महत्सु गुणसारेषु दोषान्वेषणधीर्मुधा

श्रीमद्वादिराजतीर्थश्रीमत्पूज्यचरणविरचिता युक्तिमल्लिका

परमात्मनः जन्ममरण-दुःख, क्षुत्पिपासा, पारतन्त्र्य, चिन्ता, लेप, छेदवेधस्पृहादिदोषाभावसमर्थनम्

शुद्धिसौरभम्

युक्तिमल्लिका

महत्सु गुणसारेषु दोषान्वेषणधीर्मुधा ।।

अनन्तगुणहृद्योऽपि निरवद्यो न किं हरिः ।। १ ।।

सुरोत्तमटीका

श्रीमद्वादिराजतीर्थचरणारविन्दचंचरीक सुरोत्तमभिक्षुविरचितायां युक्तिमल्लिकाटीका शुद्धिसौरभम्

अधुना ग्रन्थकारः भगवतो निर्दोषत्वसमर्थनाय शुद्धिसौरभसर्वस्वमारभते । तत्रादौ लोकनीत्या निर्दोषत्वं समर्थयते ।। महत्स्विति ।। गुणसारेषु गुणश्रेष्ठेषु महत्सु महापुरुषेषु दोषान्वेषणधीर्मुधा व्यर्था । मुधेत्युपलक्षणम् । नरकहेतुतयाऽनर्थदा च । यदा सत्सु विद्यमानस्यापीषद्दोषस्य दर्शनं नरकाद्य-नर्थहेतुः । तदा किमु वाच्यमवद्यगन्धविधुरे हरौ दोषानुदर्शनं महतोऽनर्थस्य हेतुरिति भावः । तर्हि यत्र गुणास्तत्र दोषा इति न्यायस्य का गतिरिति चेत् भगवति भग्नव्याप्तिकत्वाद्दुर्न्यायनैव गतिरित्याह ।। अनन्तगुणहृद्योऽपीति ।। हरिः अनन्तगुणहृद्योऽपि निरवद्यः किं न भवत्येवेत्यर्थः । हरिरित्यनेन भगवतो निर्दोषत्वे सकलदोषनिर्हरणसमर्थत्वरूपयुक्तिं सूचयति ।। १ ।।

सत्यप्रमोदटीका

श्री सत्यप्रमोदतीर्थश्रीचरणविरचिता विवृतिः

अनन्तगुणसम्पूर्णं सर्वदोषविवर्जितम् ।

मूलरामं सदा वन्दे चतुराननपूजितम् ।। १ ।।

अनुव्याख्याऽमृताऽम्भोधिर्यदास्यान्निःसृतोऽमरान् ।

नरान् करोति तं वन्दे पूर्णबोधं जगद्गुरुम् ।। २ ।।

यत्कृपालेशमात्रेण पुरुषार्थचतुष्टयम् ।

लभन्ते मानुषा नूनं तान् जयादिगुरून्भजे ।। ३ ।।

हयग्रीवपदाम्भोजभृङ्गराजायितान्तरान् ।

वादिराजगुरून्वन्दे ज्ञानभक्त्यादिसिद्धये ।। ४ ।।

प्रणम्य सदभिज्ञार्यपादोपान्तरजःकणान् ।

शुद्धिसौरभसर्वस्वं विवृणोमि यथामति ।। ५ ।।

पूर्वसौरभे श्रुतीनां प्रामाण्यं समर्थ्य तद्बलेन नारायणाख्यस्य परब्रह्मणो गुणपूर्णत्वं प्रतिपादितम् । तदेव निर्दोषत्वसमर्थनेनोपपादयितुं शुद्धिसौरभ-सर्वस्वमिति पूर्वेणास्योपपाद्योपपादकभावलक्षणसङ्गतिः स्वस्मिन्नेकवाक्यता च । तत्रादौ

क्षुत्पिपासादि मर्त्यानामप्यामुक्तेर्न सर्वदा ।

बृहच्छरीरः किं भुंक्ते ब्रह्माण्डं यस्य रोमसु ।। १० ।।

सुरोत्तमटीका

इदानीं नवनीतभक्षणादिना हरेः क्षुत्पिपासादिशं कामा-भूदित्यत्र युक्तिमाह ।। क्षुत्पिपासादिति ।। आमुक्तेर्मुक्तिपर्यन्तम् । मुक्त्यनन्तरं मर्त्यानामपि नेत्यर्थः । नित्यमुक्तस्य नारायणस्य नेति किमु वक्तव्यमिति भावः । युक्त्यन्तरं चाह ।। बृहच्छरीर इति ।। यस्य रोमसु ब्रह्माण्डं तिष्ठति । सः बृहच्छरीरः व्याप्तमहामूर्तिर्नारायणः किं भुङ्क्ते न किमपि । तदुदरपूरक-पदार्थस्य कुत्राप्यभावात् । ब्रह्माण्डाधारव्याप्तशरीरत्वस्य असिद्धिशङ्कापरिहाराय बृहच्छरीरो विमिमान ऋक्वभिर्युवा कुमारः प्रत्येत्याहवमिति श्रुतौ प्रसिद्धबृह-च्छरीरपदग्रहणमिति ज्ञातव्यम् । ननु तर्हि तत एव स्वयोग्यान्नपानाद्य भावात् सर्वदा क्षुत्पिपासादीति चेन्न । तथा सति शरीरकार्श्यादेरप्यावश्यकत्वेन श्रुत्युक्तबृहच्छरीरत्वस्य विशेषेण मिमान इति विमिमानपदोक्तज्ञानातिशयस्य युवेत्युक्तयौवनस्य आहवं प्रत्येतीत्युक्तरणरङ्गधीरत्वस्य पूर्वार्धर्चोक्तनवति-पदोक्तप्रधानदेवताप्रवर्तकत्वस्य एको दाधार भुवनानि विश्वा कोटिब्रह्माण्ड-विग्रह इत्यादिश्रुतिस्मृत्युक्तब्रह्माण्डावनशक्तेश्चायोगात् । अस्तु तर्हि मूलरूपस्य हरेः क्षुत्पिपासाद्यभावः सूक्ष्मरूपस्य कृष्णस्य कथं तदभाव इति चेत् । न । विजृंभितवदनस्य तस्याप्युदरे यशोदया महीमहीधरादिसकलजगतो दृष्टत्वेन बृहच्छरीरत्वापरिहारात् । अतो यत्किञ्चिदेतत् ।। १० ।।

सत्यप्रमोदटीका

परमात्मनः क्षुधादिराहित्यं कैमुत्येन साधयति क्षुदिति । आदिपदेन जन्ममृत्युजरादिकं ग्राह्यम् । सर्वदा मुक्तेरनन्तरम् । मर्त्यानामपि यदनुग्रहेण तत्परिहारः तस्य नित्यमुक्तस्य भगवतस्तदभावः किमु वक्तव्य इति भावः । तदुक्तं भगवत्पादैः

‘नित्यतीर्णाशनायादिरेक एव हरिः स्वतः ।।

अशनायादिकानन्ये तत्प्रसादात्तरन्ति हि’

इति ।। किं भुंक्ते भोगेन न तस्य स्वप्रयोजनम् इत्यर्थः । ‘अनश्न-न्नन्योऽभिचाकशीति’ इति श्रुतेः ‘निरन्नोऽपि बलेन भूयान्’ इति स्मृतेश्च । तथा च, ‘किमि’त्यनेन भोगस्य बलहेतुत्वमेव प्रतिक्षिप्यते न भोगमात्रम् । तस्य ‘अत्ति च भूतानि’ इति श्रुत्या ‘स्रष्टा पाता तथैवात्ता निखिलस्यैक एव तु’ इति स्मृत्या च प्रमितेः । बृहच्छरीर इति हेतुगर्भं विशेषणम् । तेन ‘परो मात्रया तन्वा वृधान’ इति श्रुत्युक्तमात्रापरत्वरूपपरिपूर्णत्वसूचनेन भोगजन्य-फलाभावे हेतुरुक्तो भवति । बृहच्छरीरत्वमेव स्फोरयति ब्रह्माण्डमित्यादिना । रोमस्वित्यनन्तरं उपजीवनेन समाश्रितमिति शेषः । एवं च स्वयं जगदुप-जीव्यस्य अन्नमयस्य कुत एवाशनायाऽऽदिकमिति युक्तिरुक्ता ध्येया ।। १० ।।

युक्तिमल्लिका

महान्हि रक्षकोऽल्पस्य महान्तं स न रक्षति ।

उद्दधार मही(मेतां)मादौ वराहस्तं दधार कः ।। ११ ।।

सुरोत्तमटीका

अधुना गरुडगमनाद्धरेरन्याधीनत्वशङ्कां निवारयितुं युक्तिमाह ।। महान्हीति ।। महान्कृष्णः अल्पस्य गरुडादेः रक्षकः सोऽल्पको गरुडादिर्महान्तं कृष्णं न रक्षति हि । हीत्यनेन लोकेऽप्यल्पकस्यैव महदधी-नत्वं प्रसिद्धमिति सूचयति । स्पष्टमन्तरङ्गं दृष्टान्तमाह ।। उद्दधारेति ।। वराहः एतां महीं उद्दधार जलमध्यनिमग्नां उद्धृतवान् । तं वराहं को दधार न कोऽपि । महत्तरमप्युद्धरणेऽन्यानपेक्षस्य कुतोऽन्यत्र तदपेक्षा किंतु गरुडादिषु कृपयैव तानारुह्य गच्छतीति भावः । उपलक्षणमेतत् । अनन्तब्रह्माण्डधारकस्य च हरेः को धारक इत्यपि द्रष्टव्यम् ।। ११ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विष्णुः जगद्धारको तदपेक्षया महत्त्वात् पितृवत् । जगत्, न विष्णोर्धारकं तदपेक्षया अल्पत्वात् अर्भकवत् इति युक्ती अभिप्रेत्य उभयत्र व्याप्ती आह महानित्यादिना । ‘एष सेतुर्विधरणः’ ‘एको दाधार भुवनानि विश्वा’ इति श्रुत्यनुगृहीतवान्न कश्चित्क्षुद्रोपद्रवः । हेतूकृतं महत्त्वं वराहावतारचरित्रेणाभिनीय दर्शयति उद्दधारेति । न च द्वितीयहेतोर्गरुडादौ व्यभिचारः । साध्ये स्वातन्त्र्येणेति विशेषणस्य विवक्षितत्वात् । विशेषित-साध्यस्य च गरुडादौ सद्भावात् । ‘भर्ता सन् म्रियमाणो बिभर्ति’ इति श्रुतेः गरुडस्यापि विष्णुनैव स्वातन्त्र्येण धृतत्वात् । यथोक्तं सुमध्वविजये ‘ननु स प्राणपतिर्बभार तं च’ इति । तदेतदभिप्रेत्योक्तं ‘तं दधार क’ इति ।। ११ ।।

युक्तिमल्लिका

महान्तो हि कथां कर्तुं सञ्चरन्ति तथा तथा ।

अनन्तासनतः पुत्राऽऽनेता नीताबलः किल ।। १२ ।।

सुरोत्तमटीका

मूलरूपे दुःखाद्यभावं प्रसाध्यावताररूपेष्वपि तं युक्त्या-साधयितुमाह ।। महान्त इति ।। कथां लोके स्वचरितवर्णनरूपकथां कर्तुं विस्तृतां कर्तुम् । यदा यदा यथा चरितव्यं तथा तथा सञ्चरन्तीत्यन्वयः । यथा पुरुषः दुःखाभावेऽपि दुःखिवत् परनिरपेक्षत्वेऽपि सापेक्षवच्च जनसङ्ग्रहाय स्वात्मानं प्रदर्शयति । तथा रामोऽपि सीताकृते दुःखादिकं प्रदर्शितवान् । न तु वस्तुतो दुःखीति भावः । तत्र हेतुः । कृष्णरूपेणा-नन्तासनतः ब्राह्मणपुत्राऽऽनेता रामः नीताबलः किल नीता रावणेन नीता अबला सीता यस्य सः नीताबलः किल । किलेत्यस्वरसे । पञ्चविंशति कोटियोजनान्तरितानन्तासनतः घटिकामात्रेण एकाकितया विप्रपुत्रानयन-समर्थस्य लीलया तीर्णसप्तसमुद्रासप्तद्वीपघनोदकाख्यमहासमुद्रस्य च शत-योजनाभ्यन्तरितलङ्काप्रदेशतः सीतानयनादेरशक्यतया दुःखकरणकपि-सङ्ग्रहणसेतुबन्धनादिनिर्बन्धः कथं सम्भावित इति भावः ।। १२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तथा तथा इति श्रवणेन यथा यथेत्यध्याहार्यम् । यथा सतां स्मृतिकीर्तनप्रणतिभिर्विमुक्तिर्भवेत्तथा सञ्चरन्ति चरित्रं कुर्वन्ति । तत्र दृष्टान्तः अनन्तासनतः पुत्राऽऽनेतेति । अनेन कृष्णावतारेऽनन्तासनाद्ब्राह्मण-पुत्राऽऽनयनेनार्जुनादीनां तत्त्वज्ञानोत्पत्तिर्जातेति कथां ज्ञापयति । तदुक्तं भागवते ‘यत्किञ्चित्पौरुषं पुंसां मेने कृष्णानुकम्पितमि’ति । एवं यथा असुराणां मोहो भवेत्तथा सञ्चरन्ति । तत्र निदर्शनं नीताबलः किलेति । नीता अपहृता अबला सीता यस्य सः श्रीरामचन्द्रः । किलेत्यपहासे । तदुक्तं भागवते

‘मर्त्यावतारस्त्विह मर्त्यशिक्षणं रक्षोवधायैव न केवलं विभोः ।

कुतोऽन्यथा स्यू रमतः स्व आत्मन् सीताकृतानि व्यसनानीश्वरस्ये’ति ।

अनेकावतारकथानिदर्शनेन सर्वेऽप्यवतारा निर्दोषा इति ज्ञापयति । तथा च यत्र क्वचिदज्ञानादिप्रदर्शनं मोहार्थमेवेति भावः ।। १२ ।।

युक्तिमल्लिका

मूलं यो वेत्ति कस्तस्य पत्रं सन्दर्शयेत्तरोः ।

यस्सर्वगो न सोऽयोगी तस्य दुःखप्रथा वृथा ।। १३ ।।

सुरोत्तमटीका

रीत्यन्तरेणापि हरेर्दुःखाभावमुपपादयति ।। मूलमिति ।। यस्तरोर्वृक्षस्य मूलं वेत्ति तस्य पत्रं कस्सन्दर्शयेदिति लौकिकाभाणकम् । तद्वदेव रामेऽपीति भावेनोक्तम् ।। य इति ।। यः रामः सर्वगः सर्वव्याप्तः स कथमयोगी सीतावियोगवान् । सर्वगत्वमूलं जानतः सीतावियोगाख्यतद्विपरीत-पत्रप्रदर्शनं कथं शोभत इति भावः । तस्यायोगरहितस्य या दुःखप्रथा साऽपि वृथा अवियोगाख्यसुखमूलविरुद्धदुःखाख्यपत्रमपि निर्मूलमेवेति भावः । अनेन वियोगाभावसमर्थनेन परिच्छिन्नत्वदोषोऽपि परिहृत इति द्रष्टव्यम् ।। १३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

धर्मिग्राहकप्रमाणसिद्धोऽर्थो न युक्त्याभासप्रदर्शनेन प्रच्यावनार्ह इत्यत्र लौकिकमाभाणकं वक्ति मूलमिति । प्रकृतोपयोगमाह य इति । अयं भावः । परमात्मा श्रुतिभिः सिध्यन् ‘एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी’ति सर्वव्याप्तत्वेनैव ‘निरनिष्टो निरवद्य’ इति निर्दुःखत्वेनैव च संसिद्धः । तत्र, रामः दुःखी सीतावियोगवत्त्वात् इति कुयुक्त्या तस्य दुःख-प्रथा दुःखसाधनप्रयासः वृथा बाधितः । यः सर्वगः सर्वव्यापी सः न अयोगी, वियोगवान् न भवतीति वियोगवत्त्वहेतुश्चासिद्धः । अतो धर्मिग्राहक-मानविरुद्धोऽयं हेत्वाभास इति ।। १३ ।।

युक्तिमल्लिका

सीताकृतानि व्यसनानीश्वरस्य कुतोऽस्य हि ।

स्त्रीकृतं कश्मलं रामो नाश्नुवीतेति च स्फुटम् ।

उभयत्र विपक्षे बाधके आह न हीति । न चेति च । यदि कुक्षिस्थाखिललोकस्य कृष्णस्य स्वर्गारोहणक्षण एव मरणं तदा तदैव कल्पान्तकालीनः लोकप्रलयः स्यात् । तर्कस्य विपर्ययपर्यवसानं न हीति । एवं यदि प्रादुर्भावक्षण एव जननं तदा तदैव कल्पादिकालीना लोकसृष्टिः प्रसज्येत । तत्र विपर्ययपर्यवसानं न चेति । अतो जननमरणाभावसाधक-युक्त्योर्नाप्रयोजकता

।। १९ ।।

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

कृष्णकाव्ये रुक्मिणीशविजये । तथा च तस्य मरण-वार्ता भ्रान्तिमूलैवेति भावः ।। २३ ।।

युक्तिमल्लिका

ये पार्थरथसूतस्य विश्वरूपे रणात्पुरा ।

विलग्ना दशनाग्रेषु चूर्णीभूताश्च सर्वशः ।

दृष्टास्तच्छरवेगेन च्छेदो वेधः कथं प्रभोः ।। २४ ।।

सुरोत्तमटीका

इदानीं हरेश्छेदभेदाभावे युक्तिमाह ।। ये पार्थेति ।। ये भटा भीष्मादयः सर्वशः सर्वे । पार्थरथसारथेः कृष्णस्य विश्वरूपे दृश्यमाने सतीति यावत् । रणात्पुरा युद्धारम्भात्पूर्वमेव दशनाग्रेषु विश्वरूपस्य हरेर्दन्ता-ग्रेषु विलग्ना स्संहाराय दंशनसमये संलग्नाः केचन चूर्णीभूतमस्तकादयश्च दृष्टाः पार्थेन । केचिद्विलग्ना दंशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैरित्यादि गीता-वचनात्सिद्धोऽयमर्थः । तच्छरवेगेन तेषां चूर्णितानां दशनाग्रेण दष्टानां शरवेगेन प्रभोः कृष्णस्य च्छेदो वेधः कथम् । न कथञ्चित् । स्वयं प्रागेव तद्वदनग्रासतां प्राप्ताः कथं तमेव हरिं ताडयेयुः । ‘दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वर’मिति वचनेनाद्य प्रत्यक्षस्य दिव्यदृष्टिरूपतया बाधितुम-शक्यत्वेनातादृशद्वितीयप्रत्यक्षमेवाज्ञदृष्टितया बाध्यमिति भावः । एतेन प्रत्यक्ष-दृष्टवेधादेर्विद्धवन्मुग्धवच्चैवेति वचनमात्रेण कथं बाध्यत्वमिति शङ्का परिहृता । उक्तरीत्या वेधाद्यभावस्य ततोऽपि प्रबलपार्थप्रत्यक्षसिद्धत्वात् । अत एव ‘शितविशिखहतो विशीर्णदंशक्षतजपरिप्लुत आततायिनो मे’ इत्यादिवाक्यानि मोहकवाक्यतयोपेक्षणीयानि । शितविशिखा हता येन सः । वि निषेधे पृथग्भाव इति वचनाद्विशीर्णः अशीर्णः दंशः कवचोयस्य सः । एतेन विभिद्यमानत्वचीत्येतद्व्याख्यातप्रायम् । क्षतजपरिप्लुतः उभयपार्श्वे शरताडित-भटाङ्गस्रवत्क्षतजबिन्दुभिः परिप्लुत इत्यनुकूलार्थतया सङ्ग्राह्याणिवा । विभिद्य-मानत्वचि विलसत्कवच इत्यनयोर्विरोधाच्चास्मदुक्त एवार्थः ।। २४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘छदेभेदादिकं तथा ।

प्रदर्शयति मोहाय दैत्यादीनां हरिः स्वयमि’ति

महाभारततात्पर्यनिर्णयोक्तं समर्थयते ‘ये’ इत्यादिना ‘श्रुतिस्तु’ इत्यन्तैः एकोनविंशतिश्लोकैः ।। ननु भीष्मेण

‘‘मम निशितशरैर्विभिद्यमानत्वचि विलसत्कवचेऽस्तु कृष्ण आत्मा’’

इति कृष्णस्य त्वक्छेदस्य कथितत्वेन कथं छेदो नेत्युच्यत इति शङ्कामादौ परिहरति ये इति । ये भीष्मादयः सर्वशः कौरवभटा रणात्पुरा पार्थरथसूतस्य कृष्णस्य दन्ताग्रेषु चूर्णीभूता विश्वरूपे पार्थेन दृष्टाः तेषां शरवेगेन तस्य प्रभोः छेदो वेधः कथमित्यन्वयः । ननु ‘मम निशितशरैर्विभिद्यमानत्वचि’ इति भागवतस्थभीष्मवाक्येन कृष्णत्वचि छेदः प्रत्यक्षतो दृष्ट इत्यवगम्यते । न चानुमानागमाभ्यां प्रत्यक्षबाधः सम्भवति । ‘क्व च प्रत्यक्षतः प्राप्तमनु-माऽऽगमबाधितमि’ति सिद्धान्तात् । अतः ‘प्रदर्शयति मोहाये’ति कथं प्रत्यक्षदृष्टस्य मोहत्वोक्तिः । भीष्मादयः न त्वक्छेदनसमर्थाः, रणात्पुरैव मृतप्रायत्वात् इति खल्वनुमानेनैव प्रत्यक्षबाधो वक्तव्य इति चेन्मैवम् । अभिप्रायानवगमात् । नात्र प्रत्यक्षस्य केवलेन अनुमानेन बाधोक्तिः अभि-प्रेता । किं नाम बलवत्प्रत्यक्षान्तरेण अनुगृहीतेनैव । तदेतदुक्तं पार्थेन दृष्टा इति । पार्थदृष्टिस्तु ‘दिव्यं ददामि ते चक्षुः’ इत्युक्तेर्बलवती । ‘भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो’ ‘निरनिष्टो निरवद्य’ इति धर्मिग्राहकप्रमाणानुगुणा । पूर्वं प्रत्यक्षं तु तत्प्रतिकूलत्वाद्दुर्बलम् । अतः दुर्बलस्याज्ञप्रत्यक्षस्य प्रबलेन ज्ञानिप्रत्यक्षेणैव बाधोक्तिरिति न कोऽपि सिद्धान्तविरोधः ।। २४ ।।

युक्तिमल्लिका

पिशाचाविष्टदेहेऽपि प्रायश्छेदो न दृश्यते ।

मन्त्रेण कुण्ठिता धारा न च्छिनत्ति नरान्हि यत् ।

हरेश्छेदश्श्रुतिप्रोक्तसार्वज्ञच्छेद एव तत् ।। २५ ।।

सुरोत्तमटीका

छेदभेदाद्यभावे युक्त्यन्तरमप्याह ।। पिशाचेति ।। यद्यस्मान्मन्त्रेण स्तम्भनमन्त्रेण । धारा असिधारा नरान्न च्छिनत्तिहि । हीत्यनेन लोकप्रसिद्धिं सूचयति । तत्तस्मात्कारणाद्धरेश्छेदः शस्त्रादिना । श्रुतिप्रोक्तं यत्सार्वज्ञं तस्य च्छेद एव । अल्पज्ञोऽपि पिशाचादिः शक्ति-विशेषाभिज्ञाताया मन्त्रविशेषाभिज्ञाताया वा परांगमपि छेत्तुं न मुञ्चति । हरेस्स्वांगस्यैव च्छेदे पिशाचादितोऽप्यकुशलत्वप्रसङ्गेन कथं न सार्वज्ञच्छेद इति भावः ।। २५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्राय इत्यनेन कदाचित्स्तम्भकशक्त्यभिभवे छेदो भवत्यपीति कथनेन तच्छक्तेः परमात्माधीनता द्योत्यते । सार्वज्ञेति । कदाचि-न्मन्त्रविशेषाभिज्ञेन रक्षितस्य वा पिशाचेनाविष्टस्य वा देहस्यापि न छेदो यदा तदा किमु वक्तव्यं स्वयं नित्यसर्वज्ञस्येति भावः । प्रसक्तस्यापिछेदस्य स्तम्भकशक्त्या पिशाचेन वारणम् । कृष्णस्य तु आकाशवच्छेदानर्हतया तत्प्रसक्तिरेव नेत्ययं विशेषः ‘स च्छेद्यः केन वा वदे’त्यग्रे वक्ष्यते ।। २५ ।।

युक्तिमल्लिका

ब्रह्माण्डखर्परच्छेदे यन्नखाग्रच्छिदापि न ।

युक्तिमल्लिका

नटो नाट््यकृते नारी नार्येवाज्ञस्य किं दृशा ।। ३६ ।।

सुरोत्तमटीका

नटवदित्युक्तं विवेचयति ।। नट इति ।। नाट्यकृते नर्तनार्थं नारी स्त्रीवेषधारी अज्ञस्य दृशा नार्येव किं नेति सम्बन्धः । तथा हरिरपीति भावः ।। ३६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तस्य कृष्णस्य, यात्रा कैलासं प्रतीति शेषः । भूत्यै पुत्रावाप्तिलक्षणैश्वर्याय । तस्य रामस्य शिवार्चनं सेतौ लिङ्गस्थापनम् । अहंसः रावणवधनिमित्तेन शङ्क्यमानपापस्य । उभयत्र हेतुः परः प्रभुरिति । परः सर्वोत्तमः प्रभुः पुण्यपापनियामकः । तत्र श्रुतिं प्रमाणयति । न कर्मणेति । कनीयान् ह्नासवान् । परिपूर्णस्य परस्य न वृद्धिह्नाससम्भव इत्याशयः।। ४२ ।।

युक्तिमल्लिका

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।

नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ।। ४३ ।।

न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।

इति गीतावचनतस्समाधत्स्व मनस्सदा ।। ४४ ।।

सुरोत्तमटीका

गीतावाक्येनाप्युक्तसमर्थं समर्थयते ।। न मे पार्थेति ।। मे कर्तव्यं नास्तीति कैलासयात्राकारिणः कृष्णस्यैव वचनम् । अनवाप्तं प्रागप्राप्तं अवाप्तव्यम् उपरि प्राप्यं नैवेति सम्बन्धः । तथापि जनसंग्रहाय कर्मणि कैलासयात्रा सूर्यग्रहणे स्यमन्तपञ्चकयात्रा देवर्षितर्पणादिकर्मणि । उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्मचेदहमित्युत्तरवाक्यान्नानवाप्तमवाप्तव्यमिति स्वफलनिषेधाच्च केवलं जनसंग्रहायेति गम्यते । अवशिष्टं तु स्पष्टम् । समाधत्स्व समाहितं कुरु ।। ४३,४४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

कर्तव्यं इष्टसाधनम् । लिङाद्यर्थस्तु इष्टसाधनत्व-मेवेत्युक्तेः । वर्त एवेति अयोगव्यवच्छेदः । लोकसङ्ग्रहायेति भावः

।। ४३,४४ ।।

युक्तिमल्लिका

ईजे च भगवान्नामो यत्रास्पृष्टोऽपि कर्मणा ।

लोकस्य सङ्ग्रहायेशो यथाऽन्योऽघापनुत्तये ।

इति भागवतोक्त्या च स्वस्थचित्तस्सदा भव ।। ४५ ।।

सुरोत्तमटीका

उक्तार्थे भागवतवचनमाह ।। ईज इति ।। यत्र (श्य) स्यमन्तपञ्चके । कर्मणा पुण्यपापरूपेण । रामः परशुरामः । अत्र तु जन-सङ्ग्रहायेति स्पष्टम् । अन्यः मनुष्यादिः । अघापनुत्तये यथा तथा लोकस्य सङ्ग्रहाय फलवत्त्वमात्रे दृष्टान्तो न तु तद्वदघापनुत्तय इति भावः । भगवानीश इति च तत्र हेतुसूचनम् ।। ४५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ईशस्य प्रवृत्तिः परप्रयोजनार्थैवेत्यत्र भागवतं प्रमाण-यति ईज इति ।। ४५ ।।

युक्तिमल्लिका

अथापि भगवद्दोषं वृथा यो मनुते नरः ।

तं दोषेषुः शिलाक्षिप्तदारुप्रोतशरोपमः ।

श्रुत्याकृष्टगुणोत्सृष्टेर्धानुष्कमनुधावति ।। ४६ ।।

सुरोत्तमटीका

एवं श्रुतिस्मृतियुक्तिप्रत्यक्षाख्यप्रमाणत्रितयेनापि भगवतो निर्दोषत्वे सिद्धेऽपि यस्तं दोषिणं मनुते स निर्दोषमहापुरुषदूषणाख्यदोषेणांधे तमसि पात्यत इतीममर्थं सदृष्टान्तमुपपादयन्निर्दोषत्वसाधनमुपसंहरति ।। अथापीति ।। अथापि एवं निर्दोषत्वे सिद्धेऽपि । वृथा प्रमाणं विना । तं पुरुषं दोषेषुः दोषाख्यबाणः । शिलायां क्षिप्तः अग्रे दारुप्रोतः यश्शरस्त-स्योपमा यस्य सः । दोषेषुरिति सम्बन्धः । दोषसाधकत्वेनाभिमतप्रत्यक्षादी-नामयोवत्परगात्रभेदन सामर्थ्याभावस्योपपादितत्वाद्दारुप्रोतेत्युक्तम् । धानुष्कं प्रयोक्तारं त्वामेवोपधावति । त्वमेव दोषेण तमसि निपात्यस इति भावः । तत्र हेतुः श्रुत्याकृष्टगुणोत्सृष्टेरिति । श्रुत्या वेदेनाकृष्टा आनीतास्साधिता इति यावत् । हरेर्गुणाः अच्छेद्यत्वावेध्यत्वादयः तेषामुत्सृष्टेः परित्यागात् । श्रुति-प्रतिपादितनिर्दोषत्वाख्यगुणोत्सर्जनादिति भावः । इषुपक्षेतु आकर्णान्तमाकृष्ट-मौर्वीमोचनादिति द्रष्टव्यम् । दारुप्रोतशरः आकर्णान्तमाकृष्यमोचन एव धानुष्कमनुधावति । तद्वद्दोषेषुरप्युक्तभगवद्गुणविसर्जनात् त्वामेव यमदूतक-राहतखड्गशरवह्न्यादिभिश्छेद्यत्ववेध्यत्वदाह्यत्ववन्तं कृत्वा तमसि मज्जयतीति भावः ।। ४६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अथापि निर्दोषतायाः सकलप्रमाणप्रमितत्वेऽपि । वृथा दुराग्रहमात्रेण । श्रुतिः वेदः । इषुपक्षे कर्णः । आकृष्टाः साधिताः । अन्यत्र स्पष्टम् । गुणाः आनन्दादयः अन्यत्र ज्या। उत्सृष्टिः अपलापः । अन्यत्र मोचनम् । अनुधावति अविलम्बेन तमसि पातयति । अन्यत्र परावृत्य विध्यति । यथोक्तं ‘असन्नेव स भवति असद्ब्रह्मेति वेद चेदि’ति ।।४६,४७।।

युक्तिमल्लिका

तस्मात्स्वमूलरूपे च स्वावतारेषु च प्रभुः ।

अवद्यगन्धविधुर इति सर्वं मनोरमम् ।। ४७ ।।

सुरोत्तमटीका

तस्मादित्युपसंहारः ।। ४७ ।।