच्छित्तिर्विपक्षे बाधिका ।। २८९ ।।

युक्तिमल्लिका

तस्मादेवास्मदीशोऽपि सर्वस्माच्च न लिप्यताम् ।

न च तत्राप्यसिद्धिः । विमतः क्लेशरहितः क्लेशहेतु-जन्मादिशून्यत्वात् । विपक्षे अकारणकार्योत्पत्तिर्बाधिका । विमतो जन्मादि-शून्यः प्रलये सत्वात् । न चासिद्धिः ‘एको नारायण आसीत्’ ‘आनीदवातं स्वधया तदेकम्’ इत्यादिश्रुतिसिद्धेः ।। २९२ ।।

युक्तिमल्लिका

युगे युगे परक्लेशहत्यै चावतितीर्षति ।

अनुत्तीर्णस्स्वयं पङ्कात्परं तारयतीह कः ।। २९३ ।।

सुरोत्तमटीका

तस्य क्लेशाभावे युक्त्यन्तरं चाह ।। युगे युग इति ।। अवतितीर्षति अवतारं कर्तुमिच्छति । नारायण इति पूर्वेणान्वयः । अवति-तीर्षतीति वदता तदाप्यवतरणमेव न जन्मेति सूचितम् । परमन्यम् । इह लोके ।। २९३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विमतः स्वयं क्लेशहीनः परेषां क्लेशहन्तृत्वात् । न चाप्रयोजकता । ‘अनुत्तीर्णः स्वयं पङ्कादि’ति न्यायविरोधात् ।। २९३ ।।

युक्तिमल्लिका

नित्यमुक्ता च सा भार्या नित्यमुक्तः पतिश्च सः ।

बाहुभ्यामेव बन्धोऽस्ति न तयोर्भवबन्धनम् ।। २९४ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु कलत्रवत्त्वान्नारायणस्य संसार इति जैनादीनां शङ्कां परिहरति ।। नित्यमुक्ताचेत्यादिना ।। सा भार्या लक्ष्मीः स पतिर्नारायणः । उभयोरपि प्रलयेऽप्यविनष्टदेहत्वेन पतिवत्पत्न््नया अपि मुक्तत्वसाधनसौलभ्या-दिति भावः । भार्याहि न स्वत एव संसाररूपा । अपि तु संसारदुःखसाधन-तया । भार्याया भर्तुर्दुःखहेतुत्वं च स्वजरामरणादिना लोके दृष्टम् । प्रलयेऽप्यविनष्टदेहा लक्ष्मीर्न तादृशीति कथं तस्याः संसारहेतुत्वमिति भावेनाह ।। बाहुभ्यामेवेति ।। तयोर्लक्ष्मीनारायणयोः । बाहुभ्यामेव बन्धोऽ-स्तीति सरसोक्तिः । आलिङ्गनमित्यर्थः । ननु दुःखाहेतुत्वेऽपि स्त्रीत्वादेव संसारहेतुत्वमिति चेत् तर्हि पुंस्त्वादेव भवदीयमुक्तानामपि कुतोन संसार-हेतुत्वम् । पुंसां स्त्र्यादिविषयाशाया अपरिहारात् । अलौकिकपुरुषत्वान्न तदाशेति चेत् तर्हि अलौकिकस्त्रीत्वादियमपि न संसारहेतुरिति समम् । नच मुक्तौ स्त्रीणामभावः । पुरुषाणामप्यभावापातात् । मुक्त्यर्थं व्रतादिकमाचरतः पुरुषस्य मुक्तावावश्यकताचेत् तर्हि तादृशस्त्रीणामपि मुक्तौ कथं नावश्यकता । ननु तासामपि पुंस्त्वापत्त्यैव मुक्तिरिति चेत् तर्हि पुंसामपि स्त्रीत्वापत्त्यैव मुक्तिरिति मुक्तौ पुंसामेवाभावः किं न स्यात् । विनिगमने कारणाभावा-दुभयोरपि मुक्तावावश्यकतेत्यतो यत्किञ्चिदेतत् । वक्ष्यति चैतद्ग्रन्थकारस्स्वयमेव ।। २९४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

न च, विमतः न मुक्तः कलत्रवत्वात् संमतवत् इति सत्प्रतिपक्षता । संसारिकलत्रवत्त्वस्य उपाधित्वात् । लक्ष्म्याः असंसारित्वेन न साधनव्यापकता । न च स्त्रीत्वादेव संसारित्वम् । अप्रयोजकत्वात् । प्रमाण-बाधाच्च । पुरुषत्वादेव मुक्तस्यापि तथात्वापाताच्च । अलौकिकत्वेन समाधानं तूभयत्र समम् ।। २९४ ।।

युक्तिमल्लिका

अनाद्योर्न भवाद्योऽस्ति भवो ह्येष पुनर्भवः ।। २९५ ।।

किञ्च नित्यसुखिनोर्दम्पत्योः न दुःखं शङ्कार्हं इत्याह अत इति ।। २९७ ।।

युक्तिमल्लिका

दुःखमेव हि संसारो दुःखहेतुत्वतोऽपरम् ।

उपचारेण संसारो न दुःखं नापि दुःखदा ।। २९८ ।।

सा भार्या केन संसारो यदि स्त्रीत्वेन संसृतिः ।

तर्हि पुंस्त्वाच्च संसार इति मुक्तिर्गता तव ।। २९९ ।।

सुरोत्तमटीका

हि यस्माद्दुःखमेव संसारः । अपरं प्राकृतशरीरादिकं दुःखहेतुत्वतः उपचारेण संसार इत्युच्यते । लक्ष्मीश्च न दुःखं दुःखरूपा नेति यावत् । दुःखदा नापि । दुःखहेतुर्नेत्यर्थः । सा भार्या लक्ष्मीः केन निमित्तेन संसारः संसाररूपा । युक्तिस्तु पूर्वोक्तैव द्रष्टव्या । स्त्रीत्वेन संसृतिस्संसाररूपा तर्हि पुंस्त्वाच्च मुक्तोऽपि संसारः संसाररूप इति हेतोस्तव मुक्तिर्गतेति सम्बन्धः ।। २९८,२९९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तत एव तयोः संसारशङ्का गर्भस्त्रावेणापसारिता दुःखस्यैव मुख्यतः संसारत्वादित्याह दुःखमिति । नेत्यादिकस्योत्तरत्र सेत्यनेनान्वयः ।।

किञ्च जैनैर्मुक्तौ मित्रसम्पत्तिरङ्गीक्रियते न कलत्रसम्पत्तिः । तत्कुत इति वाच्यम् । कलत्रं स्त्रीत्वात्संसाररूपमिति चेत् मित्रमपि पुंस्त्वात्कुतो न तथा । अतः लक्ष्मीपतित्वं विष्णोर्न संसारित्वहेतुरित्याह सेति ।। २९८, २९९ ।।

युक्तिमल्लिका

कलत्राणीव मित्राणि भवायेह भवन्ति हि ।

मुक्तौ चेन्मित्रसम्पत्तिस्त्रीसम्पत्तिः कुतो न ते ।। ३०० ।।

सुरोत्तमटीका

कलत्रसम्पत्तेस्संसारत्वं प्रतिबन्द्या दूषयति ।। कल-त्राणीति ।। इहलोके कलत्राणीव मित्राणि भवाय संसाराय भवन्ति हि । मुक्तौ मित्रसंपत्तिश्चेदस्ति तर्हि स्त्रीसम्पत्तिः कुतस्ते मते नेति सम्बन्धः ।। ३०० ।।

सत्यप्रमोदटीका

एवं इतरमुक्तानामपि स्त्रीसहायत्वं न संसारापादक-मित्याह मुक्ताविति ।। ३०० ।।

युक्तिमल्लिका

रागाभावेन या शान्तिस्सा देवीदेवयोस्समा ।

अतः कलत्रशून्यस्य गुरोर्वाक्ये भरं त्यज ।। ३०१ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु रागाभावात् मित्रसंपत्तिर्न संसारायेत्यत आह ।। रागाभावेनेति ।। या शान्तिर्दोषपरिहाररूपा । सा शान्तिर्देवी देवयोर्लक्ष्मी-नारायणयोस्समा । नारीदर्शने कथं न राग इति चेत् मित्रदर्शने कथं नराग इति समम् । अलौकिक रूपत्वान्मित्रदर्शनेपि नरागश्चेत्समं कलत्रेऽपि । कलत्रशून्यस्येत्यनेन स्वयं नष्टः परान्नाशयतीति न्यायावतारं सूचयति ।।३०१।।

सत्यप्रमोदटीका

अथ मित्रदर्शनं न मुक्तत्वविरोधि रागाहेतुत्वादिति चेत् तदेव कुतः । अलौकिरूपवत्त्वान्मित्राणामिति चेत् समं कलत्राणामिति तद्दर्शनमपि मुक्तौ न दोषावहम् । कलत्रशून्यस्य तवगुरोर्वाक्यं तु विप्रलम्भ-मूलत्वादुपेक्षणीयमित्याह अत इति ।। ३०१ ।।

युक्तिमल्लिका

स्वतस्त्वेन औत्सर्गिकत्वेन । तदुक्तं वादावल्यां ‘प्रामाण्यं हि ज्ञानस्योत्सर्गतः, अपवादादप्रामाण्यम्’ इति । क्वचिदिति । अन्यथा व्याघातादिति भावः । यथोक्तं तत्रैव ‘अतत्त्वावेदकं प्रामाण्यं चेति व्याघातः’ इति । अत्र करणदोषलक्षणोऽपवादो नास्तीत्याह अनादाविति । कथं तर्हि श्रौतस्यैक्यवाक्यस्य बाध इत्यत आह बाधोऽपीति । अन्यार्थतेति । तदुक्तं तत्त्वोद्योते ‘वेदवेदानुसारेषु विरोधेऽन्यार्थकल्पना’ इति । अन्यार्थश्च

‘स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे स्थानमत्यैक्ययोरपि ।

सादृश्ये चैक्यवाक् सम्यक् सावकाशा यथेष्टतः’

इति अनुव्याख्यानोक्तदिशा बोध्यः ।। ३१० ।।

।। इति बौद्धवादनिरासः ।।