बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

कूर्चब्राह्मणम्

जनको वै वैदेहः कूर्चादुपावसर्पन्नुवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्यानु मा शाधीति स होवाच यथा वै सम्राण्महान्तमध्वानमेष्यन् रथं वा नावं वा समाददीतैवमेवैताभिरुपनिषद्भिः समाहितात्माऽस्येवं वृन्दारक आढ्यः सन्नधीतवेद उक्तोपनिषत्क इतो विमुच्यमानः क्व गमिष्यसीति नाहं तद्भगवान् वेद यत्र गमिष्यामीत्यथ वै तेऽहं तद्वक्ष्यामि यत्र गमिष्यसीति स होवाच ब्रवीतु भगवानिति ॥ १ ॥

स्वयोग्यं ज्ञानं श्रोतुं सिंहासनादवरुह्योपसदनं कृत्वोवाच । यत्स्वात्मना प्राप्यं मुक्तौ तदुपास्यैव मुक्तिर्भवतीत्यतः प्राप्यं पृच्छति ।

वृन्दैः प्राप्यतमत्वात् तु वृन्दारक इति स्मृतः इति च पाद्मे ॥

इन्धो ह वै नामैष योऽयं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषस्तं वा एतमिन्धं सन्तमिंद्र इत्याचक्षते परोक्षेणैव परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः ॥ २ ॥

अथैतद्वामेऽक्षिणि पुरुषरूपमेषाऽस्य पत्नी विराट् तयोरेष संस्तावो य एषोऽन्तर्हृदय आकाशोऽथैनयोरेतदन्नं य एषोऽन्तर्हृदये लोहितपिंडोऽथैनयोरेतत् प्रावरणं यदेतदन्तर्हृदये जालकमिवाथैनयोरेषा सृतिः सञ्चरणीयैषा हृदयदूर्ध्वा नाड्युच्चरति यथा केशः सहस्रधा भिन्न एवमस्यैता हिता नाम नाड्योऽन्तर्हृदये प्रतिष्ठिता भवन्त्येताभिर्वा एतददास्रवति तस्मादेष प्रविविक्ताहारतर इवैव भवत्यस्माच्छारीरादात्मनः ॥ ३ ॥

राज्ञां हृदयसंस्थो य इंद्रो नाम जनार्दनः । स इंद्रे च यमे चैव स प्राप्यो मुक्तराजभिः ॥ तस्मात् तेषामुपास्यः स विराण् नाम तदाश्रया । श्रीस्तयोः स्तुतिरेषा हि प्राणेन क्रियते सदा ॥ कर्णौ पिधाय या ज्ञेया सर्ववेदात्मिका हि सा । काशनात् सर्वजीवानामाकाश इति सा स्तुतिः ॥ जाग्रतां सर्वजीवानां स विष्णुर्दक्षिणाक्षिगः ॥

तस्य प्राची दिक् प्राञ्चः प्राणाः दक्षिणा दिक् दक्षिणाः प्राणाः प्रतीची दिक् प्रत्यञ्चः प्राणा उदीची दिगुदञ्चः प्राणा ऊर्ध्वा दिगूर्ध्वाः प्राणा अर्वाची दिगर्वाञ्चः प्राणाः सर्वाः दिशः सर्वे प्राणाः स एष नेति नेत्यात्माऽगृह्यो नहि गृह्यते अशीर्यो न हि शीर्यते असंगो न हि सज्यते असितो न व्यथते न रिष्यत्यभयं वै जनक प्राप्तोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः स होवाच जनको ह वैदेहोऽभयं त्वागच्छताद्याज्ञवल्क्य यो नो भगवन्नभयं वेदयसे नमस्तेऽस्त्विमे विदेहा अयमहमस्मि ॥ ४ ॥

॥ इति कूर्चब्राह्मणम् ॥ ६-२ ॥

तस्य पूर्वदिशींद्राग्नी सभार्यौ सम्प्रतिष्ठितौ ॥ यमराक्षसौ दक्षिणस्यां वरुणो वायुरेव च । पश्चिमस्यामुत्तरस्यां सोमेशानौ प्रतिष्ठितौ ॥ ब्रह्मा प्रधानवायुश्च तथोर्ध्वायां दिशि स्थितौ । अधरायां शेषकामौ सभार्याः सर्व एव च ॥ एकैकस्यां हि चत्वारो नेतृत्वात् प्राणनामकाः । इंद्रियाभिमतेश्चैव प्राणा इत्येव शब्दिताः ॥

त्वत्प्रसादाद्यदभयमस्माकं प्राप्तं तदेव तव तृप्तयेऽस्तु नान्यद्वयं प्रत्युपकर्तुं शक्नुम इत्यर्थः । स भगवान् स्वकृतेन तुष्येत् इतिवत् । इन्धो दीप्तः ।

जीवभोगस्य भोक्तेशो जीवस्तद्भोगभुंग् न तु । विविक्तभुगिवातोऽसौ भगवान् पुरुषोत्तमः ॥ इति पाद्मे ॥