ननु सर्वत्र साक्षिणैव प्रामाण्यग्रहे यदा वस्तुगत्या प्रामाण्याभाववति क्वचिद् ज्ञाने प्रामाण्यनिश्चयो जायते सोऽपि किं साक्षिणैव नेत्याह ।। विपर्ययेऽपीति ।। विपर्यये प्रामाण्याभाववति प्रामाण्यनिश्चयस्थान इति यावत् । दूरत्वपूर्वदोषानुदर्शनात् दूरत्वपूर्वदोषप्रतिरोधेनेति यावत् । चतुरः चेतनत्वेन विवेकी अप्रमायां प्रामाण्यग्रहणे ममायाथार्थ्यं स्यादिति विवेक-वानित्यर्थः । प्रामाण्यग्रहणे उदास्ते किलेति सम्बन्धः । अप्रतिबद्धसाक्षि-ग्राह्यत्वनियमस्यैव स्वतस्त्वेनोक्तत्वात् । अत्र तु प्रतिबन्धकदोषसद्भावात् साक्षिणा प्रामाण्याग्रहेऽपि न स्वतस्त्वहानिरिति भावः ।। ३१६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘यद्दर्शनं क्वचिच्छुक्तिरजतादौ विषये व्यभिचारि बाधितं स्यात् तच्चक्षुरादिकरणकं मनःपरिणतिरुपमेव न साक्षिरूपम्’ इति ज्ञानपादीयसुधोक्तिमनुरुध्याह विपर्ययेऽपीति ।। दोषानुदर्शनात् । संशय-निश्चयसाधारणदोषज्ञानात् । उदास्ते । न दोषं चेत्प्रमाणं न चेदप्रमाणमिति व्यवस्थया गृह्णाति । अन्यतरकोटिं नावधारयति । चतुरः । अव्यभिचारि-सुदृढनिर्णयात्मकः

।। ३१६ ।।

युक्तिमल्लिका

तदा रागादिदोषेण कलुषं चञ्चलं मनः ।

गृह्णाति तत्र प्रामाण्यमर्थग्रहणकातरम् ।। ३१७ ।।

सुरोत्तमटीका

केन तर्हि तत्र प्रामाण्यभ्रम इत्यत आह ।। तदेति ।। तदा साक्षिण औदासीन्यसमये । रागादिदोषेण कलुषं चञ्चलं अर्थग्रहण-कातरमिति च मनसो हेतुगर्भं विशेषणत्रयम् । वस्तुगत्या रजताभावे रजते रागवशात्तज्ज्ञाने प्रामाण्यं निश्चिनोतीति हेतोः चंचलमिति च विकल्पात्म-कत्वेन भ्रमशीलत्वहेतोः सुखदुःखादीनां सर्वेषां प्रत्यक्षायोग्यान्तरपदार्थानां साक्षिणैव ग्रहणात् मम कदा को वा अर्थः स्यादित्यर्थग्रहणे अत्यन्तो-त्कण्ठायुक्तत्वस्य च हेतोः सूचनात् । तव वस्तुगत्या अप्रमाभूते ज्ञाने । अतिक्षुधितः पुरुषः सदन्नालाभे कदन्नमिव विवेकिना स्वमरणभिया त्यक्तं सर्पं मरणशङ्काशून्यो मौढ्यात्स्पृशन्बालक इव च विपरीतमपीममर्थं गृह्णातीति भावः । ननु कुत एतत्कल्प्यत इति चेत् साक्षिणो याथार्थ्यनियमाभावे क्वचिद्व्यभिचरितार्थविषयत्वेच तद्गृहीतसुखदुःखादौ कदाचिद्वैपरीत्यमपि स्यात् । अतस्साक्षिणो याथार्थ्यनियमस्यावश्यंभावाद्व्यभिचरितस्यास्य प्रामाण्यनिश्चयस्या-गत्या मानसत्वस्यैव वक्तव्यत्वात् ।। ३१७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

नन्वेवं सति सर्वत्र मनसैव प्रामाण्यस्य ग्रहोऽस्तु किं साक्षिवेद्यत्वाङ्गी-कारेणेति चेत् न । मनसा क्वचिदप्रमायामपि प्रामाण्यग्रहेण सर्वत्र तेनैव प्रामाण्यग्रहणेऽनाश्वासप्रसङ्गेन प्रमारूपज्ञानेषु गृहीततत्तत्प्रामाण्ये आश्वासाय नियमेन यथार्थस्य प्रामाण्यग्राहकस्य साक्षिणोवश्यमपेक्षितत्वात् । सुप्तिदशाया-मङ्गनालिङ्गनसर्पापसर्पणयोः फलत्वादर्शनेन उपरतमनस्कस्य पुंसः सौषुप्तिकस्य सुखस्य दुःखाभावस्य चानुभवाय साक्षिण एवावश्यकत्वाच्च । दोषेण कुण्ठित-गतिः साक्षी तदभावे चेतनत्वेन तीव्रगतिः स्वविषयं ज्ञानप्रामाण्यं सुखमिव स्वयमेवादौ गृह्णातीति पुनर्मनसस्तत्रानवकाशाच्च ।

ननु तद्वति तत्प्रकारकत्वलक्षणज्ञानप्रामाण्यस्य तद्वत्तारूपबाह्यार्थघटितत्वेन साक्षिमनसोर्बहिरस्वातन्त्र्यात् भवद्भिरपि ज्ञानद्वारैव तद्विषयीकरणं वक्तव्यं न तु साक्षात् । तथाच कथं प्रामाण्यस्य मनस्साक्षियोग्यत्वमिति चेत् तर्हि साक्षाद्विषय एव योग्यो न परंपराविषय इत्युक्तं स्यात् । तथा सति योगज-धर्मप्रत्यासत्त्या मुनिभिर्ज्ञातसकलपदार्थानां तदिन्द्रियायोग्यत्वप्रसङ्गे तेषामसर्व-ज्ञताप्रसङ्गात् । अश्वद्वारा ग्रामं गतस्य राज्ञो ग्रामगामित्वं च न स्यात् । अतस्साक्षात्परंपरया वा तदुल्लेख्यं वस्तु तद्योग्यमेवेति वक्तव्यम् । अस्तु तर्हि परंपरया ज्ञातबाह्यपदार्थानामपि मनस्साक्षियोग्यता । अन्यद्वारा ज्ञातेषु तेषु साक्षी कथमर्थसत्तानिश्चयरूप इति चेत् । न । योगजधर्मद्वारा सर्वार्थ-निश्चायकयोगीन्द्रियवदेवोपपत्तेः ।। ३२५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

मनसैव प्रामाण्यसन्देहः, न साक्षिणा तस्य सुदृढ-निर्णयरूपत्वात् । तदुक्तं

‘सुदृढो निर्णयो यत्र ज्ञेयं तत्साक्षिदर्शनम्’ इति ।

‘मानसे दर्शने दोषाः स्युर्नवै साक्षिदर्शने ।

यत्क्वचिद्व्यभिचारि स्याद्दर्शनं मानसं हि तत्’

इति च । तेन मनसः प्रामाण्यग्रहणयोग्यत्वं तावत्सिध्यतीत्याह अयोग्यमिति । अयं प्रयोगोऽत्राभिप्रेतः । मनः प्रामाण्यग्रहणयोग्यं, तत्सन्देहकारणेन्द्रियत्वात् । यत् यत्सन्देहकरणमिन्द्रियं तत् तद्ग्रहणयोग्यम्, यथा रूपसन्देहकरणेन्द्रियं चक्षू रूपग्रहणयोग्यम् इति । विपक्षे बाधकोक्त्या अप्रयोजकतां वारयति स्वायोग्येति । चक्षुषा गन्धसन्देहोऽस्तु इति न शङ्क्यम् सर्वानुभवबाधितत्वादित्याह कस्येति । किंशब्द आक्षेपे ।। ३२५ ।।

युक्तिमल्लिका

उपनीतं च निर्णीतिकन्या धन्याऽन्वमन्यत ।

दोषाभावाद्विरुद्धार्थकोटेराटोपमोटनात् ।। ३२६ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु साक्षिणा घटत्वप्रकारकत्वोल्लेखे क्रियमाणे प्रकारित्व- मात्रस्य साक्षादुल्लेखेऽपि प्रतिसम्बन्धिभूतघटत्वं बाह्यपदार्थत्वात् व्यवसायद्वारे-णैवोल्लिख्यते । तथा च व्यवसायद्वारोपनीते प्रतिसम्बन्धिभूतघटत्वे घटत्वं पटत्वं वेति कुतो न संशयः । घटादेस्स्थैर्यस्थापकप्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षस्यच उपनीततत्तांशे कथमर्थसत्तानिश्चयरूपत्वम् । संशयकारणाभावादिति चेत् तर्हि तद्वदेव संशयकारणाभावे घटत्ववैशिष्ट्यांशमपि साक्षी निश्चिनुयादेवेति साहित्य-मुद्रयाऽऽह ।। उपनीतमिति ।। निर्णीतिकन्या प्रामाण्यनिर्णयरूपकन्या निर्णयरूपः साक्षीति यावत् । निर्णीतिशब्दस्य स्त्रीलिङ्गत्वात् कन्येत्युक्तम् । निर्दोषसाक्षिरूपत्वाद्धन्येत्युक्तम् । उपनीतं व्यवसायोपनीतम् । प्रामाण्यमिति शेषः । उपनयनवन्तमिति ध्वनिः । ज्ञानप्रामाण्यमन्वमन्यत । विषयतया मत्सम्बन्धिकरोमीत्यङ्गीचकार । अन्यत्र उदूढंकरोमीत्यङ्गीकारोध्वनितः ।

किमर्थमन्वमन्यतेत्यत आह ।। दोषाभावादिति ।। व्यवसायगृहीतेषु प्रागुक्तसमीपस्यार्थेषु दूरत्वादिदोषाभावात् । अन्यत्राकुलीनत्वादिदोषाभावो ध्वनितः । विरुद्धार्थकोटेः प्रामाण्यविरुद्धार्थः अप्रामाण्यं तत्कोटेः आटोप-मोटनात् आटोपः सम्भ्रमः । तन्मोटनाच्छेदादभावादित्यर्थः । अन्यत्र विवाहविरोधिनां पुंसां द्रव्यकोटेराटोपमोटनादिति ध्वनिः । यथा कन्या अकुलीनत्वादिदोषरहित पुरुषलाभे विवाहविघ्नकारिभिर्दत्तद्रव्यकोटिमप्युपेक्ष्य तं वरयेदेव । एवं साक्षी दूरस्थत्वादिदोषरहितवस्तुविषयव्यवसायेनोपनीतमेव प्रामाण्यं दोषजन्यायाः घटत्वाभाववति घटत्वप्रकारकत्वरूपाप्रामाण्यकोटेरत्रा-सम्भवात् तान्तिरस्कृत्य घटत्ववत्येव घटत्वप्रकारकज्ञानवानहमिति निश्चिनुयादिति भावः । तथा चायं प्रयोगः । अनभ्यासदशापन्नसमीपस्थार्थ-विषयकज्ञानप्रामाण्यं साक्षिणैव प्रतीयते साक्षीतरनिर्णायकाभावे सति निर्णीय-मानत्वात् घटत्वप्रकारकत्ववदिति ।। ३२६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उक्तन्यायं साक्षिण्यतिदिशन्, अन्तरिन्द्रिययोः साक्षि-मनसोः बहिरर्थ भूततद्वत्त्वघटितप्रामाण्यग्रहणयोग्यता कथं घटत इति शङ्कां तदुपायोक्त्या निराह उपनीतमिति । अयमाशयः । साक्षी, बहिरर्थत्वात् तद्वत्त्वरूपस्य धर्मधर्मिवैशिष्ट्यस्य, तद्ग्रहणे न प्रभवतीति वदन् प्रष्टव्यः । किं साक्षिणो बहिरर्थो वैशिष्ट्यं विषय एव न भवति । उत स्वातन्त्र्येण तदविषयः। नाद्यः । साक्षिणो व्यवसायविषयकसाक्षात्कारत्वेन, व्यवसायस्य च ससम्बन्धिकत्वेन, व्यवसायविषयकसाक्षिणः सम्बन्धिताऽवच्छेदकवैशिष्ट्य-विषयकत्वनियमात् । धर्मधर्म्यंशयोरिव तद्वैशिष्ट्यांशेऽपि व्यवसायप्रत्यासत्तेः सत्त्वेन तदप्रतीतौ हेत्वभावाच्च । न द्वितीयः । स्वातन्त्र्येण विषयत्वस्य स्वतस्त्वसिद्धावनुपयोगात् । उपनीततया वैशिष्ट्यविषयकत्वेऽपि साक्षिणा तद्धटितप्रामाण्यग्रहस्याविकलत्वात् । नन्वेवं साक्षिणः श्रुतसाक्षिवाक्यवत् व्यवसायविषयतया वैशिष्ट्यविषयकत्वेऽपि तत्संशयविरोधित्वरूपं सत्तानिश्चय-रूपत्वं नास्तीति न तद्धटितप्रामाण्ये निश्चयरूपता इति चेन्न । यत्र ज्ञानस्यान्यद्वारेणार्थविषयता तत्र द्वारिणा द्वारे सत्त्वेनार्थविषयकमिति ग्रहणे द्वारिणोऽपि सत्त्वेनार्थविषयतेत्यनुभवसिद्धमित्याह निर्णीतीति । अत्र व्यवसायो द्वारम् । तत्र अर्थसत्ताविषयकत्वग्रहः साक्षिणो युज्यते । कुतः । विरुद्धार्थकोटिः अप्रामाण्यम् । तदाटोपमोटनात् । तदुपस्थित्यभावात् । अप्रामाण्यकारणं दूरस्थत्वादिदोषः । तदभावात् न व्यवसायेऽनाश्वासः । यथा कन्या उपनयनवन्तं दोषरहितं पुरुषं, विरुद्धधनकोटिमप्युपेक्ष्य वरयेदेव तथेति ध्वनिः।।३२६ ।।

युक्तिमल्लिका

अतस्सांशयिकत्वाख्यहेतोरेतादृशस्थले ।

असिद्धत्वान्नमानत्वपरतस्त्वप्रसाधकः ।। ३२७ ।।

सुरोत्तमटीका

नन्वस्तूक्तस्थले साक्षिणैव प्रामाण्यावधारणम् । तथापि अनभ्यासदशापन्नज्ञानप्रामाण्यं परतो ज्ञायते सांशयिकत्वादप्रामाण्यवदिति परोक्तप्रतिपक्षानुमानस्य किं दूषणमित्यत आह ।। अत इति ।। अतोऽस्म-दुक्तेषु साक्षिणा निर्णीतेषु समीपस्थपदार्थविषयकानभ्यासदशापन्नज्ञानप्रामाण्येषु संशयाभावात् एतादृशस्थले सांशयिकत्वहेतोरसिद्धेस्तज्ज्ञानप्रामाण्यपरतस्त्व-साधको नेति सम्बन्धः ।। ३२७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परतस्त्ववादिना, सांशयिकत्वहेतुः परतस्त्वसाधनाय प्रयुज्यते । तत्किं दोषादिना साक्षिणः प्रतिरोधदशायां उत अप्रतिरोध-दशायाम् । आद्ये अप्रयोजकता । प्रतिरोधादेव साक्षिणा प्रामाण्याग्रहणस्य, मानससंशयस्य चोपपत्तेः । अप्रतिबद्धसाक्षिवेद्यत्वरूपस्वतस्त्वाहानेः । द्वितीये तु प्रामाण्यस्य निश्चितत्वाद्धेतोरसिद्धिरेवेत्याह अत इति । एतादृशस्थले अप्रतिरोधदशायाम् । ज्ञानस्य प्रामाण्यग्रहे अभ्यासदशापन्नत्वमप्रयोजकम् किन्तु दोषाभाव एवेति हृदयम् ।। ३२७ ।।

युक्तिमल्लिका

दूरस्थे संशयोऽप्यस्ति दोषश्च भ्रमकारणम् ।

यतोऽणुत्वभ्रमो नॄणां महत्यर्थेऽपि जायते ।। ३२८ ।।

सुरोत्तमटीका

कथं तर्हि दूरस्थजलादिज्ञानप्रामाण्ये संशय इत्यत-स्तदुपपादयति ।। दूरस्थ इति ।। दूरस्थवस्तुविषयकानभ्यासदशापन्नज्ञान-प्रामाण्ये यतः भ्रमकारणदूरस्थत्वलक्षणदोषोऽस्ति । चशब्देन दोषप्रतिरोधात् निर्णायकसाक्ष्यभावं समुच्चिनोति । अतः संशयोऽप्यस्तीति सम्बन्धः । दूर-स्थत्वस्य दोषतामुपपादयति ।। यत इति ।। यतो दूरस्थे महत्यप्यर्थेऽणुत्वभ्रमो जायते । अतो भ्रमकारणत्वाद्दूरत्वं दोष इति दोषपदस्यावृत्त्याऽन्वयः ।।३२८।।

सत्यप्रमोदटीका

दूरस्थस्य ज्ञाने प्रामाण्यग्रहणप्रकारं पक्षभेदेन विविच्य पूर्वोक्तां सांशयिकत्वस्य हेतोरसिद्धिं निष्कर्षति पञ्चभिः । दूरस्थे इत्यादिना । तदुक्तं तत्त्वोद्योते ‘द्विविधं ज्ञानम् । एकाकारनियतं डोलायमानं च । तत्र द्वितीयं सन्देहसंज्ञां लभते । आद्यमपि द्विविधम् । किञ्चित्स्वार्थस्य निश्चायकं यथा स्तम्भो भवत्येवेति । किञ्चित्स्वार्थमुल्लिखदपि न तस्य निश्चायकम् । यथा सवितृसुषिरविषयम् । स चायं भेदः क्वचित्सम्भावनाभावाभावाभ्यां भवति । क्वचित्परीक्षापेक्षायामपि तत्प्रवृत्त्यप्रवृत्तिभ्याम् । क्वचिच्च प्रागेव विपरीतसंस्कारभावाभावाभ्यां इति । संशयोऽपीति । अपिशब्देन क्वचित् साक्षिणा दोषसद्भावनिश्चये सति भ्रमोऽपि मानसो भवति । दोषस्य भ्रमकारणत्वात्, साक्षिणा च तदा प्रतिरोधेन प्रामाण्यग्रहणाभावादित्याह दोषश्चेति । दूरत्वस्य दोषत्वेऽनुभवमाह यत इति ।। ३२८ ।।

युक्तिमल्लिका

तत्र तद्दोषरोधेन प्रामाण्यं प्राङ्न गृह्यते ।। ३२९ ।।

सुरोत्तमटीका

दोषसत्त्वेऽपि कुतो न निर्णय इत्यत आह ।। तत्रेति ।। तत्र दूरस्थजलज्ञाने तद्दोषरोधेन दूरत्वाख्यदोषरोधेन प्राक्प्रवृत्तेः पूर्वं प्रामाण्यं न गृह्यते । साक्षिणा न निश्चीयत इत्यर्थः ।। ३२९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तत्र दूरस्थजलज्ञाने । प्राक् विशेषदर्शनाभावे । तत्सद्भावे तु प्रतिबन्धनिरासात्साक्षिणा प्रामाण्यं तत्रापि निश्चीयत एव

।। ३२९ ।।

युक्तिमल्लिका

विशेषदर्शनाभावाद्द्विकोटिस्मृतिमान् जनः ।

तदर्थी तत्र सन्दिग्धे मनसा न तु साक्षिणा ।। ३३० ।।

सुरोत्तमटीका

तत्र प्रामाण्यसंशयमुपपादयति ।। विशेषेति ।। द्विकोटी प्रमात्वाप्रमात्वे । एकैककोटिनिर्णायकविशेषदर्शनाभावात् द्विकोटिस्मृतिमान्।तदर्थी जलार्थी तत्र तज्ज्ञानप्रामाण्ये मनसा करणेन संदिग्धे इदं ज्ञानं प्रमा न वेति सन्देहं कुरुते।।३३० ।।

सत्यप्रमोदटीका

क्वचित्सन्देहं तत्सामग्रयुपपादनपूर्वकमभिनीय दर्शयति विशेषेति ।। ३३० ।।

युक्तिमल्लिका

विकल्परूपं हि मनो यत आहुः पुरातनाः ।

यतश्च संशयस्साक्षिवेद्यदुःखसुखेषु न ।। ३३१ ।।

सुरोत्तमटीका

मनसः संशयहेतुत्वं पुराणप्रक्रिययोपपादयति ।। विकल्परूपमिति ।। हीत्यनेन संकल्पविकल्पात्मकं मन इति प्रसिद्धिं सूचयति । ननु साक्षिणैव संशयः कुतोनेत्यत आह ।। यतश्चेति ।। साक्षिवेद्यसुखदुःखेषु यतः संशयो नास्ति । अतो न साक्षिणा सन्दिग्ध इति पूर्वेणान्वयः ।। ३३१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘मानसे दर्शने दोषाः स्युर्नवै साक्षिदर्शने ।

सुदृढो निर्णयो यत्र ज्ञेयं तत्साक्षिदर्शनम्’

इति ज्ञानपादीयानुव्याख्यानोक्तमाह विकल्पेति ।। सर्वत्र प्रामाण्यग्रहे परीक्षापेक्षां वदतां परतस्त्ववादिनामिव नास्माकमनवस्थेत्याह यत इति । तदुक्तं वादावल्यां ‘सुखदुःखेच्छातदभावादिषु साक्षिसिद्धेषु क्वचिदन्यथा-भावानुपलम्भात्’ इति ।। ३३१ ।।

युक्तिमल्लिका

ज्ञानं गृह्णंस्तदा साक्षी निर्दोषं चेदियं प्रमा ।

इति सामान्यतः प्रामाण्यं च गृह्णन्निवर्तते ।

अत्र सांशयिकत्वाख्यहेतुस्स्यात्सिद्धसाधनः ।। ३३२ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु संशयधर्मिभूतं तज्ज्ञानं कथं साक्षिणा गृह्यत इत्यत आह ।। ज्ञानमिति ।। ज्ञानं प्रामाण्यसंशयधर्मिभूतम् । इदं ज्ञानं निर्दोषं चेत् तर्हि इयं प्रमा प्रमितिरिति सामान्यत एव प्रामाण्यं गृह्णन्निवर्तते । सामान्यतो गृह्णन्नित्यनेन प्रामाण्यस्य सामान्यतः कथंचित् यावज्ज्ञानग्राहकसाक्षिवेद्यत्वं वक्तुं शक्यत इति सूचितम् । तत्र तन्निश्चयरूपो न भवतीति भावः । अत्र दूरस्थवस्तुविषयकानभ्यासदशापन्नज्ञानप्रामाण्ये । सांशयिकत्वहेतुः सिद्धसाधनः स्यात् । तत्र मयापि स्वतस्त्वानङ्गीकारादिति भावः ।। ३३२ ।।

यदि व्याप्त्यादिदाढर्््येन शङ्कां धिक्कुरुते भवान् ।

तर्हि निर्दोषतादाढर्््यात्साक्षीह क्षोभयेद्धि ताम् ।। ३३६ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु व्याप्त्यादिदार्ढ्यादनुमानगृहीतप्रामाण्ये समाश्वासः स्यादित्यत आह ।। यदीति ।। भवान् शङ्कां धिक्कुरुते शङ्कां तिरस्कृत्य मन-स्समाधानं करोतीति भावः । तर्हि ममापि समं समाधानमित्याह ।। तर्हीति ।। इह समीपस्थवस्तुज्ञाने तां शङ्काम् ।। ३३६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परमुखेनैव समाधिं वाचयति यदीति ।। ३३६ ।।

युक्तिमल्लिका

तत्सन्निकृष्टदृष्टेषु न प्रामाण्यग्रहे भयम् ।

प्रामाण्यग्रहणे शक्तिस्साक्षिणस्स्वेन तेजसा ।। ३३७ ।।

सुरोत्तमटीका

तत्रेत्यादिनोक्तमुपसंहरति ।। तदिति ।। तस्मात् शङ्काकारणाभावात् । सन्निकृष्टानि च तानि दृष्टानीति विग्रहः । प्रामाण्यग्रहे प्रामाण्यनिश्चये । तर्हि क्वचित्परीक्षापेक्षा कुत इत्यत आह ।। प्रामाण्यग्रहण इति ।। स्वेन तेजसा स्वसामर्थ्येन ।। ३३७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सन्निकृष्टदृष्टेषु दोषाजन्यज्ञानेषु । भयं दोषजन्येष्वपि प्रामाण्यावधारणापत्तिरूपम् । प्रामाण्यग्रहणे स्वस्य स्वग्राह्यज्ञानस्य च प्रामाण्यावधारणे । साक्षिणः चेतनत्वेन स्वयम्प्रकाशस्य । स्वेन तेजसा सहजशक्त्या । यत्र क्वचित्परीक्षापेक्षा तु अपवादनिरासार्था । एतेन ग्राहकान्तरानवस्था परीक्षानवस्था चेत्यनवस्थाद्वयं परतस्त्ववादिनामिव नास्मन्मतेऽवकाशमासादयतीति समर्थितं वेदितव्यम् ।। ३३७ ।।

युक्तिमल्लिका

निरोधनाशमात्राय नदीरुद्धेन नौरिव ।

परीक्षाऽपेक्ष्यते क्वापि तदभावे स्वयं पटुः ।

न हि राजपथे गन्त्रा गमने नौरपेक्ष्यते ।। ३३८ ।।

सुरोत्तमटीका

निरोधनाशमात्राय निरोधकदोषशङ्कानिरासमात्राय नतु प्रामाण्यनिश्चयायेत्यर्थः । क्वापि क्वचित्परीक्षा तद्भोगजन्यसुखानुभवाख्य-प्रवृत्तिसामर्थ्यविचारः अपेक्ष्यत इति सम्बन्धः । तत्र दृष्टान्तः ।। नदीरुद्धे-नेति ।। नदीरुद्धेन ग्रामं जिगमिषता पुरुषेण नौरिवेति । तदभावे दोषादि-प्रतिबन्धकाभावे । तदभावे स्वयं पटुरित्यत्रार्थान्तरन्यासः ।। नहीति ।। राजपथ इत्यनेन नद्यादिप्रतिबन्धकाभावं सूचयति । गंत्रा पुरुषेण ।। ३३८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

एवं मणिमन्त्रादिप्रतिबन्धकाभावः न दाहं प्रति कारणमित्याह उष्णेति । तथा च वह्नौ दाहशक्तेरिव साक्षिणि प्रामाण्य-ग्रहणशक्तेः सहजत्वेऽपि मण्यादिप्रतिबन्धेनादाहस्येव दोषशङ्कादिप्रतिबन्धेन प्रामाण्याग्रहणोपपत्तिरिति भावः ।। विस्तरः तर्कताण्डवे प्रतिबन्धकाभावस्य हेतुत्वे प्रकारचतुष्टयभङ्गे ।। ३४१ ।।

युक्तिमल्लिका

यत्प्रागभावादुदयन्घटो न स्वनिरोधकृत् ।

यतस्तन्तुविनाशेन पटनाशे न तन्तुषु ।

तद्रोद्धृता यतश्चेशो नित्यः क्ष्मापातरोधकृत् ।। ३४२ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु सति पुष्कलकारणे कार्याभावसंपादकत्वं प्रतिबन्ध-कत्वमिति प्रतिबन्धकलक्षणं चेत् स्यादेव प्रतिबन्धकाभावस्य कारणकोटाव-प्रवेशः । कारणीभूताभावप्रतियोगित्वं प्रतिबन्धकत्वमिति पक्षे कथमुक्तो दोष इत्यतस्तल्लक्षणं दूषयति ।। यदिति ।। यद्यस्मात्कारणात् प्रागभावात्स्व-प्रागभावात् उदयन्नुत्पद्यमानः न स्वनिरोधकृत् स्वप्रतिबन्धको नेति सम्बन्धः । नहि स्वकारणीभूतस्वप्रागभावप्रतियोगी घटः प्रतिबन्धक इत्युच्यते लोकैः । तथा च त्वदुक्तलक्षणं घटेऽतिव्याप्तमिति भावः । स्थलान्तरेऽप्यतिव्याप्तिं दर्शयति ।। यत इति ।। यतो यस्मात्कारणात् । तन्तुनाशेन पटनाशे जायमाने सति पटनाशकारणीभूताभावः तन्तुनाशस्तत्प्रतियोगित्वं तन्तुष्वस्तीति हेतोः तन्तूनां तद्रोद्धृता पटनाशरोद्धृता नेति सम्बन्धः । तन्तुषु सत्स्वेव तन्तु-संयोगनाशजन्यपटनाशस्य जायमानत्वेन तन्तूनां पटनाशं प्रत्यप्रतिबन्धकत्वात् । तथा च पटनाशकारणीभूततन्तुध्वंसप्रतियोगिषु पटनाशाप्रतिबन्धकेषु च तन्तुष्वतिव्याप्तं परोक्तलक्षणमिति भावः । अतिव्याप्तिमुक्त्वाऽव्याप्तिमप्याह ।। यतश्चेति ।। नित्य इत्यनेन कारणीभूताभावप्रतियोगित्वमीश्वरस्य नास्तीति द्योतयति । क्ष्मापातरोधकृत् कूर्मरूपेणाप्सुभूपतनप्रतिबन्धकृत् । तथा च भूपतनप्रतिबन्धके त्वदुक्तलक्षणाभावादव्याप्तिरिति भावः ।। ३४२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

कार्याभावो यतस्स्वाभावाख्यहेतोरभावतः ।

सति तस्मिन्नभूत्तेन शक्तिस्तम्भकता गता ।। ३५० ।।

सुरोत्तमटीका

शक्तिस्तम्भकत्वेन प्रतिबन्धकत्वं दूषयति ।। कार्याभाव इति ।। यतस्तस्मिन्मणौ सति कार्याभावो दाहलक्षणकार्याभावः स्वाभावाख्य-हेतोः स्वस्यमणेरभावाभिधदाहहेतोरभावतोऽभूदिति सम्बन्धः । तेन कारणेन

।। ३५० ।।

सत्यप्रमोदटीका

अत एव कारणनिष्ठकार्यानुकूलशक्तिविघटकत्वरूपस्य प्रतिबन्धकलक्षणस्यापि त्वन्मते मणौ असम्भव एवेत्याह कार्याभावेति

।। ३५० ।।

युक्तिमल्लिका

कारणाभावमात्रेण कार्याभावस्य सिद्धितः ।

शक्तिस्तम्भकता केन कल्प्या कल्पकसंसदि ।। ३५१ ।।

सुरोत्तमटीका

तेन शक्तिस्तम्भकता गतेत्येतद्विशदयति ।। कारणा-भावमात्रेणेति ।। मण्यभावरूपदाहकारणाभावेनैव कार्याभावस्य दाहलक्षण-कार्याभावस्य सिद्धितः सम्भवात् शक्तिस्तम्भकता दाहकारणसामग्य्रां दाहशक्ति- स्तम्भकता केन कारणेन कल्प्या । मण्यभावाख्यकारणाभावेन सामग्य्रा एवाभावात्कार्याभावोपपत्तौ पुनर्मणेरपि कारणशक्तिस्तंभकताया न किञ्चि-त्कल्पकमिति भावः ।। ३५१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

पृथुबुध्नोदरत्वादेर्विशेषस्य प्रदर्शनात् ।

कथं समीपस्थघटपटाद्यर्थेषु संशयः ।

यन्मूलो ज्ञानमानत्वसन्देहस्ते भविष्यति ।। ३६१ ।।

सुरोत्तमटीका

समीपस्थघटादिज्ञानप्रामाण्ये संशयो नानुभविक इत्युक्तम् । तत्कुत इत्यत आह ।। पृथ्विति ।। घटत्वादेः निर्णायको यः पृथुबुध्नोदराकारत्वादिः तस्य विशेषस्य । यन्मूलः यः अर्थसंशयः मूलं कारणं यस्य सः । पृथुबुध्नोदराकारत्वाख्यविशेषदर्शनेन पुरोवर्तिनि घटत्ववत्त्वस्यापि निर्णीतत्वात् । तन्निर्णय एव प्रामाण्यकोटेर्विशेषदर्शनमिति कथं प्रामाण्य-संशयः । नहि विशेषदर्शने सति संशय इति भावः ।। ३६१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रामाण्यसंशये प्रत्यर्थसंशयः कारणम् । अर्थसंशयं च प्रति विशेषादर्शनम् । समीपस्थेषु घटपटाद्यर्थेषु पृथुबुध्नोदरत्वादिविशेष-दर्शनस्यैव सद्भावेन नार्थसंशय एवोत्पत्तुमर्हति कुतस्तन्मूलकः प्रामाण्यसंशयः इत्याह पृथ्विति ।। ३६१ ।।

युक्तिमल्लिका

यथा प्रामाण्यानुमानात्प्रामाण्यस्य विनिर्णयः ।

तथा घटत्वप्रत्यक्षाद्घटत्वस्यापि निर्णयः ।। ३६२ ।।

उपसंहरति तस्मादिति ।। ३६४ ।।

युक्तिमल्लिका

दोषशङ्काकृतोऽप्येषु न स्यात्प्रामाण्यसंशयः ।

समीपस्थघटाद्यर्थज्ञानेषु कुत एव सा ।। ३६५ ।।

सुरोत्तमटीका

ननु दोषजन्यत्वशङ्कया प्रत्यक्षस्य दुर्बलत्वे जाते प्रामाण्यसंशयः स्यादित्यत आह ।। दोषशङ्केति ।। एषु ज्ञानेषु दोषशङ्काकृतः प्रामाण्यसंशय इति सम्बन्धः । कुतो नेत्यत आह ।। समीपस्थेति ।। हेतुगर्भं विशेषणम् । यतो घटादयः समीपस्थाः अतोऽतिदूरत्वादिदोषाभावात् समीपस्थघटाद्यर्थज्ञानेषु सा दोषशङ्का कुत एव न कुतोऽपीत्यर्थः ।। ३६५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अर्थेन्द्रिययोः सन्निकर्षेण जायमाने प्रत्यक्षे अप्रामाण्य- शङ्कां प्रति तयोरन्यतरस्मिन्दोषशङ्का खलु कारणम् । यदा निर्दोषमिन्द्रियं दूरस्थत्वादिदोषरहितेनार्थेन सन्निकृष्टं सत् प्रत्यक्षं जनयति तदा तत्र ज्ञाने अप्रामाण्यशङ्काकारणस्यैवाभावेन नैव तच्छङ्का सम्भाविनीत्याह दोषेति ।।३६५।।

युक्तिमल्लिका

तत्सन्निकृष्टदृष्टार्थज्ञानमानत्वसंशयः ।

अजानतां जानतां वा नास्ति चक्षुष्मतां सताम् ।। ३६६ ।।

एकाकारनियतोऽपि व्यवसायो द्विविधः । अयं घट इति, अयं घटो भवत्येवेति च । तत्राद्येऽनुव्यवसायः घटमहं जानामीत्येवं-रूपः। द्वितीये तु घटमेव घटत्वेन जानामि इति सुदृढनिर्णयात्मकः व्यवसाये प्रामाण्योल्लेखी । तदुक्तं तर्कताण्डवे ‘सुखमेव सुखत्वेन जानामीत्यादिज्ञाने प्रामाण्यशब्दानुल्लेखेऽपि तदर्थस्य सुखत्ववति सुखत्वप्रकारकत्वरूपस्य प्रामाण्यस्योल्लेखादि’ति । एतादृशस्थले न केवलं व्यवसायो निर्णयरूपः एकाकारनियतत्वात् । किं नामानुव्यवसायोऽपि व्यवसायप्रामाण्यनिश्चयद्वारा

अनुव्यवसायस्य सत्तया वैशिष्ट्यविषयकत्वे प्रामाण्य-विषयकत्वस्य सिद्ध्या स्वतस्त्वसिद्धिरित्याह एवं चेति ।। यदि स्यात् सविकल्पकमिति पररीत्योक्तम् । सिद्धान्ते निर्विकल्पस्याभावात् । वस्तुतस्तु सविकल्पकमित्यस्योपनायकमित्यत्र तात्पर्यम् । अयमत्र प्रयोगोऽभिप्रेतः । तत्तज्ज्ञानप्रामाण्यं स्वाश्रयज्ञानविषयकानुव्यवसायविषयत्वयोग्यं तद्विषयत्वा-योग्योपाध्यघटितज्ञानधर्मत्वात् तत्तज्ज्ञानत्ववत् इति । इदं चानुमानं ‘प्रामाण्यं ज्ञानग्राहकमात्रग्राह्यं अप्रामाण्येतरज्ञानवृत्तिधर्मत्वात् ज्ञानत्ववदिति सुधोक्तानु-मानस्य परिष्काररूपम् ।। ३८१ ।।

युक्तिमल्लिका

यद्यस्य निर्णयो न स्याज्ज्ञानद्वारैव वेदनात् ।

ज्ञानोपनीतसौरभ्यनिर्णीतिस्तर्हि चक्षुषा ।

सुरभीदं चन्दनं चेत्याकारा जायते कथम् ।। ३८२ ।।

नन्वेवं गेहे घटज्ञानमिति वाक्यजन्यज्ञानं, कुतो घटसत्वं न साधयतीति चेद्वैषम्यादित्याह उपनायकेति । उपनायकं सौरभ्य-ज्ञानं देशकालोपनायकं साक्षिरूपं च ज्ञानं निर्दोषतया सत्त्वेनार्थविषयके इति गृहीते । तेन द्वारिणस्तत्सत्तानिश्चयरूपत्वं युज्यते । गेहे घटज्ञानं साक्षिणा श्रुतवाक्यं च द्वारिणा ज्ञानेन तथा न गृहीते इति न तेनार्थसिद्धिः । यदि पुनस्ते अपि क्वचित्तथा गृहीते तदा तत्रापि घटसत्त्वसिद्धिर्भवत्येव । घटोऽयमिति धीरित्युपलक्षणम् । ज्ञानमात्रमित्यर्थः । वस्तुसामान्यविषयक-प्रत्ययमात्रस्य कालखचिततयैव तत्तद्वस्त्ववभासनात् । तदुक्तमनुव्याख्याने आनुमानिकपादे ‘तदेतदिति सर्वं च दृश्यं वा स्मृतिगोचरम् ।। साक्षिसिद्धेन कालेन खचितं ह्येव वर्तते’ इति ।। तथा चोपनीतत्वमात्रेणानाश्वासे वस्तु-मात्रस्य देशकालव्यवस्थाविलोपप्रसङ्ग इति भावः ।। ३८४ ।।

युक्तिमल्लिका

ज्ञातो मया गुरूक्तार्थ इति यो वेत्ति साक्षिणा ।

यथा तस्यास्ति विश्वासस्तस्मिन्नर्थे तथैव हि ।। ३८५ ।।

ज्ञातो घटः पटो ज्ञात इत्यादावपि साक्षिणा ।

ज्ञानस्यूततया भातोऽप्यर्थः किं नावसीयते ।। ३८६ ।।

सुरोत्तमटीका

किं च यो गुरुमुखात्कमपि ग्रन्थं श्रुतवान्सः नैवं वक्तु-मर्हतीत्याशयेन ज्ञानोपसर्जनतया प्रतीतेऽप्यर्थे विश्वासो भवतीत्यत्र दृष्टान्तान्तरमाह ।। ज्ञातोमयेति ।। मया गुरूक्तार्थो ज्ञात एवेति साक्षिणा यः पुरुषो वेत्ति तस्य पुरुषस्य तस्मिन्नर्थे गुरूक्तेर्ज्ञानस्य चोपसर्जनतया साक्षिणा भातेऽर्थे यथा विश्वासोऽस्ति तथैव मया ज्ञातो घटः ज्ञातः पट इत्यादावनु-व्यवसायरूपे ज्ञाने ज्ञानस्यूततया पूर्वज्ञानगर्भीकृततया भातः विषयीकृतः अर्थस्तद्वत्तादिः साक्षिणा किं नावसीयत इति सम्बन्धः । गुरूक्तोऽर्थो मम साक्षिणि सम्यङ् निश्चितोऽभूदिति गुरुप्रीत्यै स्वमनोनिश्चयं दर्शयितुं हीदं वचनम् । एवं वदतोऽपि मनसि तत्वसन्देहे गुरुमुखाच्छ्रवणार्थं कोऽपि न यतेऽति भावः ।। ३८५,३८६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एतदर्थविषयकगुरुवाक्यजन्यज्ञानवानहं इति साक्षिणोऽनुभवस्तदर्थे सत्तानिश्चयात्मकोऽस्तीत्यविवादः । तत्र साक्षी, ज्ञानं, गुरुवाक्यं चेति द्वयोपसर्जनतयाऽर्थं विषयीकरोति । एवमपि तस्य तत्रार्थे सुदृढ आश्वासः । ज्ञातो मया घटः इत्यत्र तु घटः केवलमेकस्यैवोपसर्जनतया भाति । ज्ञानमात्रोपसर्जनतयाऽर्थस्य भानात् । तथा च सुतरामाश्वासस्तत्र भवत्येवेति भावः ।। ३८५, ३८६ ।।

युक्तिमल्लिका

इति शुश्रुम धीराणां तदुक्तमृषिणेति च ।

श्रुत्या स्वोक्तार्थदाढर्््यार्थं पूर्वैरप्युक्ततोच्यते ।। ३८७ ।।

सुरोत्तमटीका

अन्योपसर्जनतया अर्थग्राहकस्य तदर्थसत्तानिश्चयरूपत्वं श्रौतमतरीत्या दर्शयति ।। इतीति ।। इति शुश्रुमधीराणां येनस्तद्विचचक्षिरे तदुक्तमृषिणा पवमानः प्रजापतिरित्यादिश्रुत्या च स्वोक्तो योऽयमर्थः तद्दार्ढ्यार्थं पूर्वैर्ऋष्यादिभिरप्युक्तता स्वोक्तार्थस्योच्यते ।। ३८७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

द्वारस्य निर्दोषत्वे, तद्द्वाराग्रहणं, संवादेन दाढर्््य-सम्पादकमेवेत्येतत् शास्त्रसंमत्या द्रढयति इतीति ।। दार्ढ्यार्थमिति । तदुक्तं तर्कताण्डवे ‘स्वतन्त्रादप्यनाशङ्कितदोषान्यद्वारा ग्राहकस्य । ‘ऋषिभिर्बहुधागीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक्’ । ‘तदेतदृचाभ्युक्तम्’ । इत्यादिवत्संवादेनाधिक्याच्च’ इति ।। ३८७ ।।

युक्तिमल्लिका

अर्थेन्द्रिययोः क्लृप्तदोषाभावे प्रत्यक्षं अयं घटो भवत्येवेति निश्चयरूपमेव जायते । एवं अनुव्यवसायोऽपि घटमेव घटत्वेन जानामि इति प्रामाण्यनिश्चयात्मकः । तत्र पुनःप्रामाण्यसन्देहस्यैवानवकाशान्न तत्संशयबलेन प्रत्यक्षस्योपनायकस्यादृढत्वकल्पना । अन्योन्याश्रयादित्याह नापीति ।। ३९४, ३९५ ।।

युक्तिमल्लिका

सुरोत्तमटीका

इदानीं प्रामाण्यग्राहकसाक्षिणोऽवज्ञाने तव प्रामाण्यानु-मापकहेतुसिद्धिरेव न स्यात् । अतस्सोऽवश्यंमान्य इत्याह ।। किं चेति ।। प्रवृत्तिसामर्थ्यात् प्रवृत्तेस्सामर्थ्यात्फलवत्त्वात्फलवत्प्रवृत्तिजनकत्वादिति यावत्

।। ४०० ।।

सत्यप्रमोदटीका

परतस्त्ववादिमुखेनैव साक्षिणोऽर्थसत्तानिश्चयात्मकतां वाचयितुं पराभिमतं परतस्त्वमनुवदति किं चेति । इदं जलज्ञानं प्रमाणं सफलप्रवृत्तिजनकत्वादिति अनुमेयत्वं खलु परतस्त्वम् । तत्र प्रवृत्तेः सफलत्वं नाम प्रवृत्तस्य जलार्थिनः उदन्याऽभावनिमित्तदुःखाभावस्य सुखस्य च अनुव्यवसायाभिमतसाक्षिणाऽनुभवः । तथाच दुःखाभावे सुखे च सत्तानिश्चयः तज्ज्ञानयोश्च तत्सत्ताघटितप्रामाण्यनिश्चयश्च साक्षिणोऽवश्यमङ्गीकार्यः । अन्यथा प्रामाण्यानुमितौ लिङ्गस्वरूपस्यैवासिध्द्यापत्तेः । तथा च साक्षिणा प्रामाण्य-ग्रहमनुपजीव्य अनुमानस्यैवानुत्थानात् अनुमेयत्ववादिनाऽपि स्वतस्त्व मङ्गीकृतमेवेति तदनभ्युपगमोक्तिः स्वव्याहतेत्याह पितेति । उपजीव्य इत्यर्थः ।। ४००, ४०१ ।।

युक्तिमल्लिका

न हि तत्रानुमा तेऽस्ति साक्षिणा केवलेन चेत् ।

पिता तवानुमानस्य साक्षी रक्ष्यो हि सर्वथा ।। ४०१ ।।

सुरोत्तमटीका

तत्प्रवृत्तेस्समर्थत्वमनुमानेन गृह्यत इत्यत आह ।। नहीति ।। प्रवृत्तेर्हि फलं जलपानजन्यसुखम् । तच्च साक्षिणावा साक्षि-प्रतिनिधिना मनसावा गृह्यत इति तवाप्यनुमतमिति हीत्यनेन सूचयति । केवलेनानुमानाद्यनुपजीविना साक्षिणा चेत् तर्हि तवानुमानस्य पिता पितेव पिता । ग्राहक इत्यर्थः । साक्षी सर्वथा रक्ष्योहीति सम्बन्धः । हीत्यनेन साक्षिणागृहीतेऽर्थे निश्चयाभावे तव हेतोरसिद्धिस्स्यादिति सूचयति ।। ४०१ ।।

युक्तिमल्लिका

दूरे प्रामाण्यशङ्का चेन्नोपान्ते सा कुतो नृणाम् ।

ज्ञाने ज्ञातेऽर्थतोऽर्थेच्छोः कोटिस्मृत्या बुभुत्सया ।

प्राप्तशङ्कातरोर्मूलं छेत्तुं कोऽन्यः परश्वधः ।। ४०२ ।।

सुरोत्तमटीका

परमुखेनैव साक्षिणा प्रामाण्यनिश्चयो भवतीति वाचयितुं तं पृच्छति ।। दूर इति ।। उपान्ते समीपे सा अप्रामाण्यशङ्का कुतो नेति सम्बन्धः । ननु धर्मिज्ञानाद्यभावात्संशयाभाव इत्यत आह ।। ज्ञान इति ।। ज्ञाने ज्ञात इत्यनेन धर्मिज्ञानमुक्तं भवति । अर्थतः प्रयोजनात् । अर्थेच्छोरर्थ-प्राप्तीच्छावतः । बुभुत्सया प्रामाण्याप्रामाण्यान्यतरकोटिबुभुत्सया । अन्योऽनु-व्यवसायेनैव प्रामाण्यनिश्चयात् ।। ४०२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

दोषशङ्काऽऽद्यकलङ्कितज्ञानस्यानुव्यवसायः स्वग्राह्य-ज्ञानप्रामाण्यविषयकः तद्विरुद्धाविषयकत्वे सति तद्व्याप्यत्वाविषयकत्वे सति तत्संशयविरोधिप्रत्ययत्वात् इति तर्कताण्डवोक्तदिशा स्वतस्त्वेऽनुमानमग्रे ‘विमता सन्निकृष्टापूर्वार्थादोषजदृष्टिदृक्’ इति ४८४ श्लोकेन विवक्षुस्तदुपयुक्त-मुपोद्धातं रचयति दूरे इत्यादि चतुर्भिः । शङ्कां प्रति दूरस्थत्वादिदोषः कारणम् । न चोपान्ते समीपस्थे स दोषः । अतस्तत्कार्यशङ्काऽपि नेत्याह कुत इति ।। अनेन शङ्काया असार्वत्रिकत्वस्य व्युत्पादनेनानुमाने पक्षप्रसिद्धिर्व्युत्पादिता ज्ञेया । न च अप्रयोजकता । यदि प्रामाण्यनिश्चयो न स्यात् तत्संशयविरोधित्वमेव न स्यात् इति विपक्षे हेतूच्छित्तिरूप-बाधकसद्भावादिति वक्तुं संशयविरोधित्वे सम्भावितानि प्रकारान्तराणि प्रतिक्षिपति ज्ञाने इत्यादिना तस्मादित्यन्तेन । तथाहि । संशयाभावः किं धर्म्यज्ञानात्, कोट््यस्मरणात्, बुभुत्साऽभावात्, प्रामाण्यविरुद्धविषयकत्वात् प्रामाण्यव्याप्यविषयकत्वात्, प्रामाण्यविषयकत्वाद्वा इति विकल्पान् क्रमेण निराह । ज्ञाने इति । नाद्यः । धर्मिणो ज्ञानस्य ज्ञातैकसत्त्वेन तदज्ञानम-सम्भवि । न द्वितीयः । प्रयोजनसद्भावेन तदिच्छोः ज्ञानत्वरूपसाधारण-धर्मदर्शनवतः कोटिस्मृतिरपि नियता । न तृतीयः । अर्थेच्छोः विशेष-बुभुत्साऽप्यवर्जनीया । प्राप्तेति । सामग्रीवशात्प्रसक्तेत्यर्थः । मूलं छेत्तुं अनुत्पादं प्रयोजयितुम् । परश्वधः प्रतिबन्धकः । अन्यः प्रामाण्याप्रामाण्या-न्यतरकोटिनिर्धारणाभ्यामिति शेषः । सत्यां सामग्रयां शङ्कारूपकार्या-नुत्पादप्रयोजकं अन्यतरकोटिनिर्धारणरूपं विशेषदर्शनं वाच्यमिति भावः ।। ४०२, ४०३ ।।

युक्तिमल्लिका

अतोऽत्र तन्निरोधाय विशेषावसितिर्ध्रुवा ।

संशयस्य ह्यनुत्त्थानमेककोट््यवधारणे ।। ४०३ ।।

सुरोत्तमटीका

तदेव विशदयति ।। अत इति ।। यतः प्रामाण्यशङ्का-सम्भाविताऽत इत्यर्थः । अत्र समीपस्थघटादिज्ञाने । तन्निरोधाय प्रामाण्य-शङ्कानिरोधाय विशेषावसितिः प्रामाण्यरूपकोटिविशेषनिश्चयः । ध्रुवेत्यनेना-प्रामाण्यकोटिनिश्चयस्यानानुभविकत्वात्प्रामाण्यकोटेरेव निश्चयोऽवश्यं वक्तव्य इति सूचयति । तत्र हेतुमाह ।। संशयस्येति

।। ४०३ ।।

युक्तिमल्लिका

तस्मात्कथं न निर्णीतसमीपस्थार्थधीषु सा ।

अतोऽत्र संशयोच्छित्त्यै वाच्यः प्रामाण्यनिश्चयः ।। ४०४ ।।

सुरोत्तमटीका

उक्तमर्थमुपसंहरति ।। तस्मादिति ।। सा प्रामाण्यकोटिः । अतो गत्यन्तराभावात् । अत्र समीपस्थघटादिज्ञाने ।। ४०४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विशेषदर्शनाभिमतेषु अन्तिमेषु त्रिषु विकल्पेषु चतुर्थस्तावदत्र अनानुभविक इत्याह अत्रेति । समीपस्थघटादिज्ञाने । प्रामाण्यविरुद्धं खलु अप्रामाण्यं, तद्व्याप्यं, प्रामाण्याभावः तद्व्याप्यं चेति चतुष्टयम् । तत्सर्वमपि दोषाजन्यज्ञानस्थलेऽनुभवपराहतम् । तदन्यतमसद्भावे अर्थाभावनिश्चय एव स्यात् । न त्वनुभूयमानोऽर्थनिश्चयः । नापि पञ्चमः । तद्धि प्रामाण्यव्याप्यत्वेन प्रामाण्यव्याप्यज्ञानं विवक्षितम् । न हि व्याप्यज्ञानमात्रात्संशयनिवृत्तिः । अन्यथा तैलं पृथिवी न वेति संशयो न स्यात् । तच्चात्र नास्ति । व्याप्त्यनुसन्धानहीनानामपि बालमुग्धादीनां संशयादर्शनात् । अतः परिशेषात् षष्ठः प्रमाणविषयकत्वपक्ष एव स्वीकार्यः । तथा च प्रामाण्यस्य अनुव्यवसायवेद्यत्वरूपस्वतस्त्वसिद्धिर्निष्प्रत्यूहेत्युपसंहरति तस्मादिति ।। ४०४ ।।

युक्तिमल्लिका

नात्र प्रवृत्तिसामर्थ्यमन्यद्वाऽस्त्यनुमापकम् ।

यतो गृहीतप्रामाण्यज्ञानजातीयताऽपि न ।

नवार्थनूत्नज्ञानत्वात्स्वतस्त्वं कस्त्यजेत्ततः ।। ४०५ ।।

सुरोत्तमटीका

नन्वत्रापि समर्थप्रवृत्तिजनकत्वादिना निर्णयो भविष्य-तीत्यत आह ।। नेति ।। अन्यत्प्रवृत्तिसामर्थ्यात् । तच्च गृहीतप्रामाण्य-ज्ञानजातीयत्वम् । तदपि नास्तीत्याह ।। यत इति ।। तत्र हेतुः ।। नवार्थनूत्नज्ञानत्वादिति ।। नवो योऽयमर्थः तस्य नूत्नं नूतनं प्राथमिकमिति यावत् । गृहीतप्रामाण्यज्ञानजातीयत्वं तदा स्यात् । यद्येतज्ज्ञानात्पूर्वं ज्ञानमुत्पन्नं स्यात् । तज्ज्ञानस्य प्रामाण्यं च गृहीतं स्यात् । नचैतदत्र घटते । अर्थस्यापि नवत्वाज्ज्ञानस्याप्यत एव पूर्वमनुत्पन्नत्वेनास्यैव ज्ञानस्य प्राथमिकत्वात् । तस्मादत्र ज्ञानग्राहकेणैव ग्राह्यत्वलक्षणं स्वतस्त्वं कस्त्यजेदित्यर्थः ।। ४०५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

न चात्राप्यनुमेयत्वं सम्भावनार्हं अनुमापक-लिङ्गाभावात् । तद्धि भवत् प्रवृत्तिसामर्थ्यरूपविजातीयसंवादो वा गृहीत-प्रामाण्यकज्ञानसजातीयत्वरूपसजातीयसंवादो वा । अत्र नोभयमपीत्याह नात्रेति ।। तत्र न तावदाद्यं समर्थप्रवृत्तिजनकत्वम् । सर्वत्र ज्ञाने तदभावात् । प्रवृत्तेः सामर्थ्यनिर्धारणार्थमपि परीक्षायाः लिङ्गानुसन्धानस्य प्रामाण्यस्य साक्षिणैव ग्राह्यत्वात् । तत्रापि परीक्षान्तरानुसरणेऽनवस्थाया उक्तत्वात् । नापि द्वितीयम् । प्रत्यग्रदृष्टपदार्थज्ञानेषु तदसम्भवात् । एतदाह नवार्थेति ।। संवादकज्ञानप्रामाण्यस्यापि साक्षिणैवावधार्यत्वेन स्वतस्त्वानपायाच्च । तत्रापि सजातियसंवादान्तरानुसरणेऽनवस्थानात् । उपसंहरति स्वतस्त्वमिति ।।४०५।।

युक्तिमल्लिका

समीपगमने सत्येवार्थसामर्थ्यशोधनम् ।

तत्प्रमानुमितेः पूर्वं प्रामाण्यं साक्षिणेक्ष्यते ।। ४०६ ।।

यदि प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं तर्ह्यप्रामाण्यस्यापि स्वतस्त्वं स्यादिति प्रतिबन्दीं परिहरति ।। अप्रामाण्येति ।। अतः यतो युक्तियुक्तं न अत इत्यर्थः । तदप्रामाण्यस्वतस्त्वम् ।। ४०८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘दुष्टबुद्धीनामेवाप्रामाण्यशङ्केति परतोऽप्रामाण्यं’ इति तत्वनिर्णयोक्तं अप्रामाण्यस्य परतस्त्वं समर्थयिष्यन्प्रतिजानीते अप्रामाण्य इति । अत इत्युक्तेर्यत इत्यादावुपस्कर्तव्यम् । तदित्यप्रामाण्यस्वतस्त्वं परामृशति ।। यतो न युक्तियुक्तं अतः न तत् । अङ्गीकारार्हमिति शेषः ।। ४०८ ।।

युक्तिमल्लिका

भ्रमज्ञानज्ञेयरूप्यत्वाद्यभावो ह्यमानता ।

तत्सत्त्वग्राहिणी भ्रान्तिस्साक्षी चान्तः स्वतन्त्रदृक् ।

उपनायकशून्येन बाह्यं तद्गृह्यते कथम् ।। ४०९ ।।

सुरोत्तमटीका

कुतो न युक्तियुक्तमित्यत आह ।। भ्रमेति ।। भ्रमरूपं यज्ज्ञानं तेन ज्ञेयं यच्छुक्तेरूप्यत्वादि तदभावः अमानता हीति सम्बन्धः । तदभाववति तत्प्रकारकत्वरूपाप्रामाण्यस्य तदभाव एव पर्यवसानादिति हिशब्देन सूचयति । तदभावोऽपि भ्रमोपनीतः किं न स्यादित्यत आह ।। तदिति ।। तस्य रूप्यत्वादेः सत्त्वग्राहिणी न तु तदभावग्राहिणीत्यर्थः । भ्रमानुपनीतोऽपि तदभावस्साक्षिणा गृह्यतामित्यत आह ।। साक्षीति ।। अन्तश्शरीरान्तःस्थसुखादिविषये स्वतन्त्रदृक्स्वातन्त्र्येण दर्शनम् । तस्मादुप-नायकशून्येन साक्षिणा बाह्यं तदप्रामाण्यं कथं गृह्यत इति सम्बन्धः।। ४०९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ननु कथं न युक्तियुक्तम् । अप्रामाण्यं ज्ञानग्राहक-मात्रग्राह्यं ज्ञानधर्मत्वात् प्रामाण्यवत् इति युक्तेः सद्भावादिति चेन्न । युक्तेः बाधितविषयत्वादाभासत्वं इति वक्तुं अप्रामाण्यस्वरूपं निर्धारयति भ्रमेति । भ्रमश्च तज्ज्ञानं च तस्य ज्ञेयः विषयः रूष्यत्वादि तदभावः । विशेष्यवृत्त्य-भावप्रतियोगिरूप्यत्वादिधर्मप्रकारकत्वमिति यावत् अमानतेति हि शब्देन सूचयति किमतो यद्येवमित्यत आह तत्सत्त्वेति ।। अयमाशयः । अप्रामाण्य-घटकः रजत्वाद्यभावस्तावद्बाह्यार्थः । स च न साक्षात्साक्षिणा गृहीतुं शक्यः साक्षिणो बहिरस्वातन्त्र्यात् । नाप्युपनायकद्वारा । उपनायकभ्रान्तेस्तदविषय-कत्वात् । प्रत्युत रजतत्वादिसत्त्वग्राहित्वात् । अतो बाधितविषयमनुमानमिति।। ४०९ ।।

युक्तिमल्लिका

अतोऽनुमानतो रूप्यत्वाभावोपस्थितिर्यदा ।

तदा तदपिगृह्णीयादिति सर्वमनाकुलम् ।। ४१० ।।

सुरोत्तमटीका

अत इति ।। यतस्साक्षिणो बहिरस्वातन्त्र्यमत इत्यर्थः । अनुमानतः इदं रूप्यं न दह्यमानत्वात् पाट्यमानत्वादित्याद्यनुमानतः । तदप्यप्रामाण्यमपि । सर्वमनाकुलमिति ज्ञप्तौ प्रामाण्यस्वतस्त्वस्योपसंहारः ।। ४१० ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतः यतः साक्षी बहिरस्वतन्त्रः भ्रमश्च न रजतत्वाद्य-भावोपनायकः तदनुल्लेखित्वात् तस्मात् । अनुमानतः इत्युपलक्षणम् । नेदं रजतमिति विसंवादिमानान्तरात् । तथा च नियमेन विसंवादसहकृतसाक्षि-वेद्यत्वादप्रामाण्यं परतो ग्राह्यमिति फलितम् ।। ४१० ।।

।। ज्ञानप्रामाण्यस्य ज्ञप्तौ स्वतस्त्वसमर्थनम् ।।