प्रागुक्तज्ञानतामात्रं सर्वज्ञत्वेन यत्ततः

आनन्दमयाधिकरणार्थः परभाष्यस्योत्सूत्रत्वम्

युक्तिमल्लिका

प्रागुक्तज्ञानतामात्रं सर्वज्ञत्वेन यत्ततः ।

न चेद्घटादिवृत्तेश्च ज्ञानत्वात्स्यादलक्षणम् ।। ४४ ।।

सुरोत्तमटीका

ततः एवं स्वयमेव व्याख्यानात् । प्रागुक्तज्ञानतामात्रं ज्ञानमित्यत्रोक्त ज्ञानत्वमात्रमित्यर्थः । सर्वज्ञत्वेऽनयत्नीतवती । पूर्वोक्त-ज्ञानत्वमेव सर्वज्ञत्वं यथा भवति तथाकरोदिति भावः । एवं व्याख्यानाकरणे को दोष इत्यत आह ।। नचेदिति ।। ४४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘मनु अवबोधने’ इति धातोर्भावे असुन्प्रत्यये विहिते मन इति ज्ञानमिति चैकार्थता भवति । अत्र ज्ञानं ब्रह्मेति लक्षणेऽभिहिते सकलचेतनसाधारण्यादलक्षणमेतदित्याशङ्कायां नावबोधमात्रं ज्ञानमिह विवक्षितम् । किन्तु सकलपदार्थसामान्यविशेषविषयकमित्यतो नातिव्याप्ति-रि’ति सुधोक्तिमनुरुध्याह यत इत्यादिभिस्त्रिभिः । ज्ञानशब्दस्य वेत्तृत्वार्थत्वा-द्वृत्तिज्ञानेऽतिव्याप्तिशङ्काऽनवकाश इत्याह न चेदिति ।। ४२-४४ ।।

अशक्त्या वा सर्वसिद्ध्यै तत्राद्यगुणशोधनम् ।। ५३ ।।

सुरोत्तमटीका

उपादाने एकगुणसङ्ग्रहस्योक्तानुवादपूर्वकं प्रयोजनान्तर-मप्याह ।। पृथक्पृथगिति ।। पृथक्पृथक् लक्षणतां एकैक गुणपूर्तेरपि लक्षणतां वक्तुं वेत्येकं निमित्तम् । अनन्तविस्तृतेः अनन्तगुणपूर्णत्वविस्तारस्याशक्तया-वेत्यपरम् । सर्वशुद्ध्यै सर्वेषां गुणानां पूर्णत्व शोधनाय । तत्र गुणसमुदाये । आद्यगुण आनन्दः ।। ५३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एवं तर्हि अतिदाढर्््यार्थं विशिष्य प्रत्येकं अनन्त-लक्षणोक्तिः स्यादित्यतः श्रुतेस्तत्र सामर्थ्याभावादेव नैवमित्याह पृथगिति

।। ५३ ।।

युक्तिमल्लिका

गुणास्सर्वेऽपि सिद्धास्स्युरानन्दस्य प्रपञ्चने ।

इत्यानन्दमयं स्तौति सर्वेयं वाऽन्तिमस्तुतिः ।

यदियं षट्प्रकरणी गुणानेवागृणात्प्रभोः ।। ५४ ।।

सुरोत्तमटीका

तदेवविशदयति ।। गुणा इति ।। इत्यनेन हेतुना । सर्वा आत्मन आकाश इत्यादिका आनन्दमय प्रपञ्चनान्ता षट्प्रकरणीयं श्रुतिः अन्तिमस्तुतिः अन्तिमस्य अनन्तपदोक्तान्तिमलक्षणस्यस्तुतिर्वा प्रपञ्चनरूपा-वेत्यर्थः । यद्यस्मात् गुणान्जगत्स्रष्टृत्वादिगुणान् अगृणात् अस्तौदिति योजना । सत्यपदोदितं प्रथमलक्षणं प्रकरणत्रयेण प्राक्प्रतिपाद्य ज्ञानपदोक्त-द्वितीय लक्षणं प्रकरणद्वयेन तदनन्तरं प्रतिपाद्य पुनरनन्तपदोदित सकलगुण-पूर्णतां प्रतिपादयितुं षष्ठप्रकरणान्ता सर्वापीयं श्रुतिः सिंहावलोकनन्यायेन प्रवृत्ता । पञ्चषान्गुणान्प्रस्ताव्येयमेव दिगन्यत्रापीत्युपरता च । अतः प्रस्ताव-प्रपञ्चनयोर्न वैषम्यमिति भावः ।। ५४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सर्वगुणानां पूर्णान्दाविनाभावं प्रागुक्तं स्मारयति गुणा इति ।। प्रकारान्तरेण प्रकरणशुद्ध्या अनन्तत्वलक्षणविवरणपरेण अन्तिमेन आनन्दमयप्रकरणेन सर्वगुणपूर्णतालाभमाह सर्वेति । सर्वा इयं इति पदच्छेदः । बुद्धिसन्निहिता सृष्ट्यादिषट्प्रकरणी इत्यर्थः । अन्तिमस्तुतिः लक्षणेऽन्ते श्रुतस्य अनन्तत्वलक्षणस्य प्रपञ्चनरूपा । तत्कथमित्यत आह यदिति । गुणान् सत्यज्ञानपदोदितान् जगज्जन्मादिकर्तृत्वसर्वज्ञत्वादीन् । कतिपयगुणवर्णनं तु अनन्तगुणवत्त्वोपलक्षणाय दिग्दर्शनमात्रमिति भावः

।। ५४ ।।

युक्तिमल्लिका

साकारत्वविदुःखत्वाप्राकृतत्वास्तितादयः ।

एकैकाङ्गबृहत्त्वाद्याः किं न सिद्ध्यन्ति तत्स्तुतौ ।

यतः प्रियशिरस्त्वाद्या अपि तस्य स्तुतौ स्तुताः ।। ५५ ।।

सुरोत्तमटीका

किं चास्यां षट् प्रकरण्यामानुषङ्गिकतया गुणान्तर-स्तुतिरप्यस्ति । अतोपि न प्रस्तावप्रपञ्चयोर्वैषम्यमित्याह ।। साकारत्वेति ।। अन्नमयादिपञ्चरूपाणामपि तस्येदमेवशिर इत्यादिना शिरः पाण्याद्यवयव-समर्थनात् स वा एष पुरुष विध एवेत्यादिना स्पष्टं पुरुषविधत्वोक्तयाच साकारत्वम् । प्रियमेवेत्यवधारणात् विदुःखत्वम् । आनन्दरूपत्वकथनाद-प्राकृतत्वम् । अस्तिब्रह्मेति चेद्वेदेति अस्तिता । आदिपदेनात्मब्रह्माकाशादि पदबोध्यगुणाः । अन्नं हि भूतानां ज्येष्ठमित्यत्रोक्तभूतज्येष्ठत्वं विज्ञानन्देवा-स्सर्वेब्रह्मज्येष्ठमुपासत इत्यत्रोक्तदेवज्येष्ठत्वदेवोपास्यत्वे । यतोवाचोनिवर्तन्ते अप्राप्यमनसासहेत्यत्रोक्त वाङ्मनसागोचरत्वं शरीरे पाप्मनो हित्वा सर्वा-न्कामान्समश्नुत इत्यत्रपापनाशकत्वसर्वकामप्रदत्वादयो गुणाश्च सङ्ग्राह्याः । ब्रह्मपुच्छमिति पुच्छपदोक्तपादस्य पूर्णत्वोक्तयाऽर्थात्सर्वावयवानामपि बृहत्त्व-लाभात् एकैकांगबृहत्त्वाद्या इत्युक्तम् । अत्राप्याद्यपदेन मुदः प्रमुद आसत इत्यादिनोक्तमुदादिरूपत्वं ग्राह्यम् । तत्स्तुतौपादस्तुतौ । नन्विदमानन्दमयेन श्रूयत इत्यत आह ।। यत इति ।। यतः यस्मात् । तस्याऽनन्दमयस्य । अत्राप्याद्यपदेन मोददक्षिण पक्षत्वादिकं ग्राह्यम् ।। ५५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

किं चात्र प्रकरणेषु न केवलमन्नमयादिशब्दनिर्वचन-मात्रलब्धानां किन्तु आनुषङ्गिकतयाऽम्नातानां सर्वेषां गुणानामेव संसिद्धिरिति निदर्शनाय लेशतस्तत्प्रकारं दर्शयति साकारत्वेत्यादिना । पुरुषविधत्वोक्त्या साकारत्वं, प्रियमेव शिरः इति अप्रियदुःखव्यावृत्त्या विदुःखत्वं, ‘विज्ञानं यज्ञं तनुते,’ ‘आनन्द आत्मा’ इत्यादिना ज्ञानानन्दरूपत्वोक्त्या अप्राकृतत्वं, पञ्चरूपमपि ब्रह्म जीवाद्भिन्नं अस्ति इति जानतां, ‘सन्तं एनं मुक्तियोग्यं सुखिनं विदुरि’ति पञ्चप्रकरण्या अर्थसङ्ग्राहके श्लोके फलकथनेन जीवात्यन्त-भेदं, पुच्छस्यापि पूर्णत्वोक्त्या स्वगतभेदवर्जितत्वं, आदिपदेन ‘सर्वमेव त आयुर्यन्ति’ इत्यादिना मोक्षहेतुत्वं इत्यादीनां गुणानां स्तुतिलाभो यथायथं विभावनीयः ।। ५५ ।।

युक्तिमल्लिका

यतस्सूत्रकृता मान्त्रवर्णिकं गीयते त्विति ।

प्रोक्तैकवाक्यता तस्मान्मन्त्रार्थोऽन्यः कथं वद ।। ५६ ।।

सुरोत्तमटीका

आचार्यः कश्छन्दसां योगमावेद इति श्रुत्युक्तः ‘क’शब्दवाच्यो भाविचतुर्मुखः ।। ६१ ।।

युक्तिमल्लिका

इतोऽप्यनन्तशब्दार्थो न परोदीरितो भवेत् ।

अनन्तमिति चैकत्र श्रुतिराह स्थलान्तरे ।। ६२ ।।

आनन्दमिति तत्स्थाने प्राह तेनात्र योग्यता ।

नान्त इत्युदिते सर्वदेशकालगुणैस्सदा ।

सम्बन्ध इति शब्दस्य शक्यार्थस्त्वेक एव च ।। ७२ ।।

स च कुण्डपटादौ चेत्संयोगो देशकालवत् ।। ७५ ।।

सुरोत्तमटीका

सः वस्तुसम्बन्धः ।। ७५ ।।

युक्तिमल्लिका

इदानीं परकीयभाष्यकारं प्रकारान्तरेण दूषयन्नेव स्वभाष्यकारमन्यापदेशेन स्तौति ।। सतीमिति ।। सतीं पतिव्रतां सीताम् । एवं निर्दुष्टार्थवक्त्रीं श्रुतिं दुष्टार्थे नयन् भाष्यकारोपि तादृश इति ध्वनितोर्थः । रावणेनबलान्नीतापि सीता वायुतनयादेशैर्हनूमदुक्तिभिः तन्मार्गं हनूमदुक्त-राममार्गम् । एवं परैरन्यार्थेबलान्नीतापि श्रुतिर्वायोरवताररूपमध्वाचार्यभाष्या-द्युक्तिभिस्तदुक्तमार्गेण श्रीनारायणगुणानेव प्रतिपादयेदिति भावः ।। ९९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सतीं भगवता बादरायणेन प्रणीतां मीमांसाकृतिं असतीं कर्तुं असाधुनिबन्धतमसावकुण्ठितत्वेन अप्रणीतामिव कर्तुं दशकन्धरः दशजिह्वः बहुव्याहतभाषी इति यावत् मायी । चकमे इत्यनेन तस्य दुष्कामनामात्रं तु तत्र; न पुनरर्थसिद्धिरित्याह सेति । वायुतनयस्य मध्वस्य उपदेशैः भाष्यवचनैः । तन्मार्गं तत्प्रदर्शितं भगवदवयवावयविनोः अत्यन्ता-भेदरूपमर्थं अन्वगात् सज्जनान् समशिक्षयन् । अन्यत्र दशकन्धरः रावणः । वायुतनयः रामवचोनयः हनूमान् तस्य आदेशैः रामसन्देशरूपवचोभिः

यतः यस्मात् । अन्यत्रसर्वत्रान्नमयादिचतुष्के । श्लोकेन स्वोक्तार्थेनिरूपितमन्त्रेण श्लोक्यः स्तुत्यः अङ्गीशिरः पाण्यादिपञ्चाङ्गवत्त्वेन निरूपितः अवयवी अन्नमयादिरेव । नतु तस्यैकदेशोङ्गम् । अन्नाद्वैप्रजाः प्रजायन्ते इत्यन्नमयश्लोके प्राणं देवा अनुप्राणन्तीति प्राणमयश्लोके यतोवाचो-निवर्तन्त इति मनोमयश्लोके विज्ञानं ब्रह्मचेद्वेदेति विज्ञानमयश्लोकेच स्पष्ट-मन्नमयाद्यङ्गिनामेव श्रूयमाणत्वात् । ततस्तस्मात् अन्नमयादिचतुष्टयेऽङ्गिन एवश्लोकश्लोक्यत्वात् अत्रचानन्दमयप्रकरणेऽपि श्लोकश्लोक्योङ्ग्येव । नत्व-वयवः । प्रायपाठविरोधात् । सोयमङ्गिन्येवन्याय प्राप्तोपि श्लोकः यदि ब्रह्मशब्दशक्तया पुच्छेश्रुतब्रह्मशब्दशक्तयाऽपकृष्यते पुच्छविषयतया योज्यते । तर्ह्येकस्य पुच्छे श्रूयमाणैकब्रह्मशब्दस्य द्वयोरङ्गिविषयकमन्त्रे श्रूयमाणब्रह्म-शब्दयोः अङ्गिनि आनन्दमये ब्रह्मणः आनन्दमयस्य पुच्छमिति तत्पुरुष-समासेन सोयमानन्दमयो ब्रह्म तस्य पुच्छमिति वाऽपकर्षः अपकर्षणमेव स्यात् । किं तत्पुच्छमिति शङ्कायास्तु मोदप्रमोद समानयोगक्षेमतया सुख-विशेषवाचकमुत्पदमध्याहृत्य मुदेव पुच्छमित्युत्तरं दातव्यम् । अस्मदुक्त-मेवापकर्षणं न्याय्यमित्याह ।। द्वयोरिति ।। एकस्माद्द्वयोश्शक्तिर्महतीहि इत्येकोन्यायः । चतुर्भिः उक्तरीत्या एकाङ्गे अपकर्षणरहितैश्चतुर्भिश्श्लोकै-स्सङ्गृहीतयोरित्यपरायुक्तिः । पूर्वोक्तश्लोक चतुष्टयेऽदृष्टस्सोयमपकर्षः कथमत्रैव कर्तव्य इति भावः ।। १०२,१०३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

श्लोक्यः प्रतिपाद्यः । अन्यत्र सर्वत्र=इतरेषु अन्न-मयादि चतुर्षु प्रकरणेषु । अङ्गीकृतः=अङ्ग्येवेत्यत्रापि उपस्कर्तव्यम् । अतः इति लभ्यते । अत्र च आनन्दमयश्लोकेऽपि । अङ्गी एव अङ्गीकर्तव्य इति शेषः । प्रायपाठानुरोधात्, ‘तदप्येष’ इति स्पष्टोक्तेश्चेति भावः । एवमपि यदि ब्रह्मशब्द शक्त्या पुच्छे ब्रह्मपदप्रयोगादिति यावत् । अपकृष्यते=अङ्गाङ्गिनो-र्भेदं परिकल्प्य ब्रह्मशब्दः अङ्गिनः प्रच्याव्य अङ्गविषयतया योज्यते । तर्हि अङ्गाङ्गिनोरभिन्नयोरुभयत्र ब्रह्मपदसम्बन्धसम्भवेऽपि अन्यतरस्मिन्नेव तद्योजनीयमिति दुराग्रहे एकस्य पुच्छे श्रुतस्यैकब्रह्मशब्दस्य । द्वयोः शक्त्या अङ्गिनि पूर्वोक्तरीत्या द्विवारं पठितब्रह्मशब्दसमभिव्याहारशक्त्या, अङ्गिन्येव कर्षणं=आकृष्य योजनं न्याय्यमिति शेषः । तत्र युक्तिद्वयं आह द्वयोरिति । सकृत्प्रयोगात् द्विवारं प्रयोगस्य बलवत्वादिति भावः । चतुर्भिरिति अन्न-मयादिषु चतुर्षु प्रकरणेषु अङ्गिन एव श्लोके वर्णितत्वात् अत्रापि तस्यैव प्रकारस्य अनुसर्तव्यादिति भावः ।। १०२, १०३ ।।

युक्तिमल्लिका

दृढसूत्रनिबद्धस्य कथं चास्यापकर्षणम् ।

उत्कर्षो ह्यस्मदर्थे स्यादपकर्षस्त्विहोच्यते ।। १०४ ।।

सुरोत्तमटीका

दृढं सूत्रे ब्रह्मसूत्रेनिबद्धस्य ब्रह्मशब्दाभ्यासादिति आनन्दमयेनिबद्धस्यास्य श्लोकस्येत्यन्यायुक्तिः । प्रकारान्तरेणापि श्लोकस्य पुच्छेऽपकर्षण मनुचितमित्याह ।। उत्कर्ष इति ।। अस्मदर्थे अस्माभिरुच्यमाने पुच्छस्थब्रह्मशब्दस्याङ्गिन्याकर्षण रूपार्थे उत्कर्षस्स्याद्धि । अधोभागेस्थित शब्दस्योर्ध्वभागे आकर्षणस्य ऊर्ध्वं कर्षणमिति वा उच्चेश्रेष्ठेङ्गिनिकर्षणमिति वा उत्कर्षरूपत्वादिति भावः । त्वयात्वपकर्षः ऊर्ध्वभागेश्रेष्ठेचाङ्गिनि स्थितस्य श्लोकस्याधोभागे पादे आकर्षणं क्रियते । अतस्त्वदुक्तेर्थेऽपकर्षोजायते । अस्मदर्थेतूत्कर्षः । स एव श्लाघ्य इति भावः ।। १०४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

इतश्चैवमित्याह । दृढेति । आनन्दमयं पक्षीकृत्य सूत्रकृता ब्रह्मशब्दो हेतुकृतः । तस्य हेतोः पक्षादन्यत्र त्वद्रीत्याऽपकर्षणे स्वरूपासिद्धो हेतुः स्यादिति आक्षिपति कथमिति । आनन्दमयशब्दस्य पक्षगतस्य पुच्छब्रह्मणि लक्षणेति त्वदीयभाष्यं तु सूत्रविरुद्धमिति त्वयैवाभ्युप-गतमिति तिरस्कारार्हमेवेति भावः । सर्वथाऽस्मदुक्त एवार्थः श्लाघ्य इत्याह उत्कर्ष इति । श्रेष्ठे, ऊर्ध्वभागे पठिते च अङ्गिनि आकर्षणं योजनमिति हृदयम् । अपकर्षः निकृष्टे अधोभागे पठिते च पुच्छे योजनम् । उच्यते त्वयेति शेषः । इदं प्रतिबन्दीग्रहणमात्रम् । वस्तुतस्तु द्वयोरपि पूर्णयोरङ्गाङ्गिनोरप-कर्षोत्कर्षावेव नेति बोध्यम् ।। १०४ ।।

युक्तिमल्लिका

सर्वोत्कृष्टा च विद्येयमुत्कर्षं सहते परम् ।

शङ्कान्तरमनूद्यदूषयति ।। उभयोरिति ।। उभयो-रङ्गाङ्गिनोर्ब्रह्मताया अयोगात् । एकत्यागः अङ्गिब्रह्मत्वत्यागः । सर्वस्य चेतनाचेतनात्मकसकलजगतः ब्रह्मता केननिमित्तेन । सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति श्रुत्या सर्वस्य ब्रह्मतामाघोषयन्कस्माद्द्वयोर्ब्रह्मत्वाद्विभेषीति भावः । तदेव विशदयति ।। शिष्य इति ।। १०७ ।।

युक्तिमल्लिका

मोदानन्दप्रमोदानि न ब्रह्म किल चिन्मये ।

ब्रह्मणस्मुखरूपत्वे सुखस्य ब्रह्मता न किम् ।। १०८ ।।

सुरोत्तमटीका

दुःखिनो जीवस्य जडस्य घटादेश्च ब्रह्मताऽसम्भाविता । आनन्दमयस्य सुखरूपब्रह्मतायां न काप्यनुपपत्तिरिति सूचनाय मोदेत्यादिक-मुक्तम् । चिन्मये ज्ञानमये । अनुपपत्त्यभावमेवोपपादयति ।। ब्रह्मण इति ।। सुखरूपं ब्रह्मेति त्वयाप्युच्यते ।। तर्हिसुखस्य सुखात्मकानन्दमयस्य ।।१०८।।

सत्यप्रमोदटीका

एकस्य अवयविनो ब्रह्मत्वत्यागः । अयमाशयः । भेदो मिथ्या भेदत्वादिति युक्त्या सर्वप्रमाणसिद्धभेदमात्रापलापिनः मायिनः अवयवावयविभेदसत्यत्वकथने हेतोर्व्यभिचारः स्फुट एव इत्यपहसनीयैषा स्वव्याघातकरी प्रक्रियेति ।। १०७,१०८ ।।

युक्तिमल्लिका

आनन्दं ब्रह्म कं ब्रह्मेत्यादि वेदों न किं श्रुतः ।। १०९ ।।

सुरोत्तमटीका

आनन्दमयस्य ब्रह्मत्वं साक्षाच्छतं चेत्याह ।। आनन्द-मिति ।। १०९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

आनन्दमिति श्रुतौ आनन्दस्य पूर्णत्वमुक्त्वा तस्यैव ब्रह्मत्वोक्तेश्चानन्दमयस्य ब्रह्मत्वं सिद्धमित्याह आनन्दमिति

।। १०९ ।।

युक्तिमल्लिका

विरुद्धजीवब्रह्मैक्ये यस्याशा भूयसी तव ।

अङ्गाङ्गिनोः कुतो नैक्यमेकजातीययोर्वद ।। ११० ।।

सुरोत्तमटीका

नन्वङ्गस्य ब्रह्मतायामङ्गि ब्रह्म अधिकरणमेव स्यात् । न तु ब्रह्म आधाराधेयभावस्य विरुद्धतयैकस्मिन्नयोगादित्यत आह ।। विरुद्धेति ।। सर्वज्ञत्वाल्पज्ञत्वादिनात्यन्तविरुद्धजीवब्रह्मैक्ये । यस्य तवेति सम्बन्धः । एकजातीययोः अवयविनोज्ञानानन्दमयत्वे तदवयवानामपि ज्ञानानन्दमयत्वा-वश्यम्भावात् एकप्रकारयोरित्यर्थः । अत्यन्तविरुद्धयोरैक्यं वदता उक्तरीत्या एकजातीययोरङ्गाङ्गिनोरैक्यं कुतो न कथ्यते । आवयोर्मते उपादानोपादेय-तयाऽभिन्नयोरपि मृद्घटयोरेवावयवावयविभावदर्शनात् अङ्गाङ्गिभावोपि नाभेद-विरोधीति भावः ।। ११० ।।

सत्यप्रमोदटीका

किं च ‘एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म’ इति श्रुतौ एकशब्देन स्वगतो भेदो निषिध्यते इति त्वयैव ‘वृक्षस्य स्वगतो भेदः पत्रपुष्पफलादिभिः’ इत्यादिना व्याख्यातत्वेन अत्र पुनरङ्गाङ्गिनोर्भेदकल्पनं स्वव्याहतमित्याह ओति ।। ११० ।।

युक्तिमल्लिका

केशस्य ब्रह्मता दृष्टा केशवस्यापि किं न सा ।। १११ ।।

सुरोत्तमटीका

किं चाङ्गाङ्गिभावापन्नयोर्मूलरूप नारायणतत्केशरूप-कृष्णावतारयोरुभयोरप्यैक्य ब्रह्मत्वाधाराधेयभावदर्शनात् आनन्दमयेप्यङ्गाङ्गिनो र्द्वयोरपि ब्रह्मत्वादौकानुपपत्तिरित्याह ।। केशस्येति ।। १११ ।।

सत्यप्रमोदटीका

केशस्येति ।। यथोक्तमनुव्याख्याने,

‘‘ब्रह्मताऽवयवेऽपि स्यात्तथाऽवयविनि स्वतः ।

यथैव कृष्णकेशस्य कृष्णस्य ब्रह्मताऽखिला ।।

दर्शिता चैव पार्थाय निस्मीमाः शक्तयोऽस्य हि ।’’ इति ।

केशस्य कृष्णस्य । ‘परम्ब्रह्म परन्धाम पवित्रं परमं भवान्’ इति गीतोक्तेः । ‘सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव’ इति च ।। १११ ।।

युक्तिमल्लिका

पुच्छस्य ब्रह्मतायां तु मध्यस्याब्रह्मता कथम् ।

मृत्पुच्छं मृण्मयस्योक्ष्ण इत्यज्ञाभाणकं स्मर ।। ११२ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरेणाप्यानन्दमयस्याब्रह्मतानोचितेत्याह ।। पुच्छस्येति ।। मध्यस्यानन्दमयस्य । उक्ष्णःवृषभस्य । आभाणकं किं वदन्ती । यथामृण्मय पुच्छवृषभयोरुभयोरपि मृदात्मकत्वं लोके दृष्टम् । तथानन्दमय पुच्छयोरुभयोरपि ब्रह्मतैव वाच्या । नत्वेकस्य ब्रह्मताऽपरस्याब्रह्मतेति भावः ।। ११२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

मृदिति ।। दृष्टान्ते अवयवावयविनोर्भेदाभेदसद्भावेऽपि अभेदमात्रमुपादाय दृष्टान्तोक्तिरिति मन्तव्यम् ।। ११२ ।।

युक्तिमल्लिका

किं च त्यजसि चेदेकं पूर्वं त्यज भजापरम् ।

साक्षात्सूत्रविरुद्धार्थे मतिरासीत्कथं तव ।

उत्सूत्रभाष्यं दुर्भाष्यं लक्षणज्ञान्विचारय ।। ११३ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्तयन्तरं चाह ।। किं चेति ।। एक मुभयोर्ब्रह्मत्वा-योगादेकं त्यजसिचेदित्यर्थः । पूर्वं पूर्वोक्तं पुच्छम् । अपरं श्लोकोक्तमानन्दमयं भज ब्रह्मतयाऽङ्गीकुरु । सूत्रविरुद्धार्थे सूत्रस्य विरुद्धेऽर्थे पुच्छब्रह्मत्वे । उत्सूत्रभाष्यं सूत्राननुकूलभाष्यम् । लक्षणज्ञा‘‘न्सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र पदै-स्सूत्रानु(का)सारिभिः । स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुरिति’’ भाष्यलक्षणज्ञान् ।। ११३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उत्ररत्रापीति स्वभावस्यानपायादिति भावः । वदेदिति करणे कर्तृत्वोपचारः ज्ञापने असन्दिग्धत्वरूपातिशयद्योतनार्थः ।। १३३ ।।