प्रधानसदृशाकारवर्णाधिष्ठानदर्शने

प्रतिकूलतर्कपराहतिः

तन्निष्ठनियताकारभ्रान्त्यै अविद्यानिष्ठनिरुपाधिकनियत जगद्भ्रमहेतुभूतनानाकारवर्णरसादिभ्रान्त्यै । तथा आरोप्यमाणाविद्यानिष्ठा-कारादिसदृशाकारादिप्रधानीभूतजगदन्तरसदृशाकारवच्चेत्यर्थः । निरुपाधिकभ्रमे अधिष्ठानस्यैव प्रधानसादृश्यनियमात् जगद्भ्रमस्यौपाधिकत्वेऽपि तद्भ्रमसिद्ध्यर्थ-मुक्तरीत्या यदुपाधौ जगदङ्गीकार्यं तस्य निरुपाधिकभ्रमसिद्धत्वेनानन्त-तस्तद्भ्रान्त्यर्थमेवाधिष्ठानभूते ब्रह्मणि पारमार्थिकजगदन्तरं प्रधानीभूतजगदन्तरं चाङ्गीकार्यम् । एवं च सोपाधिकभ्रमत्वाङ्गीकारेऽपि परस्य जगच्चतुष्टयकल्पनया कल्पनागौरवम् । बकबन्धप्रयासश्चाधिकोऽभूत् । अस्मदुक्तदोषपरिजिहीर्षा तु शीर्षापगमेऽपि न भवतीति भावः । अतः द्विप्रकारकभ्रमेऽपि ब्रह्मणि जगदन्तरस्यावश्यकत्वात्

।। ५५१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तथा च जगद्भ्रमस्यौपाधिकत्वोपगमेऽपि न सत्य-जगदन्तराङ्गीकारापत्तिदोषनिस्तार इति निरूपयति तवेत्यादिना । अविद्यैवेष्टा । आरोपिते भासमानाकारसदृशाकारवत्त्वम् उपाधेरावश्यकमित्युक्तम् । अविद्याया अपि कल्पितत्वात् तत्राकारसिद्ध्यर्थं पुनः उपाध्यन्तरंवा तादृशाकारोपेतं अधिष्ठानान्तरं प्रधानान्तरं च वा स्वीकर्तव्यम् । न चाविद्याभ्रमस्य अन्य उपाधिः परमतेऽस्तीत्याह उपाध्यन्तरशून्यत्वादिति । अतः निरुपाधिकभ्रमे क्लृप्तं सत्यजगदन्तरद्वयं अधिष्ठानप्रधानभूतम् अङ्गीकार्यम् । तथा च जगदारोपार्थं द्वयं, अविद्यारोपार्थं च द्वयं इति सत्यजगच्चतुष्टयाङ्गीकार आपन्नः । एवं च वृश्चिकभिया पलायमानस्याशीविषमुखे निपात इति भावः । अतः भ्रमस्य सोपाधिकत्वनिरुपाधिकत्वरूपपक्षद्वयेऽपि ब्रह्मात्मकसत्य-जगदङ्गीकारस्यावश्यकत्वात् ।। ५५१ ।।

युक्तिमल्लिका

ममास्तु तज्जगत्सत्यं मनोरथरथोपमम् ।

इदं जगत्तवैवास्तु मिथ्यामिथ्यात्ववादिनः ।। ५५२ ।।

सुरोत्तमटीका

तज्जगत् ब्रह्मणि त्वयाङ्गीकृतं जगत् । मनोरथरथोपमं इदं जगत् । अत एव मिथ्या मिथ्याभूतम् । तवैवास्त्विति सम्बन्धः । मिथ्यात्ववादे ब्रह्मणि सत्यजगदन्तरस्याङ्गीकर्तव्यत्वात् कल्पनागौरवम् । सत्यत्ववादे तु ब्रह्मणि जगदन्तरस्याकल्प्यत्वात् कल्पनालाघवम् । ममास्तु तज्जगदिति परपरिहासाय वा अस्यैव जगतः विश्वरूपस्य हरेः पादाद्य-वयवलोमनखाद्याश्रितत्वाद्वोक्तमिति भावः ।। ५५२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अधिष्ठानभूतं अत एव सत्यं त्वयाङ्गीक्रियमाणं ब्रह्मात्मकं जगदेकम् । अपरं त्वयाऽऽरोपितत्वेन मिथ्याभूतं जगदपरम् । द्वयोर्मध्ये आद्यं, सतां मनोरथरथोपमम् अर्थक्रियासमर्थं, जगत् मम अस्तु । ब्रह्मात्मकम् इति पररीत्या । वस्तुतस्तु ‘इदं हि विश्वं भगवानिवेतरं यतो जगत्स्थानविरोधसम्भवः’ इति स्मृत्युक्तदिशा ब्रह्मस्वामिकं इत्येव तात्पर्यार्थः । अपरं मिथ्यात्ववादिनः तवास्तु । तत्रान्नपानादीनां अर्थक्रियाऽसमर्थत्वेन अभावेन तव नित्योपवासात् ‘क्षुत्क्षामान्’ इत्युक्तरीत्या तमःसाधनत्वात् । सत्यत्ववादिनः ब्रह्मप्राप्तिरूपो मोक्षः । आरोपितत्वं वदतो मायिनः ‘असत्य-मप्रतिष्ठं ये जगदाहुरनीश्वर ।। मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्धमां गतिम्’ इति स्मृत्युक्तं तम एव । इत्येवं फलभेदमाह ममेति तवेति च ।। ५५२ ।।

युक्तिमल्लिका

पटस्थले घटभ्रान्तिर्घटदेशे पटभ्रमः ।

न क्वापि विद्यते वस्तुव्यत्यासो विभ्रमस्य हि ।। ५५३ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रतीतिनियमान्यथानुपपत्त्यापि ब्रह्मणि नियताकारो वा जगत्सत्यत्वं वाच्यमित्याह ।। पटेति ।। वस्तुव्यत्यासः उक्तविधया वस्तु-व्यत्यासः ।। ५५३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परन्यायेनैव जगतः पारमार्थिकत्वं सिषाधयिषुः पराभिमतं भ्रमस्वरूपं विवेचयति पटेति । जगत्प्रतीतेर्नैयत्यं तावदस्ति घटस्थले एवघटस्य, पटस्थले एव च पटस्य इत्येवम् । न तु पुनः व्यत्यासेन, घटस्थले पटस्य प्रतीतिः पटस्थले घटस्य इत्येवंरूपा

।। ५५३ ।।

युक्तिमल्लिका

तत्तदा स्याद्यदि ब्रह्म तत्र तत्रैव तादृशम् ।

स्वयमस्ति न चान्यत्र ततो भ्रान्तिश्च तादृशी ।। ५५४ ।।

अधिष्ठानानुसारेण तत्र तत्रैव जायते ।

इति वा स्वस्वहेतूत्थाः पदार्थास्तत्र तत्र हि ।। ५५५ ।।

सन्ति स्वभावतस्तस्मात्तत्र तत्रैव तादृशी ।

मतिर्व्यत्यासतो नेति व्यवस्थाऽऽश्रयणेन वा ।

इतस्तृतीयः पन्थास्तु न मुरारेश्च विद्यते ।। ५५६ ।।

सुरोत्तमटीका

तद्वस्तुव्यत्यासं विना तत्तत्पदार्थज्ञानम् । ब्रह्ममिथ्यात्व-पक्षेऽधिष्ठानभूतं ब्रह्म । तादृशं घटभ्रमस्थले घटसदृशाकारम् । पटभ्रमस्थले पटसदृशाकारमित्यर्थः । तादृशी अधिष्ठानब्रह्मसदृशी । सत्यत्वपक्षे स्वस्व-हेतूत्थाः तन्तुमृदादिस्वकारणजाताः । तस्मात् घटप्रमास्थले घटस्यैव विद्य-मानत्वात् पटप्रमास्थले पटस्यैव विद्यमानत्वात् । इति व्यवस्थाश्रयणेन वा प्रतीतिनियमो वक्तव्य इत्यर्थः । इतः मिथ्यात्वपक्षोक्ताधिष्ठानसारूप्यनियमात् सत्यत्वपक्षोक्तस्वस्वकारणनियतकार्यनियमाच्च । मुरारेस्तृतीयः पन्था इति लोके वदन्ति । अतः न मुरारेरित्युक्तम् । मुरारिनामा कश्चिन्मिश्रः । तेनाप्यत्र तृतीयपक्षोन्नयनं कर्तुं न शक्यमित्यर्थः ।। ५५४–५५६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तदेतस्य नैयत्यस्य पररीत्योपपत्तिप्रकारमनुवदति तदिति ब्रह्म घटाधिष्ठानम् । तत्रैव घटदेशे एव तादृशं घटाकारम् । स्वयमस्ति अधिष्ठानवत् तदाकारस्यापि सत्यत्वावश्यंभावात् । नान्यत्र पटदेशे । भ्रान्तिः घटभ्रान्तिः । तादृशी घटदेशे एव घटाकारा ।।

तादृशीत्युक्तमेव विशदयति अधिष्ठानेति । सिद्धान्ते प्रतीतिनैयत्ये हेतुमाह स्वस्वहेतूत्था इति । तत्र तत्र स्वोपादानप्रदेश एव । पदार्थाः सन्ति इत्युत्तरेणान्वयः । स्वभावतः सत्यत्वादेव । इतः प्रागुक्तप्रकारद्वयादन्यः पन्थाः प्रकारः । मुरारेरित्यपहासः । ‘मुरारेस्तृतीयः पन्थाः’ इत्याभाणक-विषयस्य अस्वप्रकाशानुव्यवसायमुपेत्य प्रामाण्यस्वतस्त्ववादिनो मुरारिमिश्र-स्यापि

।। ५५४–५५६ ।।

युक्तिमल्लिका

पक्षद्वयेऽपि नास्माकं हानिरुक्तप्रकारतः ।

शुद्धं जगत्पूर्वपक्षे जडं पक्षान्तरे जगत् ।। ५५७ ।।

सुरोत्तमटीका

शुद्धं ब्रह्मचैतन्यात्मकम् । पूर्वपक्षे मिथ्यात्वपक्षे । पक्षान्तरे सत्यत्वपक्षे । कार्यनियमेनैव प्रतीतिनियमस्य सिद्धत्वेन ब्रह्मात्मक-जगतोऽनपेक्षणादित्यर्थः ।। ५५७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

हानिः सत्यत्वस्येति शेषः । मायिरीत्या ब्रह्मात्मका-धिष्ठानभूतजगत्सत्यत्वसिद्धेः । अस्मत्पक्षे स्वातन्त्र्यैक्यपरत्वमाश्रित्य । स्वस्व-कारणजन्यत्वपक्षे तु सत्यत्वस्य निराबाधत्वात् इत्येवमुक्तप्रकारतः । तदेव स्मारयति शुद्धमिति । ब्रह्मात्मकं अत एव सत्यम् । पूर्वपक्षे मायिपक्षे । तद्रीत्या अधिष्ठानभूतचैतन्यात्मकत्वे सत्यत्वस्य कथञ्चिदहानेः । पक्षान्तरे स्वस्वकारणजन्यत्वेन दृश्यमानमेव जडं जगत् सत्यभूतं इति सिद्धान्ते ।।५५७।।

युक्तिमल्लिका

मिथ्या चेत्तद्भवेत्प्रातिभासिकं क्षणिकत्ववत् ।

इदानीमेव बाधेन तत्रारोपोऽपि बाधितः ।

तदा सत्यं जगदिदं भवेन्मम निराकुलम् ।। ५५८ ।।

अधिष्ठानान्तराभावात्कथं ब्रह्मणि कल्पितम् ।

भवेत्तन्न ह्यधिष्ठानपारंपर्यं च ते मते ।। ५५९ ।।

सुरोत्तमटीका

अत एव प्रधानं तदारोप्यादधिकं यतः ।। ५६३ ।।

तद्बाधेऽपि न तद्बाधो दोषः काचादिरेव च ।

तथाविधो यतो दृष्टस्त्रितयं तद्भ्रमेऽपि सत् ।। ५६४ ।।

इयं विभ्रममर्यादा स्वीकार्या लोकसंमता ।

दृष्टस्यास्य परित्यागे स्याददृष्टस्य कल्पना ।। ५६५ ।।

सुरोत्तमटीका

तदधिष्ठानं प्रधानं च । तत् आपणस्थरजतादिकम् । तद्बाधे आरोपितरजतबाधे । न तद्बाधः अधिष्ठानप्रधानबाधो नेत्यर्थः । तथाविधः अधिष्ठानप्रधानसदृशः । आरोप्यमाणादधिकसत्ताकः तद्बाधेऽप्य-बाध्य इत्यर्थः । त्रितयम् । अधिष्ठानप्रधानदोषाख्यं कारणत्रयम् ।। ५६३–५६५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

नियतेति । अनियतभ्रमेऽपि किञ्चित्सादृश्यमावश्यक-मिति पूर्वोक्ततत्त्वनिर्णयवाक्यादवधेयम् । अत एव आरोप्यापेक्षयाऽधिक-सत्ताकत्वादेव ।।

तद्बाधेऽपि आरोप्यस्य बाधेऽपि । तद्बाधः अधिष्ठानप्रधानयोः बाधः । उक्तबाधाभावं भ्रमकारणदोषेऽप्यतिदिशति तथाविधः इति । त्रितयमित्युप-लक्षणम् । अज्ञानं, बाधकज्ञानं, भ्रमः, द्रष्टा, देहेन्द्रियादिकं, दोषः, संस्कारः इत्येतेषामपि सत्यत्वमावश्यकमिति ध्येयम् । अत्र विस्तरः न्यायामृते ‘मिथ्यात्वहेतूनां प्रतिकूलतर्काः’ इति भङ्गे (१/२५) ।।

भ्रमरूपकार्यं प्रति उक्तानां सत्यभूतानाम् कारणत्वेन तदनङ्गीकारे अकारणकार्योत्पत्तिरूपबाधकं स्यादित्याह इयं हीति । अदृष्टकल्पना अकारणकार्योत्पत्तिरूपा ।। ५६३–५६५ ।।

युक्तिमल्लिका

तद्विश्वभ्रमसिद्ध्यर्थं प्रधानं जगदन्तरम् ।

अधिष्ठानब्रह्मसमसत्ताकं स्यादनिच्छतः ।

दोषोऽपि तादृक्कल्प्यस्स्यादुक्तो दोषो न चेद्भवेत् ।। ५६६ ।।

सुरोत्तमटीका

अन्यथा निरधिष्ठानो भ्रमस्स्याद्रजतभ्रमः ।। ५७२ ।।

अथवा जडमात्रस्य ब्रह्माधिष्ठानमस्तु ते ।

ब्रह्मणो जीव एवास्तु यत्सोऽहमिति ते भ्रमः ।। ५७३ ।।

मिथो जीवैक्यवादे च जीवो जीवान्तरस्य भूः ।

एवं चानन्तजीवस्ते भूयासुर्भ्रमभूमयः ।। ५७४ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु कपालादीनां मिथ्यात्वात् कथमधिष्ठानत्वमित्यत आह ।। निरधिष्ठानतेति ।। तस्याधिष्ठानस्य । अन्यथा मिथ्याभूतस्याधिष्ठानत्वं न चेत् ।। अधिष्ठानान्तरमप्याह ।। मिथ इति ।। जडानां जीवे आरोपः । जीवस्य तु जीवान्तरे । तस्य पुनर्जीवान्तरे । एवं वाऽधिष्ठानपरंपरा स्यादिति भावः । भ्रमभूमयः आरोपाधिष्ठानानि ।। ५७२–५७४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सुरोत्तमटीका

दोषलक्षणमाह ।। अविद्यमानमिति ।। उपादानं जगदुपादानम् । एवं च प्रागविद्यमानस्य जगतस्सत्ता सम्बन्धाख्यो-त्पत्तिहेतुत्वात् भ्रमकालेऽविद्यमानार्थदर्शयितृत्वाख्यदोषलक्षणमविद्यायां न घटत इति भावः । अत एव भ्रमोपादानत्वेऽपि मनस इव न दोषता । भ्रमकाले स्थिरत्वाभावाच्च न दोषत्वमित्याह ।। भ्रमकाल इति ।। घटपटादिभ्रमकाल इत्यर्थः । यदज्ञानम्

।। ५८१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एवं च भ्रमे परस्य अविद्यैव दोष इष्टः । न च तथा सम्भवति । अज्ञानस्य प्रपञ्चोपादानत्वाभ्युपगमात् न तस्य प्रपञ्चभ्रमं प्रति निमित्तकारणभूतदोषत्वम् । भ्रमे निमित्तकारणं च तदुच्यते यत्सद्भाव एव भ्रमरूपकार्योत्पत्तिः यन्निवृत्तौ च तद्ध्वंसः । अज्ञाने तु न तदुभयमस्ति । किन्तु वैपरीत्यमेवेत्याह भ्रमकाल इति ।। ५८१,५८२ ।।

युक्तिमल्लिका

यत्प्रवृत्तौ भ्रमस्यापि प्रवृत्तिस्स्यात्पदे पदे ।

यन्निवृत्तौ निवृत्तिश्च भ्रमस्य स हि पण्डितैः ।। ५८२ ।।

दोष इत्युच्यतेऽनीदृगज्ञानं ते जगत्त्रये ।

कथं दोषो भवेत्पश्य प्रतिकर्मव्यवस्थितिम् ।

न चेत्तन्तुः पटे दोषो मृद्दोषो मृण्मये भवेत् ।। ५८३ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु भ्रमकाले स्थिरत्वाभावे कुतो न दोषत्वमित्यत आह ।। यत्प्रवृत्ताविति ।। यस्य दोषस्य प्रवृत्तौ संपत्तावित्यर्थः । तेऽज्ञानम् । जगत्त्रये अनीदृक् भ्रमकाले सम्पत्तिमत् न । किन्तु भ्रमकाले निवृत्तिमदेव । अतो भ्रमानुपयोगिनस्तस्य कथं दोषत्वमिति भावः । ननु भ्रमकालेऽज्ञानस्य कुतो नाश इत्यत आह ।। पश्येति ।। प्रतिकर्मव्यवस्थितिं घटवृत्या घटाधिष्ठानचैतन्यावरकाज्ञाननिवृत्तौ सत्यां तच्चैतन्यं तस्य घटस्य मानमिति या विषयव्यवस्थापिका प्रक्रिया तामित्यर्थः । कर्मपदस्य विषयवाचित्वात् । अत्र ह्यविद्यानिवृत्त्युत्तरकाल एव भ्रम इति स्पष्टं प्रतीयते । तस्मान्नानुक्तोपालम्भ इति भावः । न चेत् उपादानस्य दोषत्वाभावो न चेत् ।। ५८२,५८३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रतिकर्मव्यवस्थितिम् । यदिन्द्रियनिर्गतान्तःकरण-परिणतया वृत्त्या यदवच्छिन्नचैतन्यावरकमज्ञानं यदा निवर्तते स एव तदानी-मेव तं प्रत्येव विषय इत्येवंरूपाम् । तदुपादानस्यापि तद्भ्रमं प्रति दोषत्वाङ्गीकारे अतिप्रसङ्गमाह न चेदिति।। ५८३ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्च कुड््येन वस्त्रेण तमसा वाऽऽवृते घटे ।

ज्ञानमात्रनिरोधेन न प्रमा नापि चाप्रमा ।। ५८४ ।।

सुरोत्तमटीका

आवरणत्वेचाज्ञानस्य भ्रमप्रमारूपज्ञानमात्रप्रतिबन्ध-कत्वमेव न्याय्यम् । भ्रमहेतुत्वरूपदोषत्वं कथं स्यादित्याह ।। किञ्चेति

।। ५८४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

आवरणाभिमतं भावरूपाज्ञानं ज्ञानसामान्योत्पत्ति-प्रतिबन्धकं ज्ञानविशेषभ्रमहेतुरिति परोक्तिः महोन्मादविलास इत्याह किञ्चेति । कुड््यं व्यवहितमावरणं, वस्त्रं सम्बद्धं, तमः सत्यपि सन्निकर्षे ज्ञानोत्पत्ति-विघटकमिति विवेकः । कार्यानुत्पादप्रयोजकत्वं सर्वथा प्रतिबन्धकसामान्य-लक्षणम् । तथा च ज्ञानसामान्योत्पत्तिप्रतिबन्धकं ज्ञानविशेषभ्रमहेतुश्चेति सुस्फुटो व्याघातः

।। ५८४,५८५ ।।

युक्तिमल्लिका

उपसंहरति ।। तस्मादिति ।। आदिपदेनाधिष्ठानं दोषश्च गृह्यते ।। ५८७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तस्मात् व्यापकाभावात् । व्याप्यं जगन्मृषात्वं भ्रान्तिकल्पितत्वमपि न ।। ५८७ ।।

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

वैरूप्ये सत्यत्वसिद्धिप्रकार उक्तः । सारूप्ये लोके अधिष्ठान, प्रधान, सादृश्य, दोष, देहेन्द्रिय, बाधकज्ञानसंस्कारभ्रमादीनां आरोप्यादधिकसत्ताकत्वस्वैव दृष्टत्वेन तेषां, तत्समानन्यायेन जगतः, सत्यत्व-सिद्धिरित्युभयतः पाशारज्जुः परस्येत्याह दृष्टेति ।। ५९७ ।।

युक्तिमल्लिका

घटोऽहमिति न भ्रान्तिरनानुभविकत्वतः ।

घटोऽयमिति चेद्भ्रान्तिस्स्वस्मिन्नासौ घटभ्रमः ।। ५९८ ।।

स्वस्याहंत्वेन भास्यत्वनियमादावयोर्मते ।

अन्यत्र नैक्यभ्रान्तिस्सा तद्भेदस्य स्फुटत्वतः ।। ५९९ ।।

सुरोत्तमटीका

असौ अयमित्याकारकः । स्वस्मिन्न स्वस्मिन्नय-मित्युल्लेखस्याप्यनानुभविकत्वादित्यर्थः । उभयत्राप्यनानुभविकत्वस्यैव दूषण-त्वात् इयमप्युभयतः पाशारज्जुः । तदेव दर्शयति ।। स्वस्येति ।। प्रमेयस्य प्रागुपपादितत्वेऽपि सङ्गृह्य कथनार्थं किञ्चिद्विशेषकथनार्थं च पुनरारम्भः । सा अयं घट इति प्रतीतिः । अन्यत्र चैतन्यादन्यत्र देशकालादौ । तद्भेदस्य देशकालादिभेदस्य । ऐक्याविषयत्वेच न भ्रान्तिः । धर्म्यारोपस्य धर्म्यन्तरा-भेदविषयत्वनियमादिति भावः ।। ५९८,५९९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रतीतेः स्वरूपं त्रेधा विविच्य सर्वथा तस्या भ्रान्तित्वं दुर्घटमित्याह घट इति । घटोऽहमिति प्रतीतिरनुभवपराहता । अयं घट इति प्रतीतिस्तु अधिष्ठानचैतन्यमनुल्लिखन्ती न चैतन्ये घटस्यारोपितत्वे प्रमाण-मित्याह स्वस्मिन्निति । असौ अयं घट इत्याकारकः । स्वस्मिन् चैतन्ये ।।

चैतन्यस्य अहंशब्देनैवोल्लेख उभयवादसिद्ध इत्याह स्वस्येति । अतः इदंशब्दो देशकालावेवोल्लिखति न चैतन्यम् । अन्यत्र देशकालयोः । स्फुट-त्वतः भ्रमकाल एव प्रतीयमानत्वात् । तथात्वेऽपि भ्रमत्वे भ्रमस्यानिवृत्ति-प्रसङ्गः ।। ५९८,५९९ ।।

युक्तिमल्लिका

अन्यत्र सत्त्वमर्थश्चेन्न भ्रान्तिस्सा प्रमैव हि ।

अभ्रान्तिसिद्धा सत्ता स्यात्स्वस्मिन्नेव घटस्य हि ।। ६०० ।।

सुरोत्तमटीका

अन्यत्र देशकालादौ । सत्त्वमेवार्थः प्रतीतेर्विषयः । अभेदोल्लेखित्वं माऽस्त्विति भावः । मम मते अधिष्ठानादन्यत्र सत्त्वं नास्त्ये-वातः सोऽपि भ्रम एवेत्यत आह ।। अभ्रान्तीति ।। स्वस्मिन्नधिष्ठानचैतन्ये । अस्ति तावदधिष्ठानचैतन्ये घटः । तस्य चोक्तविधया त्रेधाऽपि भ्रान्त्य-योगेनाभ्रान्तिसिद्ध एव स घटोऽभूदिति भावः ।। ६०० ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतः ‘अयं घट’ इति प्रतीतिः देशकालयोः सत्तामेव घटस्योल्लिखति । सा च प्रमैवेत्याह अन्यत्रेति । चैतन्ये घट इति प्रतीतिरपि सामानाधिकरण्यस्याभावेन न धर्म्यारोपविषयिणी ।। ६०० ।।

युक्तिमल्लिका

अहमर्थे ह्यधिष्ठाने यतो नायमिति भ्रमः ।

अयं घट इति भ्रान्तिः कथं तामुल्लिखेत्ततः ।। ६०१ ।।

अनारोपितवस्तुत्वात् सम्प्रतिपन्नभ्रान्तपदार्थेतरत्वात् । बाधकोक्तीनां बाधकत्वेन पराभिमतानां नेहनानाऽस्ति किञ्चनेत्यादीनाम् । वस्तुतो बाधकत्वमेव न सम्भवति । ‘न हि प्रत्यक्षसिद्धमन्येन केनापि बाध्यं दृष्टं’ इति तत्त्वोद्योतवचनात् । ‘दृष्टस्य वस्तुनो बलवद् दृष्टिं विना नान्य-द्बाधकमि’ति च । अन्यार्थत्वं स्वगतभेदराहित्यरूपम् ।। ६०७ ।।

युक्तिमल्लिका

चक्षुरादीन्द्रियैर्बाह्यैर्बहिष्ठोऽर्थो यदीक्ष्यते ।

घटोऽयमित्यादिरूपं तदा ज्ञानं विदुर्बुधाः ।। ६०८ ।।

इदमंशो नानुमितौ न शाब्द्यामपि विद्यते ।

अपरोक्षे परं स स्याद्बाह्याक्षैर्बाह्यवस्तुनः ।। ६०९ ।।

स्वाङ्गस्थभूषणादीनां चक्षुषा वीक्षणेऽपि हि ।

ममेदमिति वा ज्ञानं मयीदमिति वा भवेत् ।। ६१० ।।

साक्षाच्च साक्षिणा वेद्ये साक्ष्याधारे च वस्तुनि ।

अहं सुखी मम सुखमहं जानाम्यहं यते ।। ६११ ।।

अहमिच्छामीति वा धीस्सर्वानुभवशोधने ।

गौरोहमित्यादिरूपो भ्रमोऽपि किल ते मते ।। ६१२ ।।

सुखवानहमित्येव सुप्तावपि मतिः किल ।

अज्ञोऽहमिति हि भ्रान्तिरज्ञानस्यापि ते मते ।। ६१३ ।।

तस्मात्प्रमायां भ्रान्तौ वा जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ।

अहमित्युल्लिखेत्साक्षी स्वात्मानं नान्यथा क्वचित् ।। ६१४ ।।

अतोऽयं घट इत्याद्या वृत्तिः प्रात्यक्षिकी ध्रुवम् ।

दृग्दृश्ययोगायोगाद्यैस्सा भ्रान्तिर्नाभवत्तव ।। ६१५ ।।

अधिष्ठानचिदात्मैव भ्रमो वाच्यो भवन्मते ।

स चाहं घट इत्याद्याकारवांत्स्यान्न चान्यथा ।। ६१६ ।।

सुरोत्तमटीका

अयमित्यनुभवस्य प्रात्यक्षिकघटपटादिविषयतां चैतन्यस्य चाहमित्येवानुभवविषयतां च बहुशः प्रयोगं प्रदर्श्यानुभवारूढं करोति ।। चक्षुरादीति ।। ६०८–६१६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अयमित्युल्लेखः बाह्यवस्त्वपरोक्षज्ञानैरेव । साक्षिणा त्वान्तरपदार्थानां अहं सुखी इति मम सुखं इत्याद्युल्लेखः । अतः ‘अयं घटः’ इति घटस्य देशकालसम्बन्धमेव गृहणाति न तु चैतन्ये घटस्य तादात्म्यारोपं येन घटस्य मिथ्यात्वप्रत्याशा इति समर्थनाय उभयत्र बहून् लौकिकप्रयोगा-नभिनीय दर्शयति चक्षुरादीत्यादिभिः । इदमंशो नानुमिताविति अयं वह्निरिति साध्यसिद्धेरननुभवात् । शाब्द्यामिति इदं ‘सत्यं ज्ञानमनन्तमि’ति अनुल्लेखात् । सः इदमिति निर्देशः ।।

कथं तर्हि बाह्यप्रत्यक्षेऽपि गौरोऽहमिति धीरित्यत औपचारिकोऽयं प्रयोगः मन्मते कृष्णं वस्त्रमितिवत्प्रमैव । तदुक्तं न्यायामृते (१/५७) ‘कृशोऽहं कृष्ण इत्यादौ कार्श्यादिर्देहसंस्थितः । पुत्रादिस्थितकार्श्यादिवदात्मन्युपचर्यते’ इति । त्वन्मते तु प्रत्यक् चैतन्य एव देहधर्मः गौरत्वमध्यस्तमिति सर्व-थाऽऽन्तरविषयकप्रत्यय एव अहमित्युल्लेख इत्यनेकनिदर्शनैर्द्रढयति सुख-वानित्यादिभिः ।। प्रात्यक्षिकी बाह्येन्द्रियजन्या । दृगिति अधिष्ठानचित एव दृग्रूपत्वात् ।। ६०८–६१६ ।।

युक्तिमल्लिका

अनानुभविकत्वाद्यैर्भ्रमोऽप्येष न शोभते ।

अनारोपितमेवातो जगदासीन्न संशयः ।। ६१७ ।।

सुरोत्तमटीका

अतः वृत्तेर्भ्रमत्वस्य परेणानङ्गीकारात् । चैतन्यरूपत्व-स्यानानुभविकत्वाच्च ।। ६१७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतः वृत्तावारोपानङ्गीकारात् चैतन्ये तदननुभवाच्च ।। ६१७,६१८ ।।

युक्तिमल्लिका

घटोऽहमिति या भ्रान्तिस्सा पशोश्च न दृश्यते ।

नाहं घट इति ज्ञानं मूढस्याप्यस्ति चेतसि ।

किं ब्रह्म मूढतो मूढं घटोऽहमिति यस्य धीः ।। ६१८ ।।

पशोरप्यहमित्यस्ति सदा ज्ञानमनाकुलम् ।

घटब्रह्म सदाऽज्ञानकलङ्काद्विकलं किल ।। ६१९ ।।

पशुश्च स्वगृहं वेत्ति वत्सं वनतृणादिकम् ।

घटब्रह्म घटं वेत्ति न पटं वेत्ति कर्हिचित् ।

पटब्रह्म पटं वेत्ति नान्यत्किल कदाचन ।। ६२० ।।

सुरोत्तमटीका

परप्रक्रियाया अनानुभविकत्वमेव प्रपञ्चयति ।। घटोऽह-मित्यारभ्यदोषे भीतिः कथं न त इत्यन्तेन ग्रन्थेन । यस्य ब्रह्मणः

।। ६१८–६२० ।।

सत्यप्रमोदटीका

पशोरपि निकृष्टं मायिब्रह्म इत्येतत्प्रपञ्चयति पशोर-पीत्यादिभिः । अज्ञानातिशयान्निकृष्टत्वमाह न पटमिति।। ६१९,६२० ।।

युक्तिमल्लिका

तत्र तत्र स्थितं ब्रह्म तं तमर्थं किलोल्लिखेत् ।

नैवान्यदुल्लिखेत्स्वार्थोल्लेखनं च न सर्वदा ।। ६२१ ।।

स्वयोग्यबहुवेत्तृत्वं बालानां च सदैव हि ।

किं ब्रह्म सर्वतः श्रेष्ठं बालादपि च बालिशम् ।। ६२२ ।।

सुरोत्तमटीका

तत्र तत्र स्थितं तत्तत्पदार्थाधिष्ठानतया स्थितम् । स्वार्थोल्लेखनं स्वार्थभूतघटाद्युल्लेखनम् ।। ६२१,६२२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

घटमात्रोल्लेखिनो घटब्रह्मणः स्वविषयकस्य घटान्यपट विषयकस्य च ज्ञानस्याभावाद्बालेभ्योऽपि बालिशत्वमित्याह तत्रेति

।। ६२१,६२२ ।।

युक्तिमल्लिका

तुच्छानां पशुपक्ष्यादिजीवानां कृपया किल ।

तस्याज्ञानं विनाश्यं स्यात्तदोन्मिषति नान्यदा ।। ६२३ ।।

सुरोत्तमटीका

तस्य घटाद्यधिष्ठानभूतब्रह्मणः । पशुपक्ष्यादीनामपरोक्ष-वृत्त्या ब्रह्मणोऽज्ञाननिवृत्त्यङ्गीकारादिति भावः ।। ६२३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वृत्तिरेवाज्ञानविरोधिनी न चैतन्यमिति प्रक्रियां गर्हयति तुच्छानामिति । कृपया तत्तदन्तःकरणवृत्त्या ।। ६२३,६२४ ।।

युक्तिमल्लिका

जडैव मानसी वृत्तिर्जडार्थविषया सती ।

तदज्ञानं तिरस्कुर्यात्स्वच्छा न ब्रह्मचित्किल ।। ६२४ ।।

सुरोत्तमटीका

तदज्ञानं ब्रह्माज्ञानम् ।। ६२४ ।।

युक्तिमल्लिका

शुकादयो यं प्रपन्नास्स प्रपन्नो जडं किल ।

अहो जडस्य विज्ञानादजडाज्ञानभीर्भवेत् ।

अजडं तु दृढज्ञानं नाज्ञानं भीषयेत्किल ।। ६२५ ।।

वेदा एव ज्ञापयन्ति नेन्द्रियाणीति यं श्रुतिः ।

स्तौति ब्रह्मादिदेवाश्च नेक्षन्ते यं स्वचक्षुषा ।

स मूढैः पशुपक्ष्याद्यैश्चक्षुषा दृश्यते किल ।। ६२६ ।।

श्रुतिस्मृतिविरुद्धेयं सर्वानुभवबाधिता ।

प्रक्रिया विक्रिया कस्मादुररीक्रियते त्वया ।। ६२७ ।।

किं ब्रह्मणाऽपराद्धं ते नीचादपि च नीचताम् ।

यत्तस्य सर्वदा ब्रूषे दोषे भीतिः कथं न ते ।। ६२८ ।।

सुरोत्तमटीका

जडं मानसापरोक्षज्ञानम् । प्रपन्नः स्वाज्ञाननिर्हरणाय शरणं प्राप्तः ।। ६२५–६२८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रपन्नः स्वाज्ञाननिर्हरणाय तदपेक्षावान् । विज्ञानात् इत्यस्य विपरीतलक्षणया करणमात्रत्वेनोपचारेणैव ज्ञानपदविषयादित्यर्थः । दृढज्ञानं ज्ञप्तिरूपत्वेन ज्ञानपदमुख्यविषयः ।। स्वचक्षुषा स्वातन्त्र्येणेति पूरणीयम् । चक्षुषा दृश्यते तज्जनितवृत्त्या विषयीक्रियते । अन्यथा तया तदा-वरणापगमासम्भवात् ।। कस्मादिति तामसस्वरूपजृम्भितं परतत्वप्रद्वेषं विना इति शेषः

।। ६२५–६२८ ।।

युक्तिमल्लिका

नमस्तुभ्यं भगवते ब्रह्मणे परमात्मने ।

न यत्र श्रूयते माया लोकदृष्टिविकल्पना ।। ६२९ ।।

मान्यः उत्कर्षसिद्ध्यर्थमपेक्षणीयः । आरोपित-शङ्खचक्रादिप्रदर्शनेन पौण्ड्रकोऽपहसनीय एव जातो न मान्य इति व्यतिरेकोऽ-प्यनुसन्धेयः ।। ६३९ ।।

युक्तिमल्लिका

अयं घट इति ज्ञानं सर्वेषामस्तु मानसम् ।

देशकालस्थतेदन्ता तत्र त्वखिलसंमता ।। ६४० ।।

इयं धीश्च प्रमैवास्तु ब्रह्म श्रुत्युक्तसाधनैः ।

अन्ते निरीक्ष्यमेवास्तु किमप्रामाणिकोक्तिभिः ।। ६४१ ।।

सुरोत्तमटीका

सर्वेषामयं घट इति ज्ञानमिति सम्बन्धः । तत्र ज्ञाने । इदंता अखिलसंमता देशकालस्थताऽत्स्विति सम्बन्धः । अखिलसम्मतेत्यनेन इदमंशस्य ब्रह्मपरत्वोक्तौ सर्वानुभवविरोधं च दोषं सूचयति ।। ६४०,६४१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

मानसं न तु चिद्रूपम् । तथा सत्यहं घट इत्यु-ल्लेखापत्तेः । अत एव इदंशब्देन नाधिष्ठानब्रह्मानुवेधः । देशेति पुरोदेश-वर्तमानकालसम्बन्धिता ।। प्रमैव बाधाभावात् । ब्रह्म नीरूपत्वाच्चाक्षुष-वृत्त्यविषयः । किमित्याक्षेपे । अनुभवानादरणे, असन् नृशृङ्गमित्यादौ असच्छब्देनाधिष्ठानानुवेधः कल्पनीयः स्यादिति भावः ।। ६४०,६४१ ।।