पक्षोऽन्यस्तु सभामध्ये हास्याय स्यात्परं नृणां

'अशब्दमस्पर्शमि' त्यादिश्रुत्यर्थः

प्रातीतिकं च तेऽज्ञानं नापि स्वभ्रमकारणम् ।। ३७२ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु दोषाभावान्न मुक्तावज्ञानभ्रान्तिरित्यत आह ।। अज्ञानभ्रान्तय इति ।। अज्ञानभ्रान्तये यो दोषः सः उपरिकल्प्यं यदज्ञानं तस्मादन्यो न । अज्ञानपरंपरायाः परेणानङ्गीकारात् । अतो मुक्तावपि कल्प्याज्ञानाख्यदोषस्य सत्त्वेनाज्ञानभ्रमस्स्यादिति भावः । एतेन सविलासा-विद्यायाः नष्टत्वात्कथं पुनरज्ञानज्ञानमिति निरस्तम् । प्राचीनसकलाज्ञान-नाशेऽपि मुक्तावेवाज्ञानभ्रमरूपेण स्वरूपज्ञानेन पुनस्तत्रैवाज्ञानान्तरकल्पनया संसारित्वापादनस्यापरिहारात् । प्राक्कल्प्याज्ञानस्यैव दोषत्वमित्युक्तम् । इदानीमज्ञानभ्रमे दोष एव नापेक्षित इत्याह ।। प्रातीतिकं चेति ।। प्रातीतिकं प्रतीतिसमसमयवर्ति न तु प्रतीतेः पूर्वं विद्यमानमित्यर्थः । अतस्स्वभ्रमकारण-मपि नेति योजना । कारणस्य पूर्वभावित्वनियमात् ।। ३७२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

तर्हि श्रुतिविरोधात् क्रियानिषेधोऽस्तु । ‘निष्कलं निष्क्रियं’ इति श्रुत्या क्रियानिषेधावगमादित्याक्षेपं परिहरति निष्क्रियमिति किमेषा श्रुतिः क्रियामात्रं प्रतिषेधति उत प्रमितेतरक्रियाम् । नाद्यः । ज्ञप्तित्वाभावरूपदोषतादवस्थ्यात् । कर्तृत्वमात्रं प्रतिषिध्य ज्ञप्तित्वाप्रतिषेधे कारणाभावात् । उभयोरपि धात्वर्थत्वाविशेषादिति भावः ।। ३७८ ।।

युक्तिमल्लिका

पराऽस्येति श्रुतिः प्राह सह ज्ञानबलक्रियाः ।

अतः श्रौतमिदं त्यक्त्वा स्वगोत्रकलहाक्षमा ।

श्रुतिर्निषेधतीशे द्वे पुण्यपापाभिधे क्रिये ।। ३७९ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु ‘‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मे’’ति ज्ञानत्वस्य विहित-त्वान्न तन्निषेधति । ज्ञानातिरिक्तक्रियायाः विधायकाभावात्तन्मात्रं निषेधतीत्यत आह ।। परास्येति ।। ज्ञानबलक्रियाः सहैकवाक्येनैव प्राह । अतः ज्ञानक्रिययोरेकवाक्योक्तत्वेन तयोरेकाङ्गीकारस्यापरनिराकरणस्य चायोगात् श्रौतमिदं ज्ञानं जगत्सृष्ट्यादिक्रियां च । स्वगोत्रकलहाक्षमा निष्क्रियश्रुत्या सर्वथा क्रियानिषेधे ‘‘स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चे’’ति श्रुत्यन्तरविरोधाख्य-कलहप्रसङ्गात् तत्राक्षमेत्यर्थः । स्वगोत्रकलहस्य लोकेपि निन्दितत्वात् श्रुत्यन्तरविरोधस्यापि गोत्रकलहत्वेन निर्देश इति ज्ञातव्यम् । पुण्यपापाभिधे क्रिये तयोरपि सत्क्रिया दुष्क्रियेति क्रियाशब्दवाच्यत्वात् ‘‘पुण्यपापे विधूये’’ति भगवज्ज्ञानिष्वपि विनिन्दिते भगवति सुतरां विनिन्दितत्वेन ते एव निषेधति । ईश इत्यनेन स्वोच्चारयितृत्वेन स्वस्या अपि ईशत्वात् । ईशे तस्मिन्क्रियामात्रनिषेधे स्वोच्चारणक्रियामेव न कुर्यादिति दोषान्तराच्च भीतिं सूचयति ।। ३७९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

द्वितीयस्त्वनुमत इत्याह परेति । जगत्कर्तृत्वं विकारानापादकत्वाच्छ्रुतिप्रमितमेवेति न तन्निषेधः । अन्यथाऽन्यतरश्रुत्य-प्रामाण्यापत्तेरित्याह स्वेति । तर्हि निष्क्रियत्वश्रुतेः किं नैरर्थक्यं, नेत्याह निषेधति इति पुण्यपापे तयोर्वृद्धिक्षयहेतुत्वात् । परिपूर्णे वृद्धिक्षययोरभावात् । ‘न कर्मणा वर्धते नो कनीयानि’ति श्रुतिप्रतिषिद्धत्वादित्याशयः ।। ३७९ ।।

युक्तिमल्लिका

दुश्शब्दस्पर्शरूपादीन्विषयान्जडविग्रहं ।

अशब्दत्वादिका वाणी निवारयति वैदिकी ।। ३८० ।।

सुरोत्तमटीका

अशब्दमस्पर्शमरूपमित्यादि श्रुत्या ब्रह्मणः रूपादि-राहित्याख्यदोषः कथ्यत इति भ्रान्तिं निवारयितुमाह ।। दुःशब्देति ।। दुःशब्दस्पर्शरूपादीनित्यत्र दुरिति विशेषणं सर्वत्र सम्बध्यते । शब्दे दोषः तुच्छत्वशून्यत्वदुःखाधारत्वबन्धाधारत्वादिप्रतिपादकत्वं तादृशशब्दराहित्य-मशब्दश्रुतेरर्थः । स्पर्शादिषु प्राकृतत्वमेव दुष्टत्वं तद्राहित्यमेवास्पर्शमित्यादि श्रुतेरर्थः अशरीरमिति । श्रुतेर्जडविग्रहाभाव एवार्थः ।। ३८० ।।

सत्यप्रमोदटीका

श्रुतीनां पूर्वोत्तराविरुद्धो यथायोग्य एवार्थो वर्णनीय इति व्युत्पादितं न्यायं ‘अशब्दमस्पर्शमरूपमि’ति श्रुतावप्यतिदिशन् परकृत-तदपव्याख्यां प्रत्याख्याति दुःशब्देत्यादिभिः । अशब्दं इत्यत्र बहुव्रीहिणा शब्दाभाववत्त्वं तावद्भगवतः प्रतीयते । सर्वथा शब्दाप्रतिपाद्यत्वं अर्थोऽस्येति तु न सम्भवति । ‘सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ती’ति स्मृते । ‘वेदा ह्येवैनं वेदयन्ती’ति श्रुतेश्च ।

‘सर्वोत्तमं ज्ञापयन्ति महातात्पर्यमत्र हि ।

सर्वेषामपि वेदानामितिहासपुराणयोः’ ।। इति ।

तत्वनिर्णयोदाहृतप्रमाणेन तस्य गुणोत्कर्षे एव सर्वागमान महातात्पर्योक्ति विरोधात् । अतो दुरागमाज्ञेयत्वमेव तच्छब्दार्थो वाच्यः । ‘दुरागमास्तदन्ये ये तैर्न ज्ञेयो जनार्दनः’ इति प्रमाणं चात्र मानम् । एवं अरूपं इत्यस्य सर्वथा रूपाभाववत्त्वं अर्थो नोेपद्यते । ‘रुक्मवर्णं’ ‘श्यामाच्छबलं प्रपद्ये’ इत्यादिश्रुतेः ‘नानावर्णाकृतीनि’ इत्यादिस्मृतेश्च रूपप्रमितेः । अतः ‘भूतेभ्योऽसौ परो यतः । अरूपवानिति प्रोक्तः’ इति भाष्योदाहृतस्मृत्यनुसारेण प्राकृतरूपराहित्यमेवार्थो वाच्यः । एवं अस्पर्शमित्यादीनि च प्राकृतस्पर्शादिरहिततया व्याख्येयानि । तथा ज्ञाननन्दात्मकविग्रहवत्त्वेन प्रमितेऽस्मिन् अशरीरत्वं श्रूयमाणं जडविग्रह-राहित्यपरत्वेन नेयमित्यादि समर्थयितुं तावत्प्रतिजानीते अशब्दत्वादिकेति ।। ३८० ।।

युक्तिमल्लिका

न चेन्निष्कलशब्देन न स्याज्ज्ञानकलाऽपि ते ।

कथञ्चित्तत्समाधाने सर्वत्रैवं मतिं कुरु ।। ३८१ ।।

सुरोत्तमटीका

न चेदुक्तरीत्या दुश्शब्दादिराहित्यमर्थो न किं तु सामान्यतश्शब्दादिराहित्यमेवार्थश्चेत् । ‘‘निष्कलं निष्क्रियं शान्तमि’’त्यत्र निष्कलशब्देन समानन्यायत्वात् कलामात्रं निवार्यत इति ब्रह्मणि ज्ञानकलापि ते मते न स्यादिति सम्बन्धः । चतुष्षष्टिकलामध्ये ज्ञानस्यापि कलात्वेन पठितत्वात् । कथंचित्तत्समाधाने कलाशब्देन जडकला एव कथ्यन्ते न तु कलासामान्यमिति समाधाने । सर्वत्राशब्दमित्यादावपि ।। ३८१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उक्तन्यायं उक्तातिप्रसङ्गं स्मारयन्परेणापि पुनरङ्गी-कारयति न चेदिति । श्रुत्यन्तरप्रमितमपि श्रुत्यन्तरेण निषिध्यते चेदित्यर्थः । निष्कलशब्देन ‘निष्कलं निष्क्रियं शान्तं’ इति श्रुत्या । ते त्वत्संमता । ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं’ इति श्रुतिसिद्धा च । कथञ्चित् प्राकृतकलाराहित्येन । सर्वत्र अशब्दमित्यादावपि । एवं पूर्वोत्तराविरुद्धप्रमाणान्तराविरुद्धार्थवर्णने ।।३८१।।

युक्तिमल्लिका

अशब्दश्रुतिलक्ष्यत्वे मुख्यार्थाशब्दता गता ।

अशब्दश्रुतिवाच्यत्वे मुख्यार्थाशब्दता गता ।। ३८२ ।।

सुरोत्तमटीका

अशब्दश्रुतेस्सामान्यतश्शब्दशून्यार्थकत्वे दोषान्तरं चाह ।। अशब्दश्रुतिलक्ष्यत्व इति ।। ब्रह्मणस्सर्वथा शब्दशून्यत्वं वदतः अशब्दमिति श्रुत्या ब्रह्म लक्ष्यं वा वाच्यं वा अबोध्यमेव वेति विकल्प्य पक्षत्रयेऽप्येकमेव दूषणमुक्तम् । मुख्यार्थोऽशब्द शब्दस्य मुख्यार्थभूताऽ-शब्दताशब्दमात्रागोचरता ।। गतेति ।। शब्दलक्ष्यत्वेऽपि गङ्गापदेन तीरस्येव शब्दगोचरत्वेन शब्दागोचरता गता । वाच्यत्वेऽपि सुतराम् ।। ३८२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उपपादनाय विकल्पयति । अशब्देति । सर्वथा शब्दसम्बन्धाभावमर्थं वदन् प्रष्टव्यः । किमशब्दशब्दस्य अयं लक्ष्यार्थः उत वाच्यः इति । आद्ये आह मुख्यार्थतेति । त्वयैव वाच्यार्थरूपपक्षस्य परित्यागादिति भावः । न द्वितीयः । एतच्छब्दवाच्यत्वस्यैव सद्भावे सर्वथा शब्दसम्बन्धाभावरूपो मुख्यार्थस्त्वदभिमतो गत इति भावः । यद्वा शक्ति-र्लक्षणा वा भवतु सम्बन्धमात्रस्याङ्गीकृतत्वेन सर्वथा सम्बन्धाभावपक्षः गत इत्युभयत्रैक एव दोषः ।। ३८२ ।।

युक्तिमल्लिका

अशब्दश्रुत्यबोध्यत्वे मुख्यार्थाशब्दता गता ।। ३८३ ।।

महाकायस्य कायोऽसौ चिन्मयो न हि मृण्मयः ।

न यत्र श्रूयते माया सत्वादेस्तत्र का कथा ।। ३९८ ।।

सुरोत्तमटीका

एवं महाकायस्य नारायणस्यासौ कायः कोटिब्रह्माण्ड-विग्रह इति वासुदेवसहस्रनामोक्तकोटिब्रह्माण्डाश्रयकायः चिन्मय एव व्याप्त-परमात्मस्वरूपज्ञानानन्दात्मक एव न तु मृण्मयः । मृदुपलक्षितपञ्चभूतमयो न हि । सत्वगुणादिसकलमायासन्तानैर्मिलित्वा तद्रोम्णोऽपि कर्तुमशक्यत्वा-द्बृहच्छरीरश्रुत्युक्तमहाकायोऽसौ केन वा प्रकृतिविकारेण कर्तव्यः । अतः कशब्दोक्तसुखरूपत्वात् अयपयगताविति धातोर्ज्ञानरूपत्वाच्च काय इति युक्तिं हिशब्देन सूचयति । एवं शपदोक्तसुखं रपदोक्तक्रीडां ईरपदोक्तज्ञानं चादाय श्रुतौ शरीरमिति चोच्यत इति द्रष्टव्यम् । शीर्यत इति व्युत्पत्तौ श्रुत्युक्तबृह बृंह वृद्धाविति धात्वर्थबृहत्त्वानुपपत्तेः तन्वावृधानेति समाख्याश्रुतिविरोधाच्चेत्यपि द्रष्टव्यम् । एतदेव न वर्तते यत्र रजस्तमस्तयोस्सत्वं च मिश्रं ‘‘न च कालविक्रमः । न यत्र माया किमुतापरे हरेः रनुव्रता यत्र सुरासुरार्चिता’’ इति वचनान्तरप्राप्तयुक्त्यन्तरं सूचयन् स्पष्टयति ।। न यत्रेत्यादिना ।। ३९८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

असौ अनन्तकोटिब्रह्माण्डाश्रयः । कैमुत्येनापि विग्रहस्याप्राकृतत्वं वक्ति नेति । तल्लोकोऽप्यप्राकृतो यदा किमु तल्लोकाधि-पतिरिति भावः ।। ३९८ ।।

युक्तिमल्लिका

स्वकार्यैस्सह माया यद्रोमकूपं न पूरयेत् ।

तस्य व्याप्तं शरीरं तच्चिद्रूपं न जडोद्भवम् ।। ३९९ ।।

सुरोत्तमटीका

यद्रोमकूपं मायातत्कार्यशून्यत्वेनोक्तवैकुण्ठस्थितनारायण-रोमकूपम् । तस्य नारायणस्य । पूर्वं प्रकृतिविकाराणामल्पत्वात् न महा-परिमाणभगवद्देहोपादानत्वमित्युक्तम् । अधुना मायातत्कार्यशून्यस्थलीयस्य कथं मायोपादानकत्वम् । उपादानरहितस्थले उपादेयस्य स्थित्ययोगादिति युक्ति-रुच्यत इति विवेकः ।। ३९९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तस्य नारायणस्य । व्याप्तं प्रकृतितोऽपि अनन्त-व्याप्तिमदनन्तम् ।। ३९९ ।।

युक्तिमल्लिका

सुखज्ञानसुखस्पर्शस्सुखगन्धस्सुखाकृतिः ।

तत्कथमित्यत आह विशिष्टस्येति । इदं चोपेत्योक्तम् । वस्तुत आत्मन एव कर्तृत्वं नानात्मनः मनसः, यक्तिविरुद्धत्वादित्याह को वेति ।। ४०४ ।।

युक्तिमल्लिका

मर्त्यैर्वर्त्ये यत्स्वतन्त्रः कर्तेत्याहुर्विपश्चितः ।। ४०५ ।।

व्यासज्यवृत्तिधर्मोऽयं न हि द्वित्व पृथक्त्ववत् ।। ४१३ ।।

सुरोत्तमटीका

अयं विषयत्वरूपधर्मः । द्वित्वेति स्वमतरीत्या पृथक्त्वेति पररीत्योक्तमिति द्रष्टव्यम् । अन्यथा विशेष्यवद्विशेषणस्यापि दृश्यत्वाभावेन न क्वापि विशेषणस्य मिथ्यात्वमिति भावः । यदि च दण्डादे-र्विशेषणस्य पृथक्प्रतीत्या दृश्यत्वं तर्हि ब्रह्म विशिष्टप्रतीतावपीदं विशेष्यमिदं विशेषणमिति शिष्यं प्रति बोधनसमये ब्रह्मचितोऽपि पृथक्प्रतीत्या दृश्यत्वमिति समम् । किं च यया युक्त्या विशेष्यं दृश्यत्वाद्बहिष्करोऽपि तयैव युक्त्या साधिष्ठानत्वनियतभ्रमेऽपि विशेषणस्य दृश्यत्वाद्बहिष्कारसम्भवेन दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यापरिहारात् । वस्त्रपिहितदेवदत्तानुल्लेखे सति विशिष्टप्रतीत्यदर्शनेन त्रितयोल्लेखस्याप्यावश्यकत्वात् । उल्लेख्यत्वातिरिक्तविषयत्वाभावाच्च । अखण्डार्थवादिना त्वया वेदान्तानां ब्रह्मचिन्मात्रविषयकनिर्विकल्पकप्रमाजनक-त्वाङ्गीकारेण चिन्मात्रे व्यभिचारस्य वज्रलेपायितत्वात् ।। ४१३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विषयत्वमपि न व्यासज्यवृत्ति समूहालम्बनज्ञानस्थल इव विशिष्टविषयकज्ञानस्थलेऽपि विषयत्वस्य विशेषणविशेष्यतत्सम्बन्धेषु पृथक् पृथक् प्रत्येकमेव विश्रान्तत्वादित्याह समूहेति । अयं विषयत्वरूपधर्मः द्वित्ववत् पृथक्त्ववद्वा न हि व्यासज्यवृत्तिधर्म इति योजना । अयं भावः । परेण मिथ्यात्वे दृश्यत्वं हेतूकृतम् । विशिष्टं च मिथ्या । तत्र दृग्विषयत्वं विद्यमानं किं विशेष्ये चिन्मात्रे उत विशेषणे देहादिप्रपञ्चमात्रे इति विचार-णीयम् । नाद्यः अनैकान्त्यात् प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वासिद्ध्यापत्तेश्च । न द्वितीयः विशेष्यस्यात्मनोऽसिद्ध्यापत्तेः । ज्ञानं विना वस्तुनोऽसिद्धेः । त्वदभिमत-स्वप्रकाशत्वस्य निराकरणात् । परेण चरमवृत्तिं प्रति अखण्डस्य चिन्मात्रस्य विषयत्वाङ्गीकाराच्च । अतः विशिष्टज्ञाने प्रत्येकं उभयोर्विषयत्वमङ्गीकरणीयम् । व्यासज्यवृत्तित्वं तु तस्यानुभवपराहतम् । एवं कर्तृत्वस्यापीति । द्वित्वं इति स्वरीत्या । पृथक्त्वं च पररीत्या ।। ४१३ ।।

युक्तिमल्लिका

केवलस्य ह्यकर्तृत्वे किं नश्छिन्नं हरिश्च नः ।

कालप्रकृतिकर्माद्यैस्सहैव कुरुते जगत् ।। ४१४ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्तियुक्तत्वाद्विशेष्यस्यैव कर्तृत्वमुपपादितम् । कारकान्तर सहकारस्तु कर्तुर्भगवतोऽप्यस्तीत्याह ।। केवलस्येति ।। केवलस्य कारकान्तरासहकृतस्य । कालप्रकृतिविशिष्टस्य हरेः कर्तृत्वमस्त्विति भावः ।। ४१४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अस्तु वा जडसहकारवतः एवात्मनः कर्तृत्वम् । तथाऽपि भगवतो जगत्कर्तृत्वं निष्प्रत्यूहमेव । स्वेच्छया तेन स्वाधीनकाल-प्रकृतिकर्मादिसहकारस्य स्वीकारात् इत्याह केवलेति । न चैवमीश्वरस्य न्यूनता । सहकारिणामपि तदधीनसत्तादिमत्त्वात् । एवंविधसाधन-सम्पत्तेरैश्वर्यद्योतकत्वात् । तदुक्तं भगवत्पादैः

‘साधनानां साधनत्वं यदाऽऽत्माधीनमिष्यते ।

तदा साधनसम्पत्तिरैश्वर्यद्योतिका भवेदि’ति ।। ४१४ ।।

युक्तिमल्लिका

देहान्तःकरणाद्येव कर्तृत्वे घटकं यदि ।

आनन्दमात्रकरणदेहादेरस्तु कर्तृता ।। ४१५ ।।

सुरोत्तमटीका

शङ्कते ।। देहेति ।। परिहरति ।। आनन्दमात्रेति ।। आनन्दमात्राः करणदेहादयो यस्येति विग्रहः ।। ४१५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ननु च न यादृशतादृशसहकारः कर्तृत्वघटकः । किं तु देहान्तःकरणादिसहकार एवेति चेत् । एवमपि ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वं निराबाधं तस्य आनन्दमात्रदेहादिकरणसद्भावादित्याह देहेति ।। ४१५ ।।

युक्तिमल्लिका

विदितोऽसि भवान्साक्षात्पुरुषः प्रकृतेः परः ।

केवलानुभवानन्दस्वरूपस्सर्वबुद्धिदृक् ।

इति भागवते प्रोक्तेः का नो हानिरतो वद ।। ४१६ ।।

सुरोत्तमटीका

आनन्दमात्रदेहत्वे प्रागुक्तभागवतवाक्यं स्मारयन्निष्टापत्तिं करोति ।। विदितोऽसीति ।। नोऽस्माकं तव वादिनाम् ।। ४१६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तत्सद्भावे भागवतोक्तिं स्मारयति विदित इति

।। ४१६ ।।

युक्तिमल्लिका

यदि दृष्टं जडस्यैव सहायत्वं गृहे गृहे ।

तदा दरिद्रदेशस्थः स्वर्णकुम्भजलं त्यजेत् ।। ४१७ ।।

सुरोत्तमटीका

पुनरपि शङ्कते ।। यदि दृष्टमिति ।। जडस्य देहस्य सहायत्वं कर्तृत्वोपयोगित्वम् । सोपहासमुत्तरमाह ।। तदेति ।। स्वग्रामे मृद्धटस्यैव जलाहरणोपयोगित्वदर्शनात् सभाग्यग्रामे ततोऽप्युत्तमस्वर्णघटोदकं त्यजेत् । स्वग्रामे अदृष्टत्वस्य तत्रापि साम्यात् । कार्यस्य ततोऽतितरां सम्भवे स्वग्रामे अदृष्टिरप्रयोजिका चेत् प्रकृतेऽपि दीयतां दृष्टिरिति भावः ।। ४१७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ननु च आनन्दमयस्य देहादेः सहायत्वं नाङ्गीक्रियते प्रतिगृहं जडस्यैव तस्य सहायत्वदर्शनादिति क्षुद्राशङ्कामनूद्य सोपहासं धिक्करोति यदीति । यज्जलं तन्मृद्धटस्थमिति दरिद्रगृहेषु सहचारदर्शनात्स्वर्णकुम्भस्थं जलमेव नेति निश्चित्य दरिद्रस्तत्परित्यजेत् । अथ ब्रूयात् न सहचारदर्शनमात्रं व्याप्तिनिश्चायकं किं त्वव्यभिचारादिसम्पत्तौ सत्यामिति तदा प्रकृतेऽपि दीयतां सैव दृष्टिरिति भावः । तदुक्त भगवत्पादैः ‘सहदर्शनमात्रेण न व्याप्ति-रवसीयते’ इति ।। ४१७ ।।

युक्तिमल्लिका

सुवर्णगरुडस्थस्य यात्रा स्वस्था भवेत्किल ।

साक्षाद्गरुडकण्ठस्थश्चित्रं यात्राऽक्षमः किल ।। ४१८ ।।

सुरोत्तमटीका

तदेवोपपादयति ।। सुवर्णेति ।। स्वस्था भवेत् । चेतनभूतावेशादिना । यात्रायामक्षमः यथा जडस्य गरुडाकारस्य चेतनानु-ग्रहमात्रेण कार्यकारित्वे साक्षाच्चेतनगरुडस्य सुतरां कार्यकारित्वं तथा जडदेहात् चिदात्मकदेहस्य कार्यकारित्वं कैमुत्यसिद्धमिति भावः ।। ४१८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अचेतनस्यैव सहायत्वं न चेतनात्मकस्येति कुहकशङ्कां दृष्टन्तोक्त्या प्रत्याचष्टे सुवर्णेति । यात्रायामक्षमः इति विग्रहः

।। ४१८ ।।