शृणु देवि प्रवक्ष्यामि तामसानि यथाक्रमात्
सात्विकादिविभागकथनेन पुराणानां परस्परविरोधपरिहारः
युक्तिमल्लिका
शृणु देवि प्रवक्ष्यामि तामसानि यथाक्रमात् ।
येषां श्रवणमात्रेण पातित्यं ज्ञानिनामपि ।। ३३५ ।।
मात्स्यं कौर्मं तथा लैङ्गं शैवं स्कान्दं तथैव च ।
आग्नेयं तु षडेतानि तामसानि निबोध मे ।। ३३६ ।।
वैष्णवं नारदीयं तु तथा भागवतं शुभम् ।
गारुडं च तथा पाद्मं वाराहं शुभदर्शने ।। ३३७ ।।
सात्विकानि पुराणानि विज्ञेयानि शुभानि वै ।। ३३८ ।।
ब्रह्माण्डं ब्रह्मवैवर्तं मार्कण्डेयं तथैव च ।
भविष्यद्वामनं ब्राह्मं राजसानि निबोध मे ।। ३३९ ।।
सात्विका मोक्षदाः प्रोक्ता राजसाः स्वर्गदाः शुभाः ।
तथैव तामसा देवि निरयप्राप्तिहेतवः ।। ३४० ।।
तथैव स्मृतयः प्रोक्ता ऋषिभिस्त्रिगुणान्विताः ।
सात्विका राजसाश्चैव तामसाश्शुभदर्शने ।। ३४१ ।।
वासिष्ठं चैव हारीतं व्यासं पाराशरं तथा ।
भारद्वाजं काश्यपं च सात्विका मुक्तिदाश्शुभाः ।। ३४२ ।।
वामनं याज्ञवल्क्यं च आत्रेयं दाक्ष्यमेव च ।
कात्यायनं वैष्णवं च राजसाः स्वर्गदाश्शुभाः ।। ३४३ ।।
गौतमं बार्हस्पत्यं च सांवर्तं च यमस्मृतम् ।
शाङ्खं चौशनसं देवि तामसा निरयप्रदाः ।। ३४४ ।।
किमत्र बहुनोक्तेन पुराणेषु स्मृतिष्वपि ।
तामसा निरयायैव वर्जयेत्तान्विचक्षणः ।। ३४५ ।।
शास्त्राण्यपि च सर्वाणि त्रिविधानि महायते ।। ३४६ ।।
यानि सत्त्वपरं विष्णुं वदन्ति परमेश्वरम् ।
तानि सर्वाणि शास्त्राणि सात्विकानि मतानि वै ।। ३४७ ।।
प्रजापतिं कृशानुं च तथा देवीं सरस्वतीम् ।
परत्वेन वदच्छास्त्रं राजसं परिचक्षते ।। ३४८ ।।
यच्छास्त्रं लिङ्गपारम्यं परन्देवमुमापतिम् ।
तमःप्रवर्तकं वक्ति तत्तामसमुदाहृतम् ।। ३४९ ।।
सत्वनिष्ठा हि पुरुषा विष्णुमेव यजन्ति ते ।
ब्रह्माणं राजसास्सर्वे तमोनिष्ठास्तु शूलिनम् ।। ३५० ।।
सुरोत्तमटीका
किं च पाद्मे गारुडे च विष्णुविषयस्मृतिपुराणादीनां सात्विकमुच्यते । ब्रह्मविषयस्मृतिपुराणादीनां राजसत्वमुच्यते । रुद्रविषय-स्मृतिपुराणादीनां च स्पष्टं तामसत्वमुच्यते । त्रयाणामप्येकस्वरूपत्वे सर्वेषा-मपि पुराणानां वैष्णवत्वान्नायं विभागो घटते । अतस्त्रिदेवतैक्यं तत्साम्यं च व्यासस्य मतं नेति वक्तुं पुराणविभाजकपाद्मगारुडवाक्यानि पठति ।। शृृणु-देवीत्यादिना ।। अत्र वर्जयेत्तान्विचक्षण इत्येतदन्तवचनानि पाद्मपुराण-स्थानि । शास्त्राण्यपि च सर्वाणीत्यादीनि तमोनिष्ठास्तुशूलिनमित्येतदन्तानि गारुडपुराणस्थानि ।। ३३५-३५० ।।
सत्यप्रमोदटीका
पाद्मे वैष्णवादीनां पुराणानां सात्विकत्वादिनोक्तं विभागमाह शृण्वित्यादिभिः ।। तत्रैवोक्तं तादृशं स्मृतिविभागमाह तथै-वेत्यादिभिः ।। एवं गारुडे त्रैविध्यमुक्तं शास्त्राणामाह शास्त्राणीति ।। ३३५-३५० ।।
युक्तिमल्लिका
इति पाद्मे गारुडे च त्रिदेवपदसेविनाम् ।
विरुद्धं त्रिप्रकारत्वं तद्ग्रन्थस्य त्रिरूपता ।
कथं त्रिदेवतैक्यं स्यात्समत्वं वा कथं वद ।। ३५१ ।।
सुरोत्तमटीका
उक्तपुराणद्वयवचनानां तात्पर्यमाह ।। इतीति ।।३५१।।
सत्यप्रमोदटीका
एवमुक्तरीत्या देवतात्रयप्रतिपादकानां ग्रन्थानां तदध्येतृणां तत्तत्प्राप्यफलानां च सात्विकत्वादिना विभागोक्तिः देवतानां स्वरूपैक्ये साम्ये वा नैव सञ्जाघटीतीत्याह इतीति ।। ३५१ ।।
युक्तिमल्लिका
कृष्णरामादिभक्तेषु तद्ग्रन्थेष्वपि नेदृशः ।
विभागो दृश्यते तस्माद्ब्रह्मेशौ न हरिस्स्वयम् ।। ३५२ ।।
सुरोत्तमटीका
ब्रह्मरुद्रयोर्विष्ण्वात्मकत्वे तद्ग्रन्थानां राजसत्वं तामसत्वं च न स्यादित्यत्र दृष्टान्तमाह ।। कृष्णरामादीति ।। कृष्णरामादि भक्तेषु व्यासमतानुसारेण कृष्णरामादिभजकेषु तद्ग्रन्थेषु व्यासकृत तन्महिमाप्रतिपादक भारतरामायणादिग्रन्थेषु ।। ३५२ ।।
सत्यप्रमोदटीका
विमता पुराणोक्तिः तारतम्यवत्स्वरूपकदेवता-विषयिणी विरुद्धसंज्ञकत्वात् व्यतिरेकेण रामकृष्णादिमहिमोक्तिवत् इति प्रयोगो ध्येय इत्याह कृष्णेति ।। ३५२ ।।
युक्तिमल्लिका
पञ्चसात्विकसाचिव्यात्स्पष्टगारुडवाग्बलात् ।
पाद्मस्य ह्युत्तरः काण्डस्स्वयं सिद्धान्त एव सन् ।
संज्ञाशक्त्या च पूर्वांशं पूर्वपक्षीकरोति हि ।। ३५३ ।।
सुरोत्तमटीका
सात्विकपुराणेषु पठितपाद्मस्य विरुद्धार्थकथकपूर्वकाण्डं पूर्वपक्षीकर्तुं युक्तिमाह ।। पञ्चेति ।। पाद्मस्योत्तरः काण्डः पञ्चानां सात्विकानां विष्णुपुराणादीनां साचिव्यादेकार्थप्रतिपादकत्वेन स्वसहायत्वात् स्पष्टायाः यानिसत्वपरं विष्णुमिति गारुडवाचोबलात् उत्तरकाण्डाख्य संज्ञाशक्तया च स्वयं सिद्धान्त एव सन् यच्छास्त्रं लिङ्गपारम्यमिति स्पष्टगारुडवाग्बलात् पूर्वकाण्डाख्यसंज्ञाशक्तयाचास्य पूर्वांशं पूर्वकाण्डं पूर्वपक्षीकरोति । सात्विकपुराणस्थोपि सोंशः पूर्वपक्ष एव । नसिद्धान्त इति विवेचयतीत्यर्थः । हिशब्देन शङ्काग्रन्थस्य पूर्वकाण्डापरपर्यायपूर्वपक्षत्वं सिद्धान्तस्य चोत्तर-काण्डापरपर्यायोत्तरपक्षत्वं च प्रसिद्धमिति सूचयति । विष्णुपुराणादि सात्विक-पञ्चपुराणेषु सर्वत्र विष्णोर्महिमैवोच्यते । नपञ्चस्वपिक्वचित्पाद्मवद्विरुद्धो भागोस्ति । अतः पाद्मेपि तेषां सात्विकानामनुकूलोभागस्सात्विकः । विपरीतस्तु तामसोराजसोवा । अतः पाद्मस्य सात्विकपुराणत्वेऽपि तत्पूर्व-काण्डो न ग्राह्य एव ।। ३५३ ।।
सत्यप्रमोदटीका
नन्वेवं विष्णूत्कर्षप्रतिपादकत्वेन भवदभिमते पाद्मे कथं पूर्वकाण्डे अन्यथोक्तिरित्यतः पूर्वपक्षवचनदशायामेव तत्रैव उत्तरकाण्डे सिद्धान्तप्रतिपादनपरे विष्णुसर्वोत्तमत्वस्यैवोक्तेरिति समाधातुं उत्तरकाण्डस्य सिद्धान्तत्वे युक्तित्रयमाह पञ्चेति स्पष्टेति संज्ञेति च । तद्विरुद्धत्वात् संज्ञा-शक्तेश्च पूर्वकाण्डः पूर्वपक्ष एवेत्याह पूर्वांशमिति ।। ३५३ ।।
युक्तिमल्लिका
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधोगच्छन्ति तामसाः ।। ३५४ ।।
सुरोत्तमटीका
नन्वाप्ततमस्य व्यासस्योक्तरीत्या त्रिविधपुराणकरणे किं प्रयोजनमित्यतः त्रिविधाधिकारिणां तत्तद्योग्यगतिदानायेति वक्तुमधिकारि-त्रैविध्यं तेषां गतीश्च गीतावाक्येनैव दर्शयति ।। ऊर्ध्वमिति ।। जघन्य-गुणस्तमोगुणः ।। ३५४ ।।
सत्यप्रमोदटीका
गीतोक्तं अधिकारित्रैविध्यं तद्गतीनां च त्रैविध्यमाह ऊर्ध्वमिति ।। ३५४ ।।
युक्तिमल्लिका
इति गीतोक्तिमार्गेण त्रयाणामधिकारिणाम् ।
गतित्रयं दातुमेव चक्रे व्यासात्मको हरिः ।
त्रिविधानि पुराणानि बुद्धो बौद्धागमं तथा ।। ३५५ ।।
सुरोत्तमटीका
सर्वज्ञव्यासकृतत्वेऽपि विप्रलिप्सामूलत्वात्तामसपुराणा-नामप्रामाण्यं घटत इत्यत्र दृष्टान्तमाह ।। बुद्ध इति ।। ३५५ ।।
सत्यप्रमोदटीका
व्यासस्य त्रिविधग्रन्थनिर्माणे निमित्तमाह इतीति । तथा च अयोग्यजनमोहनार्थं राजसतामसग्रन्थनिर्माणमित्युक्तं भवति । मोहनं च तत्वाङ्कुरसंरक्षणार्थम् । बौद्धागमं यथा तथा ‘गतित्रयं दातुमेव’ इत्युक्त्या तस्यापि सतां तत्त्वज्ञानार्थता उक्ता भवति । यथोक्तं ‘दितिसुतमोहन विमलविबोधन परगुणबुद्ध हे भव मम शरणमि’ति ।। ३५५ ।।
युक्तिमल्लिका
हेयाहेयविभागश्च सात्विकेष्वेव दर्शितः ।
योग्यानां बुद्धिशुद्ध्यर्थं यतस्ते सात्विकप्रियाः ।। ३५६ ।।
सुरोत्तमटीका
नन्वयं विभागः पाद्मगारुडयोरिवतामसपुराणेष्वपि कुतो न दर्शित इत्यत आह ।। हेयाहेयेति ।। ते योग्याः ।। ३५६ ।।
सत्यप्रमोदटीका
मोहकग्रन्थेषु विपरीतोक्त्या तेन सात्विकानां कुतो न मोहः इत्यतः पुराणकृतैव तेषामग्राह्यत्वस्य सात्विकशास्त्रेषु सुदृढतया समर्थितत्वादित्याह हेयेति ।। ३५६ ।।
युक्तिमल्लिका
राजसे तामसे चैव विवेकोऽयं न दर्शितः ।
अयोग्यानामबोधार्थं ततस्तत्रैव ते रताः ।। ३५७ ।।
एवं पुराणकर्त्रैव स्वकृतग्रन्थराशिषु ।
ग्राह्याग्राह्यविभागोक्तेर्न सन्देहो विवेकिनाम् ।। ३५८ ।।
सुरोत्तमटीका
अबोधार्थम् उक्तत्रैविध्याज्ञापनार्थम् । ततस्तामसत्वाद्य-ज्ञानात् । तत्रैव तामसराजसपुराणेष्वेव ।। ३५७,३५८ ।।
सत्यप्रमोदटीका
एवं तर्हि तत एव कुतोऽयोग्यानामपि मोहानिवृत्ति-रित्यत आह राजसे चेति ।। अतो मोहकत्वात् सद्भिः सच्छास्त्राभ्यास एव नित्यं कार्यः । दुःशास्त्राणि च यत्नतः परित्याज्यानि इति स्थितमित्याह एवमिति ।। ३५७,३५८ ।।