नापि प्रमाया जनको दोषाभावो गुणोऽपि वा

उत्पत्तौ स्वतस्त्वसमर्थनम्

युक्तिमल्लिका

नापि प्रमाया जनको दोषाभावो गुणोऽपि वा ।

व्यतिरेकव्यभिचारेऽपि गुणस्य कुतो न प्रमाकारणत्व-मित्यतः कारणताग्राहकप्रमाणवैधुर्यादिति वक्तुं तत्प्रमाणमाह यस्मादिति ।। अन्वयि व्यतिरेकि चेति । अन्वयव्यतिरेकलिङ्गगम्यमित्यर्थः । न तु अन्वयव्यतिरेकवत्त्वमात्रम् । तदुक्तं शक्तिसद्भावसमर्थनावसरे सुधायां ‘ततोऽन्वयव्यतिरेकसमधिगम्यमतीन्द्रियमेव किञ्चिन्मृदादीनां घटादिकारणत्व-मभ्युपगमनीयमि’ति ।। तथा चान्वयव्यतिरेकवत्त्वरूपमनन्यथासिद्धनियत-पूर्ववृत्तित्वमेव न कारणत्वम् । किं तु तदनुमेयम् । विस्तरस्तर्कताण्डवे शक्तिवादे ।। ४१३ ।।

युक्तिमल्लिका

दण्डे सति घटाभावादन्वयस्य निरूपणम् ।

यस्मिन्सत्येव यदिति प्राज्ञाः प्राहुर्विवेकिनः ।। ४१४ ।।

सुरोत्तमटीका

नन्वन्वयनिरूपणं कथमित्यत आह ।। दण्ड इति ।। दण्डे सति घट इति नान्वयः । दण्डे सत्यपि घटाभावात् । किं त्वन्वयस्य-निरूपणं यस्मिन्सत्येव यत्तत्तस्य कारणमित्यन्वय निरूपणं विवेकिन आहुरिति सम्बन्धः ।। ४१४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ननु यदुक्तं अनन्यथासिद्धनियतपूर्ववृत्तित्वरूपान्वय-व्यतिरेकवत्त्वलिङ्गेन कारणत्वमनुमेयमिति न तद्युक्तम् । अप्रामाण्यस्य परतस्त्ववादिना दोषस्य भ्रमकारणत्वं स्वीकृतम् । तच्च, दोषः भ्रमकारणं भ्रमनिरूपितान्वयव्यतिरेकवत्त्वात् इत्यनुमातव्यम् । न च तत्सम्भवति । यादृच्छिकसंवादिप्रमास्थले उक्तरूपलिङ्गाभावेनासिध्द्यापत्तेः । दोषसत्त्वे भ्रमसत्त्वं इति खलु भ्रमनिरूपितान्वयवत्त्वं दोषस्य वाच्यम् । न च तत्तत्र सम्भवति । दोषसत्त्वेऽपि यदृच्छया प्रमाया एवोदयेन भ्रमानुत्पादात् । अतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां कथं कारणत्वानुमानमिति चेत् । स्यादेतदेवं यदि त्वदुक्तं अन्वयस्वरूपनिरूपणं उपपन्नं स्यात् । तथा सति दण्डस्यापि घटकारणत्वाभावप्रसङ्गादित्याह दण्ड इति । तर्हि निर्दोषोऽन्वयनिरूपणप्रकारः कीदृश इत्यत आह यस्मिन् सत्येवेति ।। ४१४ ।।

युक्तिमल्लिका

दण्डे सत्येव हि घटो दण्डाभावे न कुत्रचित् ।

अतोऽन्वयोक्तिर्मान्यैवं नान्यथा व्यभिचारतः ।। ४१५ ।।

अत इति । अन्वयप्रकारस्येवंरूपत्वात् । दोषस्य भ्रमकारणत्वानुमाने भ्रमनिरूपितान्वयवत्त्वरूपहेत्वंशस्यासिद्धिः परिहृतेत्याह नेति ।। परिहारमुपपादयति सत्येवेति । एवकारपुरस्सरं व्याप्तिप्रदर्शनेन पूर्वं निर्दिष्टस्य व्यापकत्वावगमेन यत्र भ्रमः तत्र दोष इति व्याप्तिस्वरूपप्राप्तेः यादृच्छिकप्रमास्थले भ्रमस्यैवाभावेन निदर्शितान्वयव्याप्तिव्यभिचारस्याप्रसङ्गात् नान्वयवत्त्वरूपहेत्वंशस्यासिद्धिशङ्काप्रसर इत्याशयः । एतेन प्रमां प्रति गुणस्य कारणत्वमपि निरस्तम् । तत्रापि यत्र प्रमा तत्र गुण इत्येवान्वयस्य वक्त-व्यत्वेन यादृच्छिकप्रमास्थले च गुणाभावेनान्वयव्यभिचारः स्फुटः । अतोऽ-न्वयवत्त्वरूपलिङ्गाभावान्न कारणत्वानुमानं सम्भवतीति ध्येयम् ।। ४१७ ।।

युक्तिमल्लिका

एवं च ज्ञानसामग्य्रां सत्यामेव प्रमा भवेत् ।

तदभावे तु न भवेदित्येवालं ममापि हि ।। ४१८ ।।

नन्वेवं सति तत्र प्रमासामग्य्राः सत्त्वेऽपि दोषरूप-प्रतिबन्धकवशान्न प्रमोत्पत्तिरित्युक्तं स्यात् । न च तद्युक्तम् । तथा सति ज्ञानोत्पत्तिरपि न स्यादित्युक्तो दोषः इत्यत आह फलबलादिति । अय-माशयः। प्रतिबन्धकत्वं हि सर्वत्र फलबलादेव कल्प्यम् । नायमस्ति नियमो यत्कारणनिष्ठशक्त्योरेकांशस्य प्रतिबन्धेऽपरस्यापि स इति । मणिनाऽग्निनिष्ठाया दाहशक्तेः प्रतिबन्धेऽपि तन्निष्ठायाः प्रकाशनशक्तेरप्रतिबन्धात् । एवमत्रापि दोषेण प्रमात्वजननशक्तिप्रतिबन्धेऽपि न ज्ञानत्वजननशक्तिप्रतिबन्धः । न हि तयोरेकशक्तिप्रतिबन्धकप्रतिबध्यत्वमपि स्वतस्त्वान्तर्गतम् । अतिप्रसङ्ग-परिहारस्तु अनुभवसिद्धफलबलादेवेति भावः ।। ४२० ।।

युक्तिमल्लिका

यादृच्छिके यदृच्छैव भ्रमस्य प्रतिबन्धिका ।

दोषस्य जागरूकत्वात्तद्रोधे तदपेक्षणम् ।। ४२१ ।।

सुरोत्तमटीका

एवं तर्हि यादृच्छिकसंवादिप्रमायां विद्यमाना भ्रमसामग्री कथं न प्रमोत्पत्तिप्रतिबन्धिकेत्यत आह ।। यादृच्छिक इति ।। भ्रमस्य भ्रान्तेः । भ्रमकारणदोषस्य चेत्यपि द्रष्टव्यम् । यदृच्छाप्रतिबद्धोदोषः भ्रमं जनयितुं प्रमां प्रतिबद्धुं च नाशक्नोदिति भावः । अत एवात्र यदृच्छापेक्षण-मित्याह ।। दोषस्येति ।। जागरूकत्वात् विद्यमानत्वादिति यावत् । तद्रोधे दोषशक्तिप्रतिरोधे तदपेक्षणं उत्तेजके सति मणिशक्तिप्रतिबन्धेन दाहवदत्रापि प्रमोत्पत्तेरिति भावः । तथा च यादृच्छिकप्रमायां दोषस्याप्रतिबन्धकत्वान्न तदभावापेक्षणमिति भावः ।। ४२१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

यदुक्तं दोषः प्रमात्वांशस्य प्रतिबन्धक इति न तद्युक्तम् । यादृच्छिकप्रमास्थले सत्यपि दोषे प्रमोत्पत्तिदर्शनादित्यत आह यादृच्छिक इति । तत्र यादृच्छिकस्य विषयसत्त्वस्योत्तेजकत्वेनोत्तेजका-भावविशिष्टस्य प्रतिबन्धकस्याभावात् । न हि मन्त्रसमवधाने मणिर्दाहं प्रतिबध्नातीति भावः ।। ४२१ ।।

युक्तिमल्लिका

प्रमासामग्य्रेव शक्ता स्वफलं साधयेत्तदा ।

अतो यादृच्छिकी साऽभूत्तन्मात्रे तदपेक्षणात् ।। ४२२ ।।

सुरोत्तमटीका

तदा प्रमासामग्य्रेव ज्ञानसामग्रीरूपप्रमासामग्य्रेव शक्ता प्रमोत्पादने सहजशक्तिमती स्वफलं प्रमालक्षणस्वकार्यं साधयेदित्यर्थः । एतदेव विशदयति ।। अत इति ।। यतो यादृच्छिकप्रमायामेव यदृच्छापेक्षाऽत इत्यर्थः । सा दोषे सत्यपि जायमानाप्रमा । तन्मात्रे तादृशमात्रे । तद-पेक्षणात् । यदृच्छापेक्षणात् ।। ४२२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तदा उत्तेजकेन प्रतिबन्धकशक्तेः कुण्ठनदशायाम् ।। ४२२ ।।

उक्तमर्थं निगमयति एवमिति ।। भाव सल्लिङ्ग-परामर्शादिः । तस्यान्वयतो व्यतिरेकतश्च व्यभिचारात् दोषनिरासो-पक्षीणत्वेनान्यथासिद्धेश्च । अभावः दोषाभावः । तस्य प्रतिबन्धकाभावरूप-त्वेनाकारणत्वात् । न तदुभयजन्यत्वं प्रमाया इत्याह नैवेति ।। महत् उक्तदिशा साधकोपेतं बाधकरहितं च ।। ४३० ।।

भ्रान्तार्थो रजतादिस्सन्नन्यथाख्यातिवादिनः ।

अर्थसत्ताप्रमा चैशी तद्भ्रमेऽप्यस्ति ते मते ।। ४४१ ।।

सुरोत्तमटीका

किंचार्थसत्तार्थप्रमाच तार्किकमते भ्रमेऽप्यस्ति । अतो भ्रमसाधारणत्वान्न द्वावपि गुणावित्याह ।। अर्थप्रमेति ।। यद्यैश्वरी अर्थप्रमा प्रमायां गुण इतीर्यते तर्हि । भ्रान्तार्थः भ्रान्तिविषयोऽर्थः रजतादिः रजत-सर्पादिः अन्यथाख्यातिवादिनस्तार्किकस्य मते सन्नेव । अन्यथाख्यातिवादिन इति तत्र हेतुगर्भं विशेषणम् । अन्यत्र सत एवान्यत्र ख्यातिर्ह्यन्यथाख्यातिः । तत्तस्मादर्थस्यासत्त्वाभावात् अर्थसत्ता ऐशी सर्वज्ञेश्वरसम्बन्धिनी तत्प्रमाच ते तार्किकाभिमतस्य तव मते भ्रमेऽप्यस्तीति सम्बन्धः । तेन भ्रमाभ्रमौ च त्वदुक्तगुणसञ्जातौ त्वदुक्तगुणाभ्यामर्थसत्ताऽर्थप्रमारूपाभ्यामुत्पन्नौ जातौ अभूतामिति सम्बन्धः । द्वयोर्भ्रमाभ्रमयोः । तत् प्रमात्वम् ।। ४४१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अतीतादिप्रमास्थलेऽभावात् प्रामाण्यशरीरान्तर्गतत्वाच्च नार्थसत्तागुण इत्युक्तम् । ऐश्वरी प्रमाऽप्यर्थसत्तापर्यवसायित्वात् भ्रम-साधारण्याच्च न गुण इति च निरूपितम् । इदानीमुभयोरपि गुणत्वोक्ति-स्तार्किकानां स्वप्रक्रियाविरुद्धेति वक्तुं तदर्थं तदभिमतामन्यथाख्यातिमनुवदति भ्रान्तेति । अन्यत्र सत एवान्यत्र ख्यातिरन्यथाख्यातिरिति हि तन्मतम् । तथा च भ्रमविषयो रजतं सदेवेति भ्रमेऽपि अर्थसत्ता ऐशी प्रमा चेत्युभयोरपि विद्यमानतया तस्यापि प्रमात्वमापद्यते । अतस्तयोर्गुणत्वोक्तिः स्वव्याहतेत्याह अर्थसत्तेत्यादिना ।। ४४१, ४४२ ।।

युक्तिमल्लिका

त्वदुक्तगुणसञ्जातौ द्वौ च जातौ भ्रमाभ्रमौ ।

गुणजत्वात्प्रमात्वं चेद्द्वयोरपि कुतो न तत् ।। ४४२ ।।

यदि तत्र सतोऽर्थस्य प्रमैशी ते गुणस्तदा ।

ननु विषयसत्त्वस्य गुणस्य प्रमां प्रति कारणत्वं नोच्यते । येन पूर्वोक्तदोषः । किं नाम तस्य सत्त्वमात्रेणैव प्रामाण्यं भण्यत इति सम्भावितं पक्षान्तरमनुवदति गुणस्येति ।। एवं सति परतस्त्वपक्षो दत्तजलाञ्जलिरिति परिहरति तदेति । गुणस्य कारणत्वानङ्गीकारे ज्ञानजनक-मात्रजन्मवत्त्वं प्रामाण्यस्याभ्युपेतं स्यात् । ओमिति चेदेतत्पक्षस्य स्वतस्त्व-पक्षस्य चानर्थान्तरत्वेनाऽनुज्ञया वर्तामह इत्याह स्वतस्त्वेति ।। ४४५ ।।

युक्तिमल्लिका

ईदृग्गुणात् श्रुतीनां च मानता जानतां भवेत् ।

केन तासां जनिः कल्प्या तेन ते हीनताऽप्यभूत् ।। ४४६ ।।

सुरोत्तमटीका

किं च तत्र सतोऽर्थस्यवा तत्प्रमायावा गुणत्वे श्रुतिजन्य- प्रमाया अपि ईदृशगुणेनैव प्रमात्वसम्भवादाप्तोक्तत्वगुणसिद्ध्यर्थं श्रुतीनाम-नित्यत्वकल्पनं च तव मते व्यर्थमित्याह ।। ईदृगिति ।। ईदृग्गुणादर्थ सत्तादि-रूपगुणाच्छतीनां च मानता जानतां मते भवेत् । ततश्च केन कारणेन तासां जनिरुत्पत्तिः कल्प्येति सम्बन्धः । आप्तोक्तत्वस्यैव गुणत्वेहि तत्कल्प्यम् । अर्थसत्तादेरपि गुणत्वे वृथा तत्कल्पनेति भावः ।। तेन निर्निमित्तं श्रुतीना-मुत्पत्त्यङ्गीकारेण हीनता पूर्वोत्तरविवेकहीनताऽपि तेऽभूदित्यर्थः ।। ४४६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

गुणस्य सत्त्वमात्रमुच्यते न तु तस्य कारणत्वमित्य-नेनान्यदप्यनुकूलितमित्याह ईदृगिति ।। कारणत्वशून्येत्यर्थः । श्रुतीनाम् । आप्तोक्तत्वगुणाभावेऽपीति शेषः । अपौरुषेयत्वेऽपीति यावत् । जानतां ज्ञानिनां मते । जनिः सर्गादावीश्वरान्नूतनतया रचनम् । केनेत्याक्षेपे । प्रामाण्यमेव खलु तत्कल्पकं त्वदभिमतम् । तच्चोक्तरीत्या स्वतस्त्वेनैवो-पपन्नम् । अतो निर्बीजं ते तत्कल्पनम् । वृथाऽप्रामाणिकं कल्पयतस्तव हीनता विवेकहीनता चाभूत् इत्यर्थः ।। ४४६ ।।

युक्तिमल्लिका

अनुभूतारोपकाले गुर्वी साऽप्यस्ति ते मते ।

लघुश्च पक्षो हन्ति त्वां गुरुश्चापि निहन्त्यहो ।। ४४७ ।।

सुरोत्तमटीका

अधुना तत्र सतोऽर्थस्य प्रमा गुण इति गौरवग्रस्त-पक्षाङ्गीकारेऽपि तार्किकमते भ्रमसाधारण्यमेवेत्याह ।। अनुभूतेति ।। सा तत्र सतोऽप्यर्थस्य प्रमा । लघुश्च पक्षः अर्थसत्ताया गुणत्वपक्षः । गुरुश्चार्थ-सत्ताप्रमाया गुणत्वपक्षश्च । नापि प्रतीयमानविशेष्याभिन्नसदर्थो वा तत्प्रमावा-गुणः । यादृच्छिकसंवाद्यनुमितावेव भावेन प्रकृतानुपयोगात् । अर्थपदेन विशेष्यस्यैव ग्रहे रजतभ्रमेऽतिप्रसङ्गतादवस्थ्यम् । अभिन्नपदस्थाने निष्ठ-पददानेऽपि रजताधारशुक्तिशकले जायमानानुभूयमानारोपेऽतिप्रसङ्गतादव-स्थ्यमेव ।। ४४७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परतस्त्ववादिनाऽऽदौ अर्थसत्ता गुण इति पक्ष आश्रितः । तस्यास्तन्मते भ्रमसाधारण्यदोषे स्वतस्त्ववादिनोक्ते सति तत्पक्ष-परित्यागेन तत्रार्थसत्ता गुण इति गुरुभूतः पक्षः समास्थितः । गौरवदोष-मविगणय्य द्वितीयपक्षाश्रयणेऽपि भ्रमसाधारण्यदोषस्तदवस्थ एव । गृह्यमाणा-रोपस्थले तत्रैवार्थस्य सत्त्वादित्याह अनुभूतेति । गृह्यमाणेत्यर्थः । सा तत्रार्थसत्ता पुरोदेशे आरोपितस्य विद्यमानता । त्वां त्वदभिमतं परतस्त्वम् । अयमभिसन्धिः । आरोपो द्विविधः । गृह्यमाणारोपः स्मर्यमाणारोपश्चेति । तत्राद्ये आरोपितं पुरतः सदेव । अधिष्ठानस्यारोपितस्य च प्रतीयमानं तादात्म्यमात्रं मिथ्या । तथा च तत्र त्वदुक्तगुणोऽविकलः । तस्य च भ्रम-साधारण्यात् न परतस्त्वसाधकत्वमिति । तदुक्तं सुधायां ‘यत्रारोप्यमधिष्ठान-सन्निहितं तत्र तत्तादात्म्यमात्रमसत् । यथा दूरस्थयोश्चूतपनसयोः । एक एवायं चूत इति बाधोत्तरकालमपि स्वरूपद्वयानुवृत्तेरि’ति । तथा च परस्य ‘भक्षितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिरि’ त्याभाणकविषयतेति भावः ।।४४७।।

युक्तिमल्लिका

उपादानापरोक्षत्वेनैव सा कारणं किल ।। ४४८ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्तिसञ्चारायैतावच्चर्चितं वस्तुतस्तु तार्किकेणेश्वरज्ञानस्य गुणता वक्तुं न शक्यत इत्याह ।। उपादानेति ।। उपादानापरोक्षज्ञानत्वेनेश्वर-प्रमाकारणं तत्तत्कार्यकारणम् । किलेत्यनेनोपादानापरोक्षज्ञानचिकीर्षा-कृतिमज्जन्यानीति तदीयप्रक्रियां सूचयति ।। ४४८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ऐशी अर्थसत्ताप्रमा प्रमारूपकार्यं प्रति कारणमिति पक्ष एतावताऽभ्युपगम्य दूषितः । वस्तुतस्तु तार्किकेण स्वप्रक्रियाविरुद्धः स नाङ्गीकारार्हः । कार्यमात्रं प्रति उपादानगोचरापरोक्षज्ञानत्वेन ईश्वरज्ञानं कारणमिति हि तत्प्रक्रिया । तदनुरोधेन प्रमारूपकार्यं प्रत्यपि प्रमाया उपादानभूतस्यात्मनो ज्ञानत्वेनैव तस्य कारणत्वं तेन वक्तव्यम् । न तूत्पत्स्यमानप्रमाविषयकज्ञानत्वेन । आत्मगोचरापरोक्षज्ञानत्वेन कारणत्वं तु भ्रमसाधारण्यान्न गुण इत्युक्तमेवेति निरूपयिष्यन् परप्रक्रियां तावदनुवदति उपादानेति । सा ऐश्वरी प्रमा । किलेत्यनेन तदुक्ते ईश्वरसाधकानुमाने उपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिमज्जन्यं इति प्रतिज्ञासूचनेन प्रक्रियाया-स्तदङ्गीकृतत्वप्रसिद्धिमाह ।। ४४८ ।।

युक्तिमल्लिका

कर्तृज्ञानं तथैवानुत्पन्नकार्येषु कारणम् ।

न चेद्घटादिकर्तृत्वं कुलालस्य न शोभते ।। ४४९ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्तिमप्याह ।। कर्तृज्ञानमिति ।। कर्तृर्ज्ञानं कर्तुज्ञानं तथैवोपादानापरोक्षज्ञानत्वेनैव । अनुत्पन्नकार्येषु पूर्वमनुत्पन्नानि पश्चादुत्पत्स्य-मानानिवा घटादिकार्याणि तेष्वित्यर्थः । नचेदुपादानापरोक्षज्ञानत्वेन कर्तृज्ञानं कारणं न चेदित्यर्थः । कुलालस्य घटादिकर्तृत्वं न शोभते।अनुत्पन्न-घटादिकार्यापरोक्षासम्भवेन मृदाद्यपरोक्षज्ञानेनैव तस्य कर्तृत्वावश्यंभावादिति भावः।। ४४९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

युक्तियुक्ता चैषा प्रक्रियेत्याह कर्त्रिति । अनुत्पन्नेति हेतुगर्भं विशेषणम् । अयमभिप्रायः । कुलालज्ञानं घटं प्रति तदुपादानमृदाद्य-परोक्षज्ञानत्वेनैव कारणं वाच्यम् । न पुनर्घटगोचरापरोक्षज्ञानत्वेन । घटस्येदानीमप्यनुत्पन्नत्वेन तदपरोक्षज्ञानस्य कुलालेऽसम्भवादिति । न चेत् । कार्यगोचरापरोक्षज्ञानत्वेनैव कर्तृज्ञानस्य कार्यं प्रति कारणत्वं कल्प्यते चेदिति यावत् । न शोभते । कर्तृत्वस्यैवोच्छेदप्रसङ्गः ।। ४४९ ।।

युक्तिमल्लिका

।। ४५७ ।।

युक्तिमल्लिका

सेयं ज्ञानस्य सामान्यसामग्री सा च धीः प्रमा ।

तन्न प्रमाऽऽख्यबोधस्य साधनेऽन्यानुधावनम् ।। ४५८ ।।

सुरोत्तमटीका

सेयमुक्ता ज्ञानस्य सामान्यसामग्री । इन्द्रियार्थसन्निकर्ष-रूपत्वात् । उक्ता सर्वाऽपि सामग्री सामान्यसामग्रीत्यर्थः । साचधीः एवं चक्षुर्घटसन्निकर्षे सति जाता धीः प्रमा यथार्थेति सम्बन्धः । अविद्यमान-घटत्वाभावस्य स्वायोग्यत्वात्तज्ज्ञानमजनयन्ती ज्ञानसामान्यसामग्री स्वसामग्रीत्वरक्षणाय स्वयोग्यघटादिज्ञानमेव जनयति । अतः परिशेषात् प्रमाजनकत्वमेव सामान्यसामग्य्रास्स्वभाव इति सिद्धमिति भावः । तत्तस्मा-त्सामान्यसामग्य्रा प्रमाजनकत्वस्वभावात् प्रमाख्यबोधस्य साधने उत्पादने अन्यस्य सामान्यसामग्रीव्यतिरिक्तगुणादेरनुधावनमनुसरणं नेति सम्बन्धः ।। ४५८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अस्त्वेवं ज्ञानजनने । प्रमाजनने त्वतिरिक्तकारणापेक्षा भवेत् । तथा च न स्वतस्त्वसिद्धिरित्यत आह सा चेति । स्यादेतदेवम् यदि घटज्ञानघटप्रमयोराकारौ भिन्नौ स्याताम् । नैतदस्ति । उभयोरपि, अयं घटः इति, घटत्ववद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नघटत्वप्रकारकत्वलक्षण एक एवाकारः । अतस्तयोः सामग्रीभेदकल्पनं निर्मूलमिति परिशेषतः स्वतस्त्वसिद्धिरित्याह तन्नेति ।। ४५८ ।।

युक्तिमल्लिका

गोवत्सजनने गोभिर्गोवृषैरेव पूर्यते ।

विजातीयस्य वत्सस्य तत्सदृक्षोऽपरोऽपि च ।। ४५९ ।।

महिषो वा पिशाचो वा कश्चिन्निश्चीयते यतः ।

‘न हि सत्यशुक्तेः सत्यरजतस्य तयोः सादृश्यस्य चाभावे भ्रान्तिर्भवती’ति तत्वनिर्णयोक्तां सादृश्यस्यावश्यकतां विपक्षे बाधकोपदर्शनेन द्रढयति इत्थमिति । इमावत्रातिप्रसङ्गावभिप्रेतौ । यदि प्रधानमधिष्ठानसदृशं न स्यात् तदाऽधिष्ठानदर्शनानन्तरं संस्कारोद्बोधकोपाया-भावेन प्रधानस्मृतिर्न स्यात् । सादृश्यस्यैव संस्कारोद्बोधहेतुत्वात् । तदनङ्गीकारे विसदृशमषीखण्डस्यापि स्मरणं स्यात् । न च तदस्ति । अतोऽधिष्ठान-प्रधानयोः सादृश्यमावश्यकमिति । यद्यधिष्ठानप्रधानयोरारोपितेन सादृश्यं न स्यात् तर्हि अधिष्ठानप्रधानयोरभेदग्रहलक्षण आरोप एव न सिद्ध्येदिति रजतस्यारोपितत्वमेव न स्यात् । न हि दोषोऽपि विसदृशयोः शुक्तिमषी-खण्डयोरभेदग्रहजननस्येष्टे । अत इत्थं उक्तसादृश्यमावश्यकमिति । ननु आरोप्यस्यात्यन्तासत्त्वेन निर्धर्मकत्वात्कथं तत्सादृश्यमधिष्ठानप्रधानयोरिति चेन्न । आरोप्यस्य किञ्चित्प्रतियोगिकसादृश्यानाश्रयत्वेऽपि किञ्चिन्निष्ठसादृश्य-प्रतियोगित्वाङ्गीकारात्तस्य च रूप्यादिवद्धर्मिसत्तासापेक्षत्वाभावात् । एवं न तद्गतभूयोधर्मवत्त्वं तत्सादृश्यं किन्तु ‘सादृश्यं हि पदार्थान्तरमि’ति सुधोक्त-रीत्याऽखण्डधर्म एव । अतो न कश्चित्क्षुद्रोपद्रव इति ।। ४६३ ।।

युक्तिमल्लिका

चक्षुस्स्थपीतपित्तेन योगाच्छङ्खेऽपि पीतधीः ।

अतः पारम्पर्यतोऽर्थसम्बन्धोऽस्ति भ्रमेऽपि च ।। ४६४ ।।

सुरोत्तमटीका

सोपाधिकभ्रमेऽपि चक्षुस्सन्निकर्षमुपपादयति ।। चक्षु-स्स्थेति ।। चक्षुस्स्थं यत्पीतं पित्तं तेन योगाच्छङ्खेपि पीतधीः पीतश्शङ्ख इति धीर्भवति यतोऽतः पीतश्शङ्ख इति भ्रमेऽपि पारंपर्यतः चक्षुस्संयोगश्शङ्खे तस्मिंश्च नायनपित्तसम्बन्धस्तत्र च पीतिमेति परंपरया शङ्खेपि पीतगुण-सम्बन्धोऽस्ति । अतः पीतश्शङ्ख इति भ्रम इति भावः । तथाच विशेष्येन्द्रिय-सन्निकर्षो विशेषणेन्द्रियसन्निकर्षश्चेति द्वयमपि ज्ञानसामान्य सामग्रीत्युक्तं भवति ।। ४६४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

भ्रमो द्विविधः सोपाधिको निरुपाधिकश्चेति । सोपाधिकः उपाधिनिमित्तको विशेषदर्शनानिवर्त्यः शङ्खः पीत इत्यादिः । तत्र चक्षुर्गतपित्तपीतिमोपाधिः । निरुपाधिकः इदं रजतमित्यादिः । एतावता निरुपाधिकभ्रमे आरोपितेन चक्षुषः प्रत्यासत्तिरुपपादिता । इदानीं सोपाधिक-भ्रमेऽपि तां दर्शयति चक्षुःस्थेति । अत्रारोपितः पीतिमा । चक्षुर्गतं पीति-मोपेतं पित्तद्रव्यं रश्मिद्वारा शङ्खेन सम्बन्ध्यते । वस्तुगत्या पित्तद्रव्यगतः पीतिमा तत्सम्बद्धे शङ्ख आरोप्यते । तथा च चक्षुस्संयुक्तशङ्खसम्बद्धपित्तद्रव्य-वृत्तित्वमेव चक्षुःपीतिम्नोः प्रत्यासत्तिरिति भावः।तथा च विशेषणप्रत्या-सत्तिरपि प्रमायामिव भ्रममात्रसाधारणीति भावः।। ४६४ ।।

युक्तिमल्लिका

सादृश्यं सदृशान्यार्थज्ञापनाय स्वयं पटु ।

तदेकत्वज्ञापनाय दोषाऽऽश्लेषमपेक्षते ।। ४६५ ।।

एवं विशेषणविशेष्योभयसन्निकर्षः इन्द्रियस्य ज्ञान-सामान्यसामग्रीत्युपेत्य भ्रमेऽपि विशेषणेन परम्परया सादृश्योपाधिकः सन्निकर्ष उपपादितः । इदानीं तादात्म्यप्रमायां घटोऽयमित्यादिरूपायां विशेष्य-विशेषणयोरभेदेन विशेष्येन्द्रियसन्निकर्ष एव सामग्री । सैव भ्रमसाधारण्या-ज्ज्ञानसामान्यसामग्रीति वर्णनेन एवमपि प्रमाया ज्ञानसामान्यसामग्रीजन्यत्वं निराबाधमिति तत्स्वतस्त्वं प्रकारान्तरेण निरूपयति विशेषणेति ।। ४६७ ।।

युक्तिमल्लिका

अतो घटोऽयमित्याद्या घटाद्यैक्यप्रमा मम ।

साक्षात्कारेज्ञानहेतुमात्रजन्याऽखिलाभवत् ।। ४६८ ।।

सुरोत्तमटीका

तादात्म्यप्रमास्थले उपपादितमर्थमुपसंहरति ।। अत इति ।। अत उक्तरीत्या विशेष्येन्द्रियसन्निकर्षेणैव पूर्तेः तस्य च विशेष्येन्द्रिय-सन्निकर्षो विशेषणज्ञानं तयोरसंसर्गाग्रह इत्युक्तसामान्यसामग्रीरूपत्वादित्यर्थः । साक्षात्कारज्ञानहेतुमात्रजन्या साक्षात्कारज्ञानसामान्यसामग्रीजन्येति यावत् ।। ४६८ ।।

सत्यप्रमोदटीका

साक्षात्कारश्च तज्ज्ञानं चेति विग्रहः । अयं घट इति प्रमायां इदंपदार्थो विशेष्यः । घटो विशेषणम् । उभयोरभेदेन विशेष्येन्द्रिय-सन्निकर्षातिरिक्तो न विशेषणेन्द्रियसन्निकर्षो नामास्ति । इदं रजतमिति भ्रमे तु विशेष्यादिदम्पदार्थाद्विशेषणंरजतं भिन्नम् । तेन विशेषणेन्द्रियसंयोगोऽपि पृथगपेक्षितः । तत् तस्मात् । तस्य रजतस्य । न धीः । उत्तरश्लोकस्थभवे-दित्यनेनान्वयः ।। ४६८, ४६९ ।।

युक्तिमल्लिका

भ्रमे विशेष्यशुक्त्यक्षिसंयोगोऽस्ति विशेषणम् ।

रजतं तु न तत्सङ्गि भिन्नत्वात्तन्न तस्य धीः ।। ४६९ ।।

सुरोत्तमटीका

अप्रमाया उक्तसामान्यसामग्रीजन्यत्वाभावमुपपादयति ।। भ्रम इति ।। विशेष्याच सा शुक्तिश्चेति विग्रहः । विशेषणं रजतं तु तत्संग्यक्षिसङ्गिनेति सम्बन्धः । भिन्नत्वाद्विशेष्यशुक्तिभिन्नत्वात् । अतः प्रमायामिव विशेष्यसन्निकर्ष एव विशेषणसन्निकर्षो नाभूदिति भावः । तत्तस्माद्विशेषणभूतरजतसन्निकर्षाभावात् तस्य रजतस्य धीः प्रमायां क्लृप्त-सामान्यसामग्रीमात्रतः प्रमायां क्लृप्ता या सामान्यसामग्री विशेष्यसन्निकर्ष-मात्ररूपा तन्मात्रतस्तस्मादेवेत्यर्थः । न भवेदिति योजना । प्रमायामिव विशेष्यविशेषणयोरभेदाभावेन विशेष्यसन्निकर्षस्यैव विशेषणसन्निकर्षत्वाभावा-त्पृथक्सन्निकर्षस्य च रजतरूपविशेषणस्यात्यन्तासत्त्वेनासम्भवादसन्निकृष्टे चार्थे चक्षुषो ज्ञानजनकत्वादर्शनादिति भावः । तथा चाक्ष्णाऽसन्निकृष्टरजतबोधनाय दोषोऽप्यवश्यमपेक्ष्यत इति भावेनाह ।। असन्निकृष्टेति ।। असन्निकृष्टं यद्रजतं तद्दृष्ट्यै ।। ४६९,४७० ।।

युक्तिमल्लिका

सुरोत्तमटीका

दृष्टान्तमुक्त्वा दार्ष्टान्तिकमाह ।। तथेति ।। हेतुः प्रमाहेतुः । तन्निष्ठं चक्षुर्निष्ठं ।। ४७५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

दार्ष्टान्तिके योजयति तथेति । तदुक्तं तर्कताण्डवे प्रमायां दोषाभावस्य हेतुत्वभङ्गे ‘क्लृप्तकारणं चक्षुरादिकमादायैव दोषाभावस्य प्रमां प्रति नियतपूर्वभावित्वग्रहणेन दण्डत्ववद्दण्डगतदाढर्््यवत् चक्षुरादिनिष्ठ-कारणतावच्छेदकत्वमात्रेणान्वयव्यतिरेकयोरुपपत्तौ दोषाभावे कारणतायाः दोषाभावत्वे कारणतावच्छेदकतायाश्च कल्पने गौरवादि’ति । अस्तु मे इत्यनेन इदं सूचयति । ‘अदुष्टमिन्द्रियं त्वक्षं’ इत्यादौ ब्रह्मतर्केऽन्यत्र च यत्र दोषा-भावस्य लक्षणशरीरे प्रवेशस्तत्रापि न तस्य प्रमां प्रति कारणत्वमभिप्रेतम् किन्तु कारणतावच्छेदकप्रतिबन्धकाभावादिसाधारणं प्रयोजकत्वमात्रम् । अन्यथा ‘दोषाभावोऽपि न कारणमि’ति तत्त्वनिर्णयटीकया ‘तर्हि दोषाभावः कारणमित्यायातमिति चेन्न । तथा सति उत्सर्गापवादयोः क्वाप्यभावप्रसङ्गात्’ इति सुधया च विरोधापत्तेः । ‘दोषाभावस्य कारणत्वेन च नास्माकमनिष्टम् । तावता वेदापौरुषेयत्वाव्याघातादि’ति भाष्यटीकाऽपि प्रयोजकत्वाभिप्रायेणैव नेया इति ।। ४७५ ।।

युक्तिमल्लिका

अभावगुणजाऽप्येवं या न सा न गुणान्तरात् ।। ४७६ ।।

सुरोत्तमटीका

दोषाभावस्यावच्छेदकत्वे किं सिद्धमित्यत आह ।। अभावेति ।। या प्रमा । गुणान्तरात् भावरूपगुणात् । सा प्रमा तदुत्पन्ना नेत्यर्थः ।। ४७६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रयोजकत्वोक्तेः प्रकृतोपयोगमाह अभावेति ।। या सा इति प्रमापरामर्शः । गुणान्तरात् उत्पन्नेति शेषः ।। ४७६ ।।

युक्तिमल्लिका

भ्रमे त्वत्यन्तासतोऽपि सत्ताया बोधसाधने ।

दोषस्य हेतुताऽवश्यं वाच्या तत्परतोऽप्रमा ।। ४७७ ।।

सुरोत्तमटीका

सुरोत्तमटीका

अत्रैव प्रमारूपयादृच्छिकानुमितावेव तद्गुणान्तरम् ।। ४८० ।।

युक्तिमल्लिका

तस्माद्द्विरूपज्ञानस्य सामग्री च द्विरूपिणी ।

सामान्या प्रायिके ज्ञाने यतस्सर्वत्र सर्वदा ।। ४८१ ।।

प्रमैव प्रायशो नॄणां क्वाचित्के तु ततोऽपरा ।

काचादिदोषजा भ्रान्तिर्न हि सर्वस्य सर्वदा ।। ४८२ ।।

सुरोत्तमटीका

तस्मादुक्तविधया प्रमाया गुणजन्यत्वाभावात् । द्विरूपज्ञानस्य प्रमाप्रमारूपज्ञानस्य सामग्री च द्विरूपिणी । ज्ञानस्य प्रमा-प्रमारूपतया द्विरूपत्वेन तृतीयज्ञानकोटेरभावात् सामग्य्रपि प्रमासामग्री भ्रम-सामग्रीचेति द्विरूपिण्येव । ननु प्रमासामग्य्रतिरिक्तज्ञानसामान्यसामग्रीमादाय त्रिरूपिणी । किं तु सामान्यसामग्री प्रमायां दोषघटितसामग्य्रप्रमाया-मित्येवालम् । सामान्यसामग्य्रा एव प्रमासामग्रीत्वमुपपादयति ।। सामान्येति ।। प्रायिके बाहुल्येन जायमाने ज्ञाने प्रमारूपज्ञाने । सामान्या ज्ञानसामान्यसामग्री युक्ता । उभयोरपि सामान्यरूपत्वेन योग्यं योग्येन संबध्यत इति न्यायादिति भावः । प्रमायां प्रायिकत्वं साधयति ।। यत इति ।। यतो नॄणां सर्वत्र सर्वदा प्रमैव भवति । नहि कोऽपि मनुष्यस्स्वस्वगृहकलत्रपुत्रवित्तादौ सर्वदा भ्राम्यति । यतः पशुपक्ष्यादयोऽपि स्वगोष्ठस्वनीडादौ न भ्रान्ता भवन्ति । अतः प्रमाया औत्सर्गिकत्वेन सामान्यरूपत्वमिति भावः । क्वाचित्के तु अति-दूरत्वादिदोषवशात्कदाचिज्जायमाने भ्रमेतु । ततस्सामान्यसामग्रीतोऽपरा दोषसहिता विशेषसामग्रीति योजना । भ्रमस्य तत्सामग्य्राश्च विशेषरूपत्वादिति भावः । भ्रमस्य क्वाचित्कत्वमुपपादयति ।। काचादीति ।। एवं च प्रमा-भ्रमयोस्सामान्यविशेषरूपयोस्तादृशसामग्रीजन्यत्वावश्यम्भावादेकत्र स्वतस्त्व-मपरत्र परतस्त्वमिति युक्त्यन्तरमेतदिति भावः ।। ४८१,४८२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तार्किका ज्ञानसामान्यसामग्री प्रमासामग्री भ्रमसामग्री चेति त्रिरूपां सामग्रीमाहुः । तदयुक्तम् । ज्ञानसामान्यसामग्रीप्रमासामग्रयोर-भेदस्य समर्थितत्वेन द्विरुपैव सामग्रीत्याह द्विरूपेति । हेतुगर्भं विशेषणम् । प्रमा भ्रमश्चेति ज्ञानं द्विरूपमेव । अतः तत्सामग्य्रा अपि द्विरूपत्वमेव । उपपादयति सामान्येति । प्रायिके उत्सर्गतो जायमाने । ज्ञाने प्रमारूपे । सामान्या ज्ञानसामान्यसामग्री एव हेतुः । न हि वेत्रबीजेनोत्सर्गतो जायमाने वेत्राङ्कुरेऽतिरिक्तहेत्वपेक्षाऽस्तीति भावः । क्वाचित्केऽपवादेन कदलीकाण्डजनन एव दावदहनस्यातिरिक्तस्य हेतुत्वम् । प्रमाया औत्सर्गिकत्वं सर्वानुभवसिद्ध-मित्याह प्रमैवेति । नॄणामित्युपलक्षणम् प्राणिमात्राणामिति ध्येयम् । अपवादस्य क्वाचित्कत्वमभिनीय दर्शयति काचेति । करणानां प्रामाण्य-जननशक्तेः सहजत्वं अप्रामाण्यजननशक्तेरन्याहितत्वमित्येतावन्मात्रेण स्वतस्त्व परतस्त्वविभाग इति निष्कर्षः

।। ४८१, ४८२ ।।

युक्तिमल्लिका

उत्पत्तावपि च ज्ञप्तौ तस्मात्सद्भिरुदीरितम् ।

स्वतस्त्वं परतस्त्वं च तत्वं वित्त्वस्य साधकम् ।। ४८३ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वसाधनमुपसंहरति ।। उत्पत्ताविति ।। प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वमप्रामाण्यस्य परतस्त्वम् । वित्त्वस्य विदो भावो वित्त्वम् । विद्वत्त्वस्येत्यर्थः ।। ४८३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

निगमयति उत्पत्ताविति । सद्धिः वित्त्वस्य चेत्युक्त्या उक्तं तत्त्वमनङ्गीकुर्वाणाः असन्तः अज्ञानिनश्चेत्यभिप्रैति ।। ४८३ ।।