१३. अथ दृश्यत्वहेतुभङ्गः

न्यायामृतम्

दृश्यत्वहेतूक्तिरपि—

स्तम्भादिप्रत्ययो मिथ्या प्रत्ययत्वात्तथा हि यः ।

प्रत्ययस्स मृषा दृष्टः स्वप्नादिप्रत्ययो यथा ।।

इति बौद्धोक्तयुक्तिच्छर्दिमात्रम् । इयांस्तु (भेदः) विशेषः — बौद्धमते ह्य-प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वात्तद्युक्तम् । त्वन्मते तु प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वात्तदयुक्तमिति ।

किं चेदं दृश्यत्वं वृत्तिव्याप्यत्वम्? फलव्याप्यत्वं वा? साधारणं वा? कदाचित् कथञ्चिद्विषयत्वं वा? स्वव्यवहारे स्वातिरेकिसंविदपेक्षानियतिर्वा? अस्वप्रकाशत्वं वा? नाद्यः । आत्मनोऽपि वेदान्तजनितवृत्तिव्याप्यत्वात् । अन्यथा ब्रह्मपराणां वेदान्तानां ब्रह्मज्ञानार्थं श्रवणादिविधेश्च वैयर्थ्यम् । ब्रह्म विचारयतोर्गुरुशिष्ययोर्मौनं मौढ्यं च स्यात् ।

किं च ब्रह्मजिज्ञासा ब्रह्मज्ञानमित्यादौ कर्मणि षष्ठी, तमेव धीरो विज्ञायेत्यादौ द्वितीया, दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्येत्यादौ तिङ्, आत्मा वा ओ द्रष्टव्य इत्यादौ तव्यादिप्रत्ययश्च न स्यात् । दृशोऽज्ञाने दृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वज्ञानं च न स्यात् । ‘‘सर्वप्रत्ययवेद्ये च ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते’’ इत्यादिस्ववचनविरोधश्च स्यात् ।

न च विपक्षे धर्मिसमसत्त्वस्य हेतोर्वृत्तिर्व्यभिचारः, न त्वारोपितस्य, अति-प्रसङ्गात् । दृश्यत्वं च व्यावहारिके जगतीव पारमार्थिकात्मन्यपि व्यावहारिकमेवेति न व्यभिचार इति वाच्यम् । ब्रह्मजगतोः पारमार्थिकत्वव्यावहारिकत्वविभागस्या-द्याप्यसिद्धेः । किं च पक्षे धर्मिसमसत्त्वस्य साध्यस्याभावो बाधः । पक्षे हेतोर्धर्मि-समसत्ताकस्य सत्त्वं च सिद्धिः, तदभावोऽसिद्धिः । तथा चात्मनि तात्त्विकधर्महीने स्वप्रकाशत्वादिरूपसाध्यस्य बाधः । तत्साधकानुभूतित्वादेश्चासिद्धिः । एवं विपक्षे धर्मिसमसत्ताकः साधनस्याभावोऽव्यभिचारित्वम् । तथा च दृश्यत्वादीनां आत्मनि व्यभिचार इति च स्यात् ।

तस्माद्यथाऽऽत्मनः पक्षत्वे तत्र व्यावहारिकस्य हेतोस्सत्त्वान्नासिद्धिः, तथा तस्य विपक्षत्वेऽपि व्यावहारिकस्य हेतोस्सत्त्वाद्व्यभिचारः । अथ धर्मिसमसत्त्वं हेतुविशेषणम्, तर्ह्यात्मन्येवं विधधर्मस्य कस्याप्यभावाद्विषयत्वादिरेव मिथ्यात्वे हेतुः स्यात् । मम रीत्या आत्मनि व्यभिचारश्च । दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यं च ।

अद्वैतसिद्धिः

ननु– मिथ्यात्वे साध्ये हेतूकृतं यद् दृश्यत्वं तदप्युपपादनीयम् । तथा हि– किमिदं दृश्यत्वम्? वृत्तिव्याप्यत्वं वा? फलव्याप्यत्वं वा? साधारणं वा? कदाचित् कथंचित् चिद्विषयत्वं वा? स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तसंविदन्तरापेक्षानियतिर्वा? अस्वप्रकाशत्वं वा? नाद्यः, आत्मनो वेदान्त-जन्यवृत्तिव्याप्यत्वेन तत्र व्यभिचारात् । अत एव न तृतीयोऽपि । नापि द्वितीयः नित्यातीन्द्रिये शुक्तिरूप्यादौ च तदभावेन भागासिद्धिसाधनवैकल्ययोः प्रसङ्गात् । नापि चतुर्थः, ब्रह्म पूर्वं न ज्ञातमिदानीं वेदान्तेन ज्ञातमित्यनुभवेन आत्मनि व्यभिचारात् । नापि पञ्चमः, ब्रह्मण्यप्य-द्वितीयत्वादिविशिष्टव्यवहारे संविदन्तरापेक्षानियतिदर्शनेन व्यभिचारात् । नापि षष्ठः, स हि अवेद्यत्वे सत्यपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वाभावरूपः । तथा च शुक्तिरूप्यादेरपि अपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वेन साधन-वैकल्याद् इति चेन्मैवम्, फलव्याप्यत्वव्यतिरिक्तस्य सर्वस्यापि पक्षस्य क्षोदक्षमत्वात् । न च वृत्तिव्याप्यत्वपक्षे ब्रह्मणि व्यभिचारः, अन्यथा ब्रह्मपराणां वेदान्तानां वैयर्थ्यप्रसङ्गादिति वाच्यम्, शुद्धं हि ब्रह्म न दृश्यम्, ‘यत्तदद्रेश्यम् इति श्रुतेः, किंतूपहितमेव, तच्च मिथ्यैव, न हि वृत्तिदशायां अनुपहितं तद्भवति । न च ‘सर्वप्रत्ययवेद्ये वा ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते’ इति स्ववचनविरोध इति वाच्यम्, तस्याप्युपहितपरत्वात् ।

न्यायामृततरङ्गिणी

हेतुं निराचष्टे– दृश्यत्वेति ।। मिथ्या मिथ्यार्थविषयकः प्रत्ययत्वादिति मीमांसकरीत्या त्र्यवयवप्रयोगः । नचालयविज्ञाने शून्यविज्ञाने च व्यभिचारः; विशिष्टप्रत्ययत्वस्य विवक्षित-त्वात् । छर्दिः ष्ठीवनम् । बौद्धमत इति । स्तम्भादिप्रत्ययस्यासदर्थविषयकत्वरूपाप्रामाण्यं स्तम्भादिप्रत्ययग्राहकेणोत्सर्गत एव गृहीतम्, इत्यनुकूलतर्कसद्भावादुक्तानुमानेन स्तम्भादि-प्रत्ययस्य मिथ्यार्थकत्वसिद्धिः । अन्यमते तु घटादिज्ञाने प्रामाण्यस्य सदर्थकत्वस्य स्वतस्त्वाद् बुभुत्सिताग्राह्यज्ञानग्राहकेण साक्षिणा प्राक् मिथ्यात्वानुमानात् प्रामाण्यमेव गृहीतम् इति पश्चात् प्रवृत्तस्य मिथ्यात्वानुमानस्य बाधिततया न स्वसाध्यसाधकत्वमित्यर्थः । सम्भावित-प्रकारान् दृश्यत्वस्य दूषयितुं पृच्छति – किंचेति ।। वृत्तीति ।। इन्द्रियार्थसन्निकर्षाद् बाह्येन्द्रिय-द्वारा निस्सृतान्तःकरणपरिणामो वृत्तिः । तद्व्याप्यत्वम् तया प्राप्यत्वम् । तया सह सम्बन्ध-विशेष इत्यर्थः । फलेति ।। उक्तरूपायां वृत्तौ प्रतिबिम्बितं चैतन्यं फलम् । तेन सम्बन्धः तद्व्यप्यत्वमित्यर्थः ।

साधारणमिति ।। वृत्तिव्याप्यत्वफलव्याप्यत्वयोरनुगतं व्यवहारप्रयोजकविषयत्वं वा, तदन्यतरत्वादिकं वेत्यर्थः । कदाचिदिति ।। स्वस्याविद्यमानतादशायां चिदविषयत्वेऽपि विद्यमानतादशायां चिद्विषयत्वं कदाचित् चिद्विषयत्वम् । ‘धर्मं न जानामी’त्यज्ञानोपरागेण वा, ‘घटं जानामी’ति ज्ञानोपरागेण वा चिद्विषयत्वं कथंचित् चिद्विषयत्वमित्यर्थः । स्वव्यवहार इति ।। अद्वितीयत्वादिविशिष्टचैतन्यव्यवहारेऽपि स्वातिरिक्तसंविदपेक्षाऽस्तीत्य-व्यभिचाराय – नियतिरिति ।। स्वातिरिक्तसंविदपेक्षाव्याप्यस्वव्यवहारकत्वं तदर्थः । चैतन्ये तु स्वातिरिक्तसंविदन्तराभावेऽपि सुषुप्तौ नित्यसिद्धस्फुरणरूपव्यवहारदर्शनात् न तन्नियम इत्यर्थः ।। अस्वप्रकाशत्वं वेति ।। परप्रकाश्यत्वाभाव इत्यर्थः ।। आत्मन इति ।। वेदान्त-जन्येनोक्तरूपमनःपरिणामेन वृत्त्याऽऽत्मनोऽपि व्याप्यमानत्वात् तत्र व्यभिचार इत्यर्थः ।। अन्यथेति ।। आत्मनो वृत्तिव्याप्यत्वानङ्गीकार इत्यर्थः । ननु न वेदान्तवैयर्थ्यम्; जपाद्यर्थ-वत्त्वोपपत्तेरित्यत्राह– ब्रह्मपराणामिति ।। उपक्रमादिलिङ्गैर्ब्रह्मप्रतीतिच्छया पूर्वपूर्वाध्यापको-च्चारितानामित्यर्थः ।। श्रवणादिविधेश्चेति ।। फलाभावादित्यर्थः ।

ननु न फलाभावः श्रवणविधेर्विश्वजिन्न्यायेन स्वर्गफलवत्त्वस्यान्ततः सम्भवादित्यत उक्तम् – ब्रह्मज्ञानार्थमिति ।। ‘आत्मो वा ओ द्रष्टव्यः श्रोतव्यः’ इत्यत्र श्रवणेन भावयेत् किम्? इति फलाकाङ्क्षायां वाक्येन दर्शनं विनियुज्यते, नतु व्यवहितं स्वर्गादि सम्बध्यते । सन्निहितफलाभाव एव व्यवहितस्य कल्पनात् । अतः श्रवणविधिर्ब्रह्मज्ञानार्थस्त्वन्मते व्यर्थः स्यादित्यर्थः । ननु न श्रवणविधिर्ब्रह्मज्ञानार्थः । ब्रह्मणोऽदृश्यतया सन्निहितस्यापि दर्शनशब्दस्य तदबोधकत्वात् । अन्यथा भावयेत् किम्? इत्यपेक्षायां समानपदोपात्तं श्रवणमेव वाक्योपात्त-दर्शनापेक्षयाऽतिसन्निहितं फलत्वेन सम्बध्येत । एवं च सन्निहितफलाभावे व्यवहितस्यापि ग्राह्यतया स्वर्गाद्यर्थ एव श्रवणविधिः । अतो न व्यर्थ इति यो ब्रूयात् तं प्रत्याह– ब्रह्म विचारयतोरिति ।। ब्रह्म विचारयतोः ब्रह्म विचारयितुमुपक्रान्तयोः । गुरोर्मौनम्, शिष्यस्य मौढ्यम् । चकारः पूर्वदूषणसमुच्चये । यद्वोभयेषामुभयम् ।

ननु आपाद्यमानं मौनं शब्दवक्तृत्वाभावो वा? वेदान्तरूपशब्दवक्तृत्वाभावो वा? ब्रह्म-ज्ञानोद्देश्यकशब्दवक्तृत्वाभावो वा? नाद्यः; अज्ञेयत्वेऽपि ब्रह्मणस्तद्विचारे प्रवृत्तयोर्देहनिर्वाहादि-हेतुभूतशब्दप्रयोगे विरोधाभावात् । न द्वितीयः; ब्रह्माबोधकस्यापि वेदान्तरूपशब्दस्य स्तुत-शास्त्राधिकरणन्यायेन वचनोपपत्तेः । न तृतीयः; इष्टापत्तेः । ब्रह्मणो ज्ञानाविषयत्वेन तज्ज्ञानो-द्देशेन शब्दप्रयोगस्य मयाऽनङ्गीकरणात् । नचैवं ब्रह्मविचारे वेदान्तवाक्यप्रयोगवैय्यर्थ्यमिति वाच्यम् । वेदान्तवाक्यैरेव ब्रह्मविचारस्य विहिततया तत्प्रयोगसम्भवात्, ‘वेदान्तविज्ञानसु-निश्चितार्थाः’ इति श्रुतेरितिचेत्, उच्यते । उपक्रमादिलिङ्गकस्य ब्रह्मज्ञानेच्छापूर्वकोच्चरितत्वरूप-वेदान्तनिष्ठब्रह्मविषयकतात्पर्यावधारणरूपस्य विचारस्यासिद्धेर्मौनशब्दार्थत्वेन विवक्षितत्वात् । ब्रह्मणोऽज्ञेयत्वे निरुक्तविचारस्यासम्भवत्स्वरूपत्वात् । मौढ्यशब्देन ब्रह्मज्ञानप्रागभावा-भावोऽभिप्रेत इति न कश्चिद् दोषः ।।

ब्रह्मजिज्ञासेति ।। कृदन्तजिज्ञासाशब्दयोगे जिज्ञासाकर्मभूतब्रह्मगतकर्मत्वमभिदधानाद् ब्रह्मशब्दात् षष्ठी ‘कर्तृ-कर्मणोः कृती’ति सूत्रात् । तस्याश्च ‘प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यते’ इति समासनिषेधेऽपि ‘कृद्योगलक्षणा षष्ठी समस्यते’इति प्रतिप्रसवात् समासे जाते ‘सुपो धातुप्रातिपदिकयोः’ इति सूत्रेण षष्ठीलोपे ब्रह्मजिज्ञासेति पदं निष्पद्यते । एवं ब्रह्मज्ञानमित्यपि । एवं च ‘ब्रह्मजिज्ञासा’ ‘ब्रह्मज्ञानमि’त्यादौ कर्मत्वार्थकषष्ठ्यर्थान्तर्भावेण वाक्यार्थो न स्यात् । षष्ठ्यर्थान्तर्भावश्च समासशक्त्या वा पूर्वपदलक्षणया वा लुप्तषष्ठीस्मृत्या वा षष्ठ्यर्थोपस्थिता-वित्यन्यदेतत् । ज्ञानापरपर्यायवृत्त्यव्याप्यत्वे ब्रह्मणो ज्ञानक्रिययाऽऽप्तुमिष्टतमत्वरूपज्ञानकर्मत्वानु-पपत्त्योक्तषष्ठ्यर्थान्तर्भावेण वाक्यार्थो न निष्पद्येतेति भावः ।। तमेवेति ।। कर्मणीति द्वितीया तिङ्तव्यादिषु सम्बध्यते ।। दृशोऽज्ञान इति ।। विशेषणाज्ञाने विशिष्टाज्ञानादित्यर्थः ।

ननु मैव दृशं ज्ञासीत्, तथापि वृत्तिव्याप्यत्वरूपोक्तहेतुः सुज्ञान एव, नहि दृग्विषयत्वरूपं दृश्यत्वमत्र हेतुत्वेनाभिप्रेतमित्यत आह– दृग्विषयत्वेति ।। अयमर्थः नात्र प्रकृतहेतोर-ज्ञानमापाद्यते । किंतु मिथ्यात्वे साध्ये वृत्तिव्याप्यत्वरूपं पारिभाषिकं दृश्यत्वं हेतूकुर्वताऽपि प्रकृतिप्रत्ययावगतदृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वमपि दुरपह्नवम् । परं तु तत् तेन हेतुत्वेन नाभिप्रेतम् । एवं च हेतुत्वेनानभिमतोऽपि दृग्विषयत्वरूप उपाधिर्यदि वृत्तिव्याप्यः तदा तदुपाधिविशेषणी-भूतदृशोऽपि वृत्तिव्याप्यत्वमवर्जनीयमेव । यदि न वृत्तिव्याप्यः, तदा तदुपाधेर्न मिथ्यात्वसिद्धिः, भागासिद्धिश्च स्यादिति ।

ननु शब्दाजन्यवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । अन्यथा ‘शाविषाणं तुच्छमि’त्यादि- शब्द-जन्यवृत्तिविषये तुच्छे व्यभिचारस्य दुरुद्धरत्वापातात् । एवं च सति शुद्धस्य वेदान्तजन्य-वृत्तिविषयत्वेऽपि न तत्र व्यभिचारः । शुद्धतुच्छयोः शब्दाजन्यवृत्तिविषयत्वानभ्युपगमात् । यद्वा – सप्रकारकवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । प्रकारश्च सोपाख्यः कश्चिद्धर्मः । तेन निष्प्रकारक-ज्ञानविषयीभूते शुद्धे निरुपाख्यधर्मप्रकारकज्ञानविषयीभूते तुच्छे च न व्यभिचारः । अभावत्व-स्यापि सोपाख्यत्वादभावत्वप्रकारकज्ञानविषयीभूतेऽभावे न भागासिद्धिः । उपाख्यातु अस्तीति प्रतीतिविषयत्वादि इत्यन्यदेतत्, तस्माद् नोक्तो व्यभिचार इति चेत्, न । चाक्षुषतादृशघटादि-विषयकवृत्तिविषयत्वाद् ब्रह्मणस्तत्र व्यभिचारस्य दुष्परिहरत्वात् । नच घटादिप्रत्ययेषु न ब्रह्म विषय इति वाच्यम् । तथा सति तव स्ववचनविरोधः स्यादित्याह– सर्वप्रत्ययेति ।। घटादिसर्वप्रत्ययविषयो ब्रह्मेत्यङ्गीकुर्वतां स्वाचार्याणां वचनस्यापि स्ववचनत्वात् तद्विरोधः स्यादित्यर्थः । नच विशिष्टं सर्वप्रत्ययवेद्यम्, न शुद्धमिति वाच्यम् । ‘प्रपञ्चस्य प्रविलयः शब्देन प्रतिपाद्यते’ इत्युत्तरार्धेन जगद्विलयाधिष्ठानत्वोक्त्या सर्वप्रत्ययवेद्यस्य शुद्धत्वात् । पूर्वार्धेऽपि व्यवस्थिते इत्यनेनानुगतत्वोक्त्या शुद्धस्यैव प्रतीतेः ।।

दृश्यत्वं चेति ।। वृत्तिव्याप्यत्वरूपमिति शेषः ।। व्यावहारिकमेवेति ।। नतु पारमार्थिक-सत्ताकधर्मिसमसत्ताकम्, अतो न व्यभिचार इत्यर्थः ।। ब्रह्मजगतोरिति ।। जगतो व्यावहारिकत्वे सिद्धे तन्मध्यवर्तिनो वृत्तिव्याप्यस्य हेतोः पारमार्थिकव्यावहारिकयोर्ब्रह्मजगतो-र्विद्यमानस्यापि व्यावहारिकत्वं सिद्ध्यति । पारमार्थिकव्यवहारिकविभागश्चाद्यापि न सिद्ध इत्यर्थः । तथाच निश्चितसाध्याभाववति ब्रह्मणि निरुक्तहेत्वभावस्य सन्दिग्धत्वात् सन्दिग्धा-नैकान्तिकता स्यादिति भावः । यदि विपक्षे धर्मिसमसत्त्वस्य हेतोर्वृत्तिव्यभिचारः, तदा गुञ्जा-पुञ्जारोपितवह्नौ वह्नित्वस्य धर्मिसमसत्ताकस्य व्यावहारिकोष्णत्वाभावसमानाधिकरणस्योष्ण-त्वेन व्यभिचारात् वह्नित्वेनोष्णत्वानुमानं व्यावहारिकवह्नावपि न स्यादित्यपि दोषो बोध्यः ।।

किञ्चेति ।। दूषकतौपयिके व्यभिचारे यदि धर्मिसमसत्ताकहेतुवृत्तिरपेक्षिता, तर्हि तादृशे बाधादिकेऽपि धर्मिसमसत्ता साध्येऽपेक्षिता स्यात्, समानन्यायत्वात् । किञ्च गमकतौपयिके रूपे च पक्षवृत्तित्वादौ हेतोर्धर्मिसमसत्ताकवृत्तिरपेक्षणीया स्यादित्यर्थः । ततः किमित्यत आह – तथाचेति ।। आत्मा स्वप्रकाशः अनुभूतित्वात् व्यतिरेकेण घटवत्, इति त्वदुक्तानुमाने पक्षीकृत आत्मनि धर्मिसमसत्ताकस्य साध्यस्याभावोऽस्तीति बाधः स्यात् । तत्रैव धर्मि-समसत्ताकस्यानुभूतित्वस्य हेतोरभावादसिद्धिश्च स्यात् । तत्र हेतुस्तात्त्विकधर्महीन इत्यनेनोक्त इत्यर्थः ।। एवमिति ।। साध्याभाववति साधनाभावमात्रं नाव्यभिचारः किन्तु साध्याभाववति धर्मिसमसत्ताकः साधनस्याभावो व्यभिचाराभाव इत्यपि स्यादित्यर्थः । तत्र दोषमाह– तथाच दृश्यत्वादीनामिति ।। वृत्तिव्याप्यत्वादीनामित्यर्थः । साध्याभाववत्यात्मनि दृश्यत्वादेः साधनस्याभावे विद्यमानेऽपि धर्मिसमसत्ताकत्वरूपविशेषणविशिष्टस्साधनाभावो नास्ति, इति व्यभिचार एव स्यादित्यभिप्रायः ।। तस्मादिति ।। त्वदुक्ते स्वप्रकाशत्वानुमानेऽनुभूतित्व-हेतोर्व्यावहारिकस्यात्मनि पक्षे सत्त्वात् यथा नासिद्धिः तथा मिथ्यात्वानुमाने वृत्तिव्याप्यत्वस्य हेतोर्व्यावहारिकस्यात्मनि विपक्षे सत्त्वाद् व्यभिचारो दुरुद्धर इत्यर्थः ।।

अथ धर्मीति ।। धर्मिशब्दस्य सम्बन्धिशब्दतया समभिव्याहृतपरत्वेन घटादिधर्मिसमसत्त्व-रूपविशेषणविशिष्टस्य हेतोः पक्षे सत्त्वात् नासिद्धिः । उक्तन्यायेनैवात्मपरतया धर्मिशब्दस्य विपक्ष आत्मनि तत्समसत्त्वस्य हेतोरभावाद् न व्यभिचारोऽपीत्यर्थः । व्यभिचारलक्षणान्तर्गत-हेतौ धर्मिसमसत्त्वं विशेषणं प्रागभिहितम् । संप्रति तु न्यायवाक्यान्तर्गतहेत्ववयवार्थे प्रकृते हेतौ धर्मिसमसत्त्वं विशेषणमुच्यत इति भेदः ।। तर्हीति ।। विषयत्वापरपर्यायकर्मत्वार्थक-कृत्यप्रत्ययान्तेन वृत्तिव्याप्यशब्देन वृत्तिविषयत्वमभिहितम् । तथाच धर्मिसमसत्ताकत्व-रूपविशेषणविशिष्टं विषयत्वमेव हेतुरस्तु, तात्त्विकधर्महीने च ब्रह्मणि धर्मिसमसत्ताकस्य कस्यचिद् धर्मस्याभावाद् व्यभिचाराभावेन वृत्तीत्यस्य विशेषणस्य वैयर्थ्यमिति भावः । ममेति । ब्रह्मणि तात्त्विकधर्मान् अङ्गीकर्तुः । दृष्टान्तेति । व्यावहारिकदृश्यत्वाधिकरणे शुक्तिरूप्ये धर्मिसमसत्त्वस्य दृश्यत्वस्याभावादित्यर्थः ।

न्यायामृतकण्टकोद्धारः

अथ हेतुखण्डनमारभते – दृश्यत्वहेतूक्तिरपीति ।। मिथ्येति ।। मिथ्याभूतार्थविषयक इत्यर्थः । प्रत्ययत्वादिति ।। विशिष्टप्रत्ययत्वादित्यर्थः । तेनाऽलयविज्ञानादौ न व्यभिचारः । छर्दिमात्रमिति ।। उद्गिरणमात्रमित्यर्थः । छर्दिमात्रता च तेन प्रत्ययमात्रपक्षीकारे तद्विषयप्रपञ्च-मात्रपक्षीकरणम् । प्रत्ययत्वस्य हेतूकरणे प्रत्ययविषयत्वस्य हेतूकरणमित्येवंरूपेति भावः । अस्त्वेवं दृश्यत्वादिहेतूक्तेर्बौद्धयुक्त्युद्गिरणत्वम्, तथापि तन्मत इव मन्मतेऽपि तस्योपपन्नत्वात् तदङ्गीकारो युक्त इत्यत आह– इयांस्तु भेद इति ।। तथा च बौद्धमतेऽप्रामाण्यस्योत्पत्तौ स्वतस्त्वादुत्पद्यमानं ज्ञानमप्रमाणमेव उत्पद्यत इति प्रत्ययत्वेनाप्रामाण्यसाधनं युक्तम् । त्वन्मते तूत्पत्तौ प्रामाण्यं स्वतः इत्युत्पद्यमानं ज्ञानं प्रमाणमेवोत्पद्यते । प्रामाण्यं चाबाधितार्थकत्वम् । एवं च तस्य मिथ्यात्वे साध्यमाने बाधितार्थकत्वमेव साधितं स्यात् । बाधितार्थकत्वमेव चाप्रामाण्यम् इति विरोधादयुक्तमिति भावः ।

पराभिप्रेतदृश्यत्वनिरुक्तिं खण्डयितुं पृच्छति– किं चेति । साधारणमिति । वृत्तिव्याप्यफलव्याप्यसाधारणं ज्ञानविषयत्वमित्यर्थः । कदाचित् कथञ्चिदिति । कदाचित् स्वसत्ताकाले । तेनातीतघटादौ न भागासिद्धिः । नित्यातीन्द्रियादौ भागासिद्धिवारणाय– कथञ्चिदिति ।। ज्ञातत्वाज्ञातत्वाभ्यामित्यर्थः । आत्मनोऽपीति । तथा चानैकान्त्यमिति भावः । अन्यथेति । ब्रह्मणो वृत्तिव्याप्यत्वानङ्गीकार इत्यर्थः । नन्वेवमपि वेदान्तानां न वैयर्थ्यम्; तेषां कर्मादिपरत्वात् इत्यत आह – ब्रह्मपराणामिति । ननु श्रवणादिविधेरदृष्टार्थत्वात् न वैयर्थ्यमित्यत आह– ब्रह्मज्ञानार्थमिति । ‘आत्मा वाऽरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यः’ इति श्रुतौ दर्शनानुवादेन श्रवणादेर्विहितत्वात् तस्य ब्रह्मज्ञानार्थत्वं गम्यत इति भावः । बाधकान्तरं चाह– ब्रह्म विचारयतोरिति । अन्ये तु – न श्रवणविधिर्ब्रह्मज्ञानार्थः । ब्रह्मणोऽदृश्यतया सन्निहित-स्यापि दर्शनशब्दस्य तदबोधकत्वात् । अन्यथा दर्शनापेक्षयाऽतिसन्निहितं श्रवणमेव भावना-फलत्वेन सम्बध्येत । एवं च सन्निहितफलालाभे व्यवहितस्यापि ग्राह्यतया स्वर्गाद्यर्थ एव श्रवणविधिः, अतो न वैयर्थ्यमित्यरुचेराह – ब्रह्म विचारयतोरिति – इत्याहुः ।

अत्रेदमालोचनीयम् । श्रुतफलपरित्यागेनाश्रुतफलकल्पने ‘‘पशुकामो यजेते’’त्यत्रापि श्रुतपश्वादिरूपफलपरित्यागेनाश्रुतफलं स्वर्गादि कल्प्येत । यदि च तत्रादृश्यत्वरूपबाधकात् तथा कल्पनम्, तर्ह्यत्रापि गौणत्वादिकं बाधकमिति तुल्यम् । किञ्च नादृश्यत्वं तत्र बाधकम् । नहि ‘‘यत्तदद्रेश्यमि’’त्यादि श्रुतावदृश्यत्वं सर्वथा दृगविषयत्वमभिप्रेतम्; किं तहि? वचनवृत्त्या शब्दजन्यवृत्त्यविषयत्वमात्रमेव । अन्यथा सत्यज्ञानादिवाक्यानां लक्षणास्वीकारवैयर्थ्यापत्तेः । अपि च ब्रह्मतत्त्वबोधका वेदान्ता इत्यङ्गीकुर्वाणेन मायिना श्रवणादिविधिः स्वर्गार्थो न ब्रह्मज्ञानार्थ इति वक्तुं शक्यते । तथा सत्यपसिद्धान्तापातादिति । यदुक्तम् – अतिसन्निहितं श्रवणमेव भावनाफलत्वेन सम्बध्येतेति, तदपि न । भावनाकरणत्वेन श्रुतश्रवणस्य तत्फलतया सम्बन्धापादनस्याप्रामाणिकत्वात् । मौनं मौढ्यं चेति । ब्रह्मविषयकबोधजनकवेदान्तरूप-शब्दाप्रयोगो मौनम् । मौढ्यं च तत्त्वज्ञानराहित्यम् । अन्ये त्वत्र – आपाद्यमानं मौनं शब्दवक्तृत्वाभावो वा? वेदान्तरूपशब्दवक्तृत्वाभावो वा? ब्रह्मज्ञानोद्देश्यकशब्दवक्तृत्वाभावो वा? नाद्यः । अज्ञेयत्वेऽपि ब्रह्मणस्तद्विचारे प्रवृत्तयोर्देहनिर्वाहादिहेतुभूतशब्दप्रयोगे विरोधा-भावात् । न द्वितीयः । ब्रह्माबोधकस्यापि वेदान्तरूपशब्दस्य स्तुत – शस्त्राधिकरणन्यायेन तद्वक्तृत्वस्योपपत्तेः । न तृतीयः । इष्टापत्तेः । ब्रह्मणो ज्ञानाविषयत्वेन तज्ज्ञानोद्देशेन शब्द-प्रयोगस्य मयाऽनङ्गीकारादिति चेत् उच्यते । उपक्रमादिलिङ्गकस्य ब्रह्मज्ञानेच्छापूर्वकोच्चारितत्व-रूपवेदान्तनिष्ठब्रह्मविषयकतात्पर्यावधारणरूपस्य विचारस्यासिद्धेर्मौनशब्दार्थत्वेन विवक्षितत्वात् । ब्रह्मणोऽज्ञेयत्वे निरुक्तविचारस्यासम्भावितत्वादित्याहुः ।

अत्रेदमालोचनीयम् – परेण ब्रह्मणो ज्ञानविषयत्वानङ्गीकारेणापाद्यमानतया विवक्षितस्य ब्रह्मज्ञानेच्छापूर्वकोच्चरितत्वादिरूपविचारासिद्धिरूपमौनशब्दार्थस्य परं प्रतीष्टत्वेन तृतीयपक्षदूषणा-परिहारात् । ब्रह्मापि ज्ञानविषय इति यदि, तदा तृतीयपक्षेणैवोपपत्तावुक्तकुसृष्टिकल्पनस्या-युक्तत्वात् । तस्माच्छङ्कासमाधाने अयुक्ते । ननु च वृत्तिकर्मत्वं विवक्षितम् । तथा च वृत्ति-विषयत्वेऽपि वृत्तिकर्मत्वाभावात् न व्यभिचार इत्यत आह– किञ्चेति । कर्मणि षष्ठीति । ‘‘कर्तृ–कर्मणोः कृती’’ ति कर्मणि षष्ठी । यद्यप्यत्र प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यत इति समासनिषेधः तथापि कृद्योगलक्षणा षष्ठी समस्यत इति प्रतिप्रसवात् समासोपपतिः । दृश्यते त्विति । अत्र लटः कर्मणि विधानात् तदादेशोऽपि तङ् कर्मणि विहित इति भावः । तव्यादिप्रत्ययश्चेति । तव्यादीनां ‘कृत्याः’ ‘प्राङ्ः ण्वुलः’’ इति कृत्यत्वात् कृत्यानां च ‘‘तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः’’ इति कर्मणि विधानादिति भावः । दृशोऽज्ञान इति । ननु अत्र दृक्शब्देन वृत्तेर्विवक्षितत्वेन वृत्तेर्ज्ञानाङ्गीकाराद् दृग्विषयत्वज्ञानं भविष्यति । न च दृक्शब्देन चैतन्यं विवक्षितमिति वाच्यम् । वृत्तिव्याप्यत्वरूपहेतुपक्षे दूषणानुपपत्तेः । तथा च ‘‘दृशोऽज्ञाने’’ इत्यनेन कथमनैकान्तिकत्वोपपादनमिति चेत् । अयमत्राभिप्रायः, वृत्तिव्याप्यत्व-मस्तु, मिथ्यात्वं माऽस्त्वित्यप्रयोजकत्वशङ्कायां मिथ्यात्वाभावे ज्ञानविषयत्वरूपं दृश्यत्वं न स्यात् । ज्ञान–ज्ञेययोः संयोग–समवायाभावेन सम्बन्धान्तरस्य च निर्वक्तुमशक्यत्वेन दृग-ध्यस्तत्वघटितसम्बन्धेन दृग्विषयत्वे वक्तव्ये दृगध्यस्तत्वज्ञानस्यावश्यकत्वेन दृगज्ञाने दृग-ध्यस्तत्वज्ञानासम्भवेन दृग्ज्ञानमेष्टव्यम् । एवं च विपक्षबाधकतर्कार्थं चैतन्यरूपदृग्ज्ञाने ज्ञान-विषयत्वं ब्रह्मचैतन्येऽनैकान्तिकमिति । वस्तुतस्तु–वृत्तिव्याप्यत्वं हि वृत्तिसम्बन्धित्वम् । तत्र हि वृत्तेः प्रपञ्चस्य च सम्बन्धो वक्तव्यः । स च साक्षाद्वा? परम्परया वा? तत्राऽद्ये साक्षात् सम्बन्धः किं संयोगो वा? समवायो वा? विषयविषयिभावो वा? नाद्य–द्वितीयौ । अनङ्गी-कारात् । न तृतीयः, असम्बन्धत्वात् । विषयत्वस्य दुर्निरूपत्वाच्च । तस्माद् वृत्त्यभिव्यक्ता-धिष्ठानचिदध्यस्तत्वरूपपरम्परासम्बन्धमादायैव वृत्तिसम्बन्धित्वरूपं वृत्तिव्याप्यत्वं वक्तव्यम् । तथा च दृशोऽज्ञाने वृत्त्यभिव्यक्ताधिष्ठानचितोऽज्ञाने दृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वज्ञानं न स्यात् । वृत्त्यभिव्यक्ताधिष्ठानचिदध्यस्तत्वरूपदृश्यत्वज्ञानं न स्यादित्यर्थः । घटकपदार्थाज्ञाने तद्घटित-विशिष्टपदार्थज्ञानस्यासम्भवादित्यज्ञानासिद्धिरिति । अन्ये तु – दृशोऽज्ञान इति । विशेषणाज्ञाने विशिष्टाज्ञानादित्यर्थः ।

ननु मैवं दृशं ज्ञासीत्, तथापि वृत्तिव्याप्यत्वहेतुस्तु सुज्ञान एव । नहि दृग्विषयत्वरूपं दृश्यत्वमात्रं हेतुत्वेनाभिप्रेतम् इत्यत उक्तम् – दृग्विषयत्वेति । अयमर्थः – नात्र प्रकृत-हेतोरज्ञानमापाद्यते । किन्तु मिथ्यात्वे साध्ये वृत्तिव्याप्यत्वरूपं पारिभाषिकदृश्यत्वं हेतुकुर्वताऽपि प्रकृतिप्रत्ययावगतदृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वमपि दुरपह्नवम् । परन्तु तत् तेन न हेतुत्वेनाभिप्रेतम् । एवं च हेतुत्वेनानभिमतोऽपि दृग्विषयत्वरूप उपाधिर्यदि वृत्तिव्याप्यः तदा तदुपाधिविशेषणी-भूतदृशोऽपि वृत्तिव्याप्यत्वमवर्जनीयमेव । यदि न वृत्तिव्याप्यः तदा तदुपाधेर्न मिथ्यात्वसिद्धिः, भागासिद्धिश्च स्यादित्याहुः ।

अत्रेदमालोचनीयम् – यदुक्तं दृग्विषयत्वरूपोपाधिर्वृत्तिव्याप्यो न वेति ? तत्राद्यमङ्गीकुर्मः । न चैवं विशेषणीभूतदृशोऽपि वृत्तिव्याप्यत्वमवर्जनीयमेवेत्युक्तमिति वाच्यम् । दृगज्ञानेऽपि विमतिविषयत्वरूपपक्षतावच्छेदकप्रकारेण दृग्विषयत्वरूपोपाधिज्ञानसम्भवात् । पक्षतावच्छेदक-प्रकारकपक्षज्ञानस्यैवानुमित्यङ्गत्वात् । न हि पक्षीकृतपदार्थानां पक्षतावच्छेदकातिरिक्ततत्तद-साधारणधर्मप्रकारकज्ञानमनुमित्यङ्गम् । येन दृग्विषयत्वोपाधेर्वृत्तिव्याप्यत्वे विशेषणीभूतदृशोऽपि ज्ञानमवर्जनीयं स्यात् । तथा सति प्रकृते पक्षीकृतपदार्थानामानन्त्येन तत्तदसाधारणधर्मपुरस्कारे-णानन्तपदार्थज्ञानस्य जन्मसहस्रेणापि दुःसम्पादत्वाद् अनुमानानवतार एव स्यात् । किञ्च एवमनुगतपक्षतावच्छेदकनिर्वचनायासोऽपि व्यर्थ एव स्यात् । न च दृग्विषयत्वस्य विमति-विषयत्वरूपपक्षतावच्छेदकप्रकारेण ज्ञाने विमत्यवच्छेदकब्रह्मान्यत्वज्ञानस्यावश्यकत्वेन ब्रह्मणोऽपि वृत्तिव्याप्यत्वमवर्जनीयमेवेत्युक्तमुपपन्नमिति वाच्यम् । पृथिवीत्वादीनामननुगतानामेव धर्माणां विमत्यवच्छेदकत्वाङ्गीकारेण गुरुभूतानेकपदार्थघटितत्वेन ‘ब्रह्मप्रमान्येने’त्याद्युक्तस्यावच्छेदकत्वा-नभ्युपगमेन ब्रह्मणो वृत्तिव्याप्यत्वस्य दूरनिरस्तत्वात् । न चैवं पृथिवीत्वादीनामिव दृग्विषयत्व-स्यापि ज्ञातव्यत्वेन दृग्ज्ञानमावश्यकमिति वाच्यम् । पृथिवीत्वादीनामनन्तत्वेन तेषां प्राति-स्विकरूपेण ज्ञानस्य जन्मसहस्रेणापि दुःसम्पादत्वेन विमतिविषयतावच्छेदकत्वेनैव तज्ज्ञानस्य स्वीकर्तव्यत्वेन दृग्विषयकत्वस्यापि तेन रूपेण ज्ञानसम्भवे दृग्ज्ञानस्यानावश्यकत्वात् । किञ्चैवं ब्रह्मणो वृत्तिव्याप्यत्वोपपादनस्योपरितनत्वेन फक्किकार्थत्वाभावेन तदर्थतया योजनस्यात्यन्ता-सङ्गतत्वादिति दिक् ।।

केचित्तु – चितोऽज्ञाने चिद्विषयत्वरूपजडत्वज्ञानं न स्यात् । न च विमतं मिथ्या जडत्वा-दिति जडत्वं हेतूकुर्वता तज्ज्ञानाभावोऽङ्गीकर्तुं शक्यते । न च तज्ज्ञानं दृक्शब्दशब्दितचिद्ज्ञानं विना सम्भवति । तथा च दृग्रूपचिद्घटितजडत्वादिरूपहेतुज्ञानार्थमवश्यं दृशो वृत्तिव्याप्यत्वं परेणाङ्गीकार्यम् । तथा च वृत्तिव्याप्यत्वस्यैव हेतुत्वे मिथ्यात्वरहिते दृश्ये च हेतुसत्त्वेन व्यभिचार इत्यर्थ इत्याहुः ।।

अत्रेदमालोचनीयम् – प्रकृतदृश्यत्वरूपहेत्वज्ञानासिद्धिपरतायाः स्फुटप्रतिभासत्वेनाप्रकृत-जडत्वहेत्वज्ञानासिद्ध्यापादनस्यागतिकत्वात् । चिद्विषयत्वं जडत्वमिति परेणानङ्गीकाराच्च । अङ्गीकारे वा दृश्यत्वेन साङ्कर्यापत्तेरिति । सर्वप्रत्ययवेद्य इति ।। न चैतस्य वचनस्योपहित- परत्वेन शुद्धे सर्वप्रत्ययवेद्यत्वाभावात् न विरोध इति वाच्यम् । उपहितस्य च मिथ्यात्वे-नात्रोक्तसर्वप्रत्ययवेद्यत्व–प्रपञ्चप्रविलयाधिष्ठानत्वयोरनुपपत्तेः । आत्मनि व्यभिचारपरिहारमाशङ्क्य निषेधति – न चेति ।। आरोपितधूमस्य विपक्षे हृदादावपि सत्त्वेन धूमस्यापि व्यभिचारित्वं स्यादित्यतिप्रसङ्गादिति भावः । अद्यापीति ।। मिथ्यात्वसिद्धेः प्रागित्यर्थः । तथा च व्यावहारिक–पारमार्थिकविभागसिद्धौ दृश्यत्वहेतोर्व्यभिचाराभावसिद्धिः । व्यभिचाराभावसिद्धौ च व्यावहारिकपारमार्थिकविभागसिद्धिरित्यन्योन्याश्रय इति भावः ।। अतिप्रसङ्गमप्याह– किञ्चेति ।। उक्तबाधासिद्धिलक्षणफलमाह– तथा चेति ।। अनुभूतिः, स्वप्रकाशा, अनुभूति-त्वात्; व्यतिरेकेण घटवदिति त्वदुक्तानुमानेऽपि बाधासिद्धी स्यातामिति भावः । अति-प्रसङ्गान्तरं चाह– एवं विपक्ष इति ।। तथा च तात्त्विकधर्मानधिकरणब्रह्मनिष्ठदृश्यत्वाभावस्य धर्मिसमसत्ताकत्वाभावाद् व्यभिचार इति भावः । यत्तु धर्मिसमसत्ताकत्वं साधनस्य विशेषणम्, एवं च साध्याभाववत्यात्मनि दृश्यत्वादेः साधनस्याभावे विद्यमानेऽपि धर्मिसमसत्ताकत्व-रूपविशेषणविशिष्टप्रतियोगिकत्वरूपविशेषणविशिष्टसाधनाभावस्याभावोऽस्ति इति व्यभिचार एव स्यादित्यभिप्रायः इति, तन्न । विशिष्टसाधनरूपप्रतियोगिनोऽभावेऽपि तत्प्रतियोगिकत्व-रूपविशेषणाभावे कारणाभावात् । अन्यथा प्रागभावदशायां घटाभावेन तत्प्रतियोगिकत्वरूप-विशेषणाभावापत्तौ प्रागभावे घटप्रतियोगिकत्ववैशिष्ट्यं न स्यादिति यत्किञ्चिदेतत् । अस्त्वात्मनि दृश्यत्वम् । न च व्यभिचारः; धर्मिसमसत्त्वस्य हेतुविशेषणत्वात् । न चात्मनि धर्मिसमसत्त्वं दृश्यत्वमस्ति, येन व्यभिचारः स्यादिति शङ्कते – अथेति ।। विषयत्वादि-रेवेति ।। तथा च दृक्पदानर्थक्यमिति भावः । आदिपदेन वस्तुत्वादिपरिग्रहः । ननु एकधर्मि-गतत्वेन लघु–गुरुभूतधर्मद्वयोपस्थितौ लघुभूतधर्मस्यैवावच्छेदकत्वम्, न तु गुरुभूतस्येति नियमः; यथा धूमगतत्वेन धूमत्व–नीलधूमत्वरूपधर्मद्वयोपस्थितेर्विद्यमानत्वेन लघुभूतधूमत्वस्यैव व्याप्यतावच्छेदकत्वम्, नतु गुरुभूतस्य नीलधूमत्वस्य । एवं प्रकृते यदि धर्मिसमसत्ताकदृश्यत्व-रूपधर्मिगतत्वेन विषयत्वत्व– धर्मिसमसत्ताकदृग्विषयत्वत्वरूपधर्म द्वयस्योपस्थितिः स्यात्, तदा लाघवगौरवचिन्ता । न चैवम् । तथा च वैयर्थ्यदानमनुचितमित्यपरितोषादाह– मम रीत्येति ।। उभयसाधारणदोषमाह– दृष्टान्तस्येति ।। मायिमते प्रातिभासिके विषयत्वं व्यावहारिकम्, इति न धर्मितुल्यसत्ताकत्वम्, मन्मते तु धर्म्यसत्त्वादेव न तदिति भावः ।

न्यायामृतप्रकाशः

इदानीं हेतुं पराचष्टे– दृश्यत्वेति ।। दृश्यत्वहेतुं तु पश्चान्निराकुर्मः । आदौ दृश्यत्वहेतूक्तेरेव बौद्धोक्तयुक्त्युद्गिरणमात्रत्वेन तव बौद्धसाम्यात्त्वं तत्सभायामेव निवेशनीयो नास्माभिर्दूषणाय कक्षीकरणीय इत्याशयेन दृश्यत्वहेतूक्तिरपि बौद्धोक्तयुक्तिच्छर्दिमात्रमित्युक्तम् । मिथ्या मिथ्यार्थ-विषयः । तेन प्रत्ययपक्षकमनुमानं कृतम् । त्वया तु विमतं मिथ्येति विषयपक्षकं । प्रमेयं त्वेकमेव । ज्ञानस्य मिथ्यात्वे विषयस्यापि मिथ्यात्वादिति द्रष्टव्यम् । मीमांसकरीत्या त्र्यवयवप्रयोगः । छर्दिरुद्गिरणम् । विशेषो बौद्धमायिनोः । तद्युक्तमिति । यःप्रत्ययःस मृषा दृष्टइति ज्ञानमात्रस्या-प्रामाण्यकथनं युक्तम् । ज्ञानं जायमानं अप्रमाणं सदेव जायत इति अप्रामाण्यस्य स्वतस्त्वाङ्गी-कारात् । त्वन्मते ज्ञानं जायमानं प्रमाणं सदेव जायत इति प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वाङ्गीकाराद्यत्र दृश्यत्वं तत्र सर्वत्र मिथ्यात्वमिति वचनमयुक्तम् । तथाच सत्यत्वग्राहिप्रत्यक्षादिविरोधस्तवेत्याशयः ।

सम्भावितान् दृश्यत्वनिर्वचनप्रकारान् दूषयितुं पृच्छति – किञ्चेदमिति ।। असङ्गतिपरिहारायेद-मित्युक्तम् । यद्धेतूकृतं तदिदमित्यर्थः ।। वृत्तीति ।। इन्द्रियार्थसन्निकर्षात् वाह्येन्द्रियद्वारा निस्सृतान्तःकरणपरिणामो वृत्तिः । तद्व्याप्यत्वं नाम तया प्राप्यत्वम् । विषयत्वमित्यनुक्त्वा व्याप्यत्वमितिवचनं यथा तटाकोदकं कुल्यात्मना बहिर्निर्गत्य केदारान्प्रविश्य तद्वदेव चतुष्कोणा-द्याकारेण भवति तथा सावयवं तैजसमन्तःकरणं चक्षुरादिद्वारा बहिर्निर्गत्य विषयं व्याप्य तदाकारं भवति सेयं वृत्तिरिति परेणोच्यमानत्वाद्विषयं व्याप्येति तदीयवचनानुसारेणेति ज्ञातव्यम् ।। फलेति ।। उक्तरूपायां वृत्तौ प्रतिबिम्बितं तदुपारूढं ज्ञातृचैतन्यमस्ति । तथाच घटादिविषयाधिष्ठानचैतन्यं चास्ति । घटाद्यावरकाज्ञानञ्च तत्रैवास्ति । अस्मन्मते तु पुङ्गतं तमः । तन्मते विषयगतमज्ञानम् । तथाच चैतन्याधिष्ठानवृत्त्या अज्ञाननाशेऽनन्तरं विषयाधिष्ठानं चैतन्यं व्यज्यते । अनन्तरं वृत्तिप्रति-बिम्बितं ज्ञातृचैतन्यं विषयाधिष्ठानचैतन्यं चैकीभवति । अत एव मया ज्ञातो घट इत्यादिव्यवहारः । यद्यपि केवलाया वृत्तेर्नाज्ञाननाशकत्वम् । चैतन्यस्य चाज्ञानस्फोरकत्वान्नाज्ञाननाशकत्वं युक्तम् । तथापि वृत्त्युपारूढस्य तद्युक्तम् । यथोक्तम्–

‘‘तृणादेर्भासिकाऽप्येषा सूर्यदीप्तिस्तृणं दहेत् ।

  सूर्यकान्तमुपारुह्य तन्न्यायं चिति योजयेत्’’ इति ।

तथाच ज्ञप्तिर्ज्ञानमिति भावव्युत्पत्त्याऽधिष्ठानचैतन्यं ज्ञानमित्युच्यते वृत्तिस्तु ज्ञायतेऽनया चैतन्यमितिकरणव्युत्पत्त्या ज्ञानमित्युच्यत इति तत्प्रक्रिया । यथोक्तं–

‘‘स्वच्छेन्तःकरणेऽशनिप्रसृमरे नेत्रादिमार्गोद्गते

  तत्तद्बाह्यचयात्मना परिणते बिम्बीभवन्ती चितिः ।

  एकाऽप्यर्थमनोविशेषकवशाद्द्वैतं प्रपन्ना

  हरत्यज्ञानं प्रकटीकरोति विषयान् ज्ञातं मयेदं त्विति’’ति ।

प्रसृमरे समाने । बाह्यचयात्मना घटादिबाह्यपदार्थसमूहात्मना । चितिः ज्ञातृचैतन्यम् । अर्थमनोलक्षणविशेषकवशात् व्यावर्तकवशात् ज्ञातृचैतन्यं विषयाधिष्ठानचैतन्यमिति द्वैविध्यं प्राप्ता विषयान् विषयाधिष्ठानचैतन्यानीतियावत् । अत उक्तरूपायां वृत्तौ प्रतिबिम्बितं चैतन्यं तदभिव्यक्तमधिष्ठानचैतन्यं वा फलं तद्व्याप्यत्वं तत्सम्बन्ध इत्यर्थः ।

साधारणमुभयानुगतं दृश्यत्वमात्रमित्यर्थः । अतीतादौ भागासिद्धिवारणाय कदाचिदिति । साक्षिरूपचिद्विषयत्वस्य सुखादावेव सत्त्वेन बाह्ये घटादौ नित्यातीन्द्रियेन धर्मादावभावाद्भागा-सिद्धिरित्यतः कथञ्चिदित्युक्तम् । तथाच साक्षाच्चिद्विषयत्वाभावेपि कथञ्चिद्धटादिकं ज्ञातमिति ज्ञान-विषयकज्ञानस्य साक्षिरूपत्वात्तत्र साक्षिणि ज्ञानावच्छेदकतया घटादेः धर्मादिकं न जानामीति अज्ञानविषयकज्ञानस्य साक्षिरूपत्वात्तत्र साक्षिणि अज्ञानावच्छेदकतया धर्मादेर्भासमानत्वाददोष इति भावः । आत्मनि स्वव्यवहारे स्वाख्यसंविदपेक्षासद्भावेनातिव्याप्तिवारणाय स्वातिरेकीति । तस्यैवा-द्वितीयत्वादिव्यवहारे एकमेवेत्यादिविशेषणोपनायकमानापेक्षासद्भावेनातिव्याप्तिवारणाय नियतिग्रहणम् । तथाच स्वरूपमात्रस्य स्वप्रकाशत्वेन तद्व्यवहारे स्वातिरेकिसंविदपेक्षाया अभावान्न स्वातिरेकि-संविदपेक्षानियतिरिति भावः ।।

आत्मनोऽपीति ।। वेदान्तजन्यया उक्तरूपमनःपरिणामरूपचरमवृत्त्या आत्मनोऽपि व्याप्य-मानत्वात्तत्र व्यभिचार इत्यर्थः ।। अन्यथेति ।। आत्मनोपि वृत्तिव्याप्यत्वानङ्गीकार इत्यर्थः । ननु न वेदान्तवैयर्थ्यं जपाद्यर्थत्वेन सार्थक्यादित्यत आह– ब्रह्मपराणामिति ।। तत्प्रतीतीच्छयोच्चरितत्वं तात्पर्यम् । एवंचोपक्रमादिभिर्ब्रह्मप्रतीतीच्छया पूर्वपूर्वाध्यापकोच्चारितानामित्यर्थः ।। श्रवणादीति ।। फलाभावादिति भावः ।

ननु न फलाभावः विश्वजिन्न्यायेन स्वर्गार्थत्वोपपत्तेरित्यत उक्तं– ब्रह्मज्ञानार्थमिति । ‘‘आत्मा वा ओ द्रष्टव्यःश्रोतव्य’’ इत्यत्र दर्शनार्थं श्रोतव्य इति श्रवणादेर्दर्शनार्थत्वस्यैव प्रतीर्तर्न व्यवहित-स्वर्गार्थत्वमित्यर्थः । ब्रह्मविचारयतोः ब्रह्मविचारमुपक्रान्तवतोरिति व्याख्येयम् । अन्यथा विचार-करणकाले मौनाभावादिति ध्येयम् । गुरोर्मौनं शिष्यस्य मौढ्यम् । गुरोर्मौने शिष्यस्य मौढ्यं स्वत एवायातं उपदेशाभावेन ब्रह्मज्ञानाभावादिति भावः ।। दृशोऽज्ञान इति ।। दृशः ब्रह्मचितः । सर्वस्यापि जगतः पक्षत्वेन चिद्विषयत्वरूपदृश्यत्वधर्मस्यापि पक्षकोटिनिविष्टत्वेन तज्ज्ञानमपि वाच्यम् । तच्च न सम्भवति । विशेषणीभूताया दृशः ब्रह्मरूपचितः अज्ञाने चिद्विषयत्वरूप-विशिष्टस्याप्यज्ञानात् । तथाच तस्मिन्नाश्रयैकदेशे वृत्तिव्याप्यत्वस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् हेतोर्भागेऽ-ज्ञानासिद्धिरिति सांप्रदायिकोऽर्थः । दृग्विषयत्वेति ।। वृत्तिविषयत्वेत्यर्थः ।

केचित्तु दृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वज्ञानं च न स्यादित्यस्य चिद्विषयत्वरूपदृश्यत्वज्ञानं न स्यादित्यर्थः । तथाच दृशश्चितो ब्रह्मणोऽज्ञाने कदाचित्कथञ्चिच्चिद्विषयत्वरूपस्य दृश्यत्वस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् चिद्विषयत्वरूपदृश्यत्वहेतोरसिद्धिरित्यर्थ इत्याहुः । तच्चिंत्यम् । वृत्तिव्याप्यत्व-रूपदृश्यत्वदूषणावसरे चिद्विषयत्वस्यासिद्धिवचनस्यानवसरग्रस्तत्वादिति ।। इत्यदीति ।। ‘‘प्रपञ्चस्य प्रविलयः शब्देन प्रतिपाद्यते’’ इत्युत्तरार्धः । न च विशिष्टमेव सर्वप्रत्ययवेद्यं न शुद्धमिति वाच्यम् । उत्तरार्धे प्रपञ्चविलयाधिष्ठानत्वोक्त्या सर्वप्रत्ययवेद्यस्य शुद्धत्वावगमादित्यर्थः ।

ननु नात्मनि व्यभिचारः तल्लक्षणाभावात् । तथाहि– विपक्षे हेतोः सत्त्वमात्रं न व्यभिचारः तथात्वे धूमवत्त्वस्यापि ह्रदे व्यभिचारः स्यात् । तत्रापि प्रातिभासिकधूमवत्त्वस्य सत्त्वात् । तस्मा-द्धर्मिसमसत्त्वस्य हेतोर्वृत्तिर्व्यभिचारः । धर्मिभूतहृदस्य व्यावहारिकत्वेन तत्समसत्ताकधूमवत्त्वस्य तत्राभावान्न व्यभिचार इति वक्तव्यम् । एवं च ब्रह्मण्यपि न व्यभिचारः । पारमार्थिके ब्रह्मणि दृश्यत्वस्य व्यावहारिकत्वेन धर्मिसमसत्ताकदृश्यत्वहेतोर्ब्रह्मण्यवृत्तेरित्याशङ्क्य निषेधति – नचेति ।। अद्यापीति ।। तथाच ब्रह्मजगतोः पारमार्थिकत्वव्यावहारिकत्वविभागे सिद्धे लक्षणाभावेन दृश्यत्वस्य व्यभिचारा-भावादनुमानस्य सम्यक्त्वसिद्धिः तत्सिद्धौचास्य विभागस्य सिद्धिरित्यन्योन्याश्रयादिति भावः ।

ननु नान्योन्याश्रयः । विभागसिद्धेरनुमानसम्यक्त्वसिद्ध्यधीनत्वाभावात् । अपि तर्हि अनाशङ्कितदोषया ‘‘तत्सत्यम्’’ ‘‘अतोऽन्यदार्त’’मित्यादिश्रुत्यैव विभागसिद्धौ उपोद्बलकतयैवानु-मानस्योच्यमानत्वादित्यस्वरसादाह– किञ्चेति ।। यदि धर्मिसमसत्त्वस्य हेतोर्वृत्तिर्व्यभिचार इति लक्षणं कल्पयित्वा व्यभिचारपरिहारः क्रियते तर्हि साध्याभावमात्रं न बाधलक्षणम् । तथात्वे वह्निरनुष्ण इत्यत्रापि प्रातिभासिकानुष्णत्वस्य सद्भावेन साध्याभावाभावाद्बाधाभावापत्तेः । तथा पक्षेहेतोस्सत्त्वमात्रं न सिद्धिः । तथात्वे शब्दो नित्यश्चाक्षुषत्वादित्यत्रापि प्रातिभासिकहेतोः पक्षे सत्त्वेनासिद्ध्यभावापत्तेः । तस्मात्तत्परिहाराय धर्मिसमसत्ताकस्य साध्यस्याभावो बाधः पक्षे धर्मिसमसत्ताकस्य हेतोः सत्त्वं सिद्धिः तदभावोऽसिद्धिरिति लक्षणं वाच्यम् । तथाच अनुभूतिः स्वप्रकाशा अनुभूतित्वादिति ब्रह्मणस्स्वप्रकाशत्वसाधकानुमानोऽपि अनुभूत्याख्यपारमार्थिक-ब्रह्मरूपधर्मिसमसत्ताकस्य स्वप्रकाशत्वरूपसाध्यस्याभावाद्बाधः स्यात् । ब्रह्मणि स्वप्रकाशत्वस्य व्यावहारिकत्वेन पारमार्थिकब्रह्मसमसत्ताकत्वाभावात् । तथा धर्मिसमसत्ताकस्यानुभूतित्वरूपहेतोः पक्षेऽभावेनासिद्धिश्च स्यात् । ब्रह्मण्यनुभूतित्वस्यापि व्यावहारिकत्वेन पारमार्थिकब्रह्मसमसत्ताकत्वा-भावादित्यपि स्यात् । एवं विपक्षे साधनाभावमात्रमव्यभिचारो न भवति । तथात्वे पर्वतो धूमवा-न्वह्नेरित्यत्रापि विपक्षेऽयोगोलके वह्निरूपसाधनाभावस्यारोपितस्य सत्त्वादव्यभिचारित्वापत्तेः । तस्माद्धर्मिसमसत्ताकः साधनस्याभावोऽव्यभिचारित्वं विपक्षेऽयोगोलके व्यावहारिके वह्निरूपसाधना-भावस्य प्रातिभासिकत्वेन धर्मिसमसत्ताकत्वाभावान्नाव्यभिचार इति वाच्यम् । तथाच मिथ्यात्व-साधकदृश्यत्वानुमानस्य व्यभिचारः स्यात् । ब्रह्मणि दृश्यत्वरूपं यत्साधनं तदभावस्याद्वैतभङ्गापत्त्या ब्रह्मरूपधर्मिसमसत्ताकत्वाभावेनाव्यभिचारित्वलक्षणाभावात् ।

तस्मात्स्वप्रकाशत्वानुमाने व्यावहारिकस्य साध्यस्य व्यावहारिकस्य हेतोश्च पक्षे सत्त्वमात्रेण बाधासिद्धी परिहरणीये । एवमेव विपक्षे ब्रह्मणि व्यावहारिकस्य दृश्यत्वस्य सत्त्वाद्व्यभिचारस्तदवस्थः ।

ननु तथापि नात्मनि व्यभिचारः । धर्मिसमसत्ताकदृश्यत्वादिति दृश्यत्वे धर्मिसमसत्ताकत्व-विशेषणं दीयत इति चेत्तर्हि दृश्यत्वं नाम वृत्तिव्याप्यत्वं, व्याप्यत्वं च विषयत्वम् । एवं च धर्मिसमसत्ताकविषयत्वादित्येवास्तु । वृत्तीतिविशेषणं व्यर्थम् । नच ब्रह्मणि धर्मिसमसत्ताकं विषयत्वमस्तीति तत्र व्यभिचारवारणाय वृत्तीति विशेषणमिति वाच्यम् । ब्रह्मणि धर्मिसमसत्ताकस्य कस्यापि धर्मस्याभावेन धर्मिसमसत्ताकविषयत्वरूपधर्मस्याप्यभावेन हेतोरेवाभावेन व्यभिचाराप्रसक्त्या वृत्तीति विशेषणं व्यर्थमेव स्यादित्याह– पक्ष इत्यारभ्य मिथ्यात्वे हेतुः स्यादित्यन्तेन ग्रन्थेन ।। धर्मिसमसत्ताकं साध्यं नास्तीत्युपपादनाय तात्विकधर्महीन इत्युक्तम् । दृश्यत्वादीनां वृत्तिव्याप्य-त्वादीनाम् ।। नासिद्धिरिति ।। व्यावहारिकसाध्यस्यापि सत्त्वान्न बाध इत्यपि द्रष्टव्यम् ।। विषयत्वादिरेवेति ।। वृत्तिविषयत्वमित्यत्र व्याप्यत्वापरपर्यायं विषयत्वमेव हेतुःस्यात् । वृत्तीति विशेषणं व्यर्थमिति भावः ।

ननु न वृत्तीति विशेषणं व्यर्थम् । धर्मिसमसत्ताकवृत्तिविषयत्वस्याखण्डोपाधित्वात् । अखण्डो-पाधौ च न वैयर्थ्यं व्यर्थविशेषणताबीजाभावात् । एकस्मिन्धर्मिणि लघुगुरुधर्मद्वयसमावेशे लघुना व्याप्त्यवच्छेदे गुरोरनावश्यकत्वं हि तद्बीजम् । यथा नीलधूमवत्त्वादित्यत्र नीलधूमवतो भावो नीलधूम एव तत्र हेतुः तत्र एकस्मिन्धर्मिणि धूमे धूमत्वनीलधूमत्वरूपधर्मद्वयसमावेशे लघुना धूमत्वेन व्याप्तिज्ञानोपपत्तेर्गुरोर्नीलधूमत्वस्यानावश्यकत्वं दृष्टमित्येवं तद्बीजसद्भावेन व्यर्थविशेषणत्वं दृष्टम् । नह्येवं वृत्तीत्यस्य वैयर्थ्यं वक्तुं युक्तम् । अत्र विषयत्वं हेतुः । तत्र विषयत्वत्वं धर्मोऽस्ति वृत्ति-विषयत्वे वृत्तिविषयत्वत्वधर्मोऽस्तीत्येवं विषयत्वत्ववृत्तिविषयत्वत्वयोर्लघुगुरुधर्मयोरेकस्मिन्धर्मिणि विषयत्वे समावेशाभावेन व्यर्थविशेषणताबीजाभावेन वृत्तीति विशेषणवैयर्थ्यस्य वक्तुमशक्यत्वादित्य-स्वरसादाह– मम रीत्येति ।। मन्मते दृश्यत्वादिधर्माणां ब्रह्मणि तात्विकत्वेन धर्मिसमसत्ताकत्वादिति भावः ।। दृष्टान्तस्येति ।। रजतं दृष्टमित्यनुभवेन व्यावहारिकदृश्यत्वाधिकरणे शुक्तिरूप्ये धर्मिसम-सत्ताकदृश्यत्वस्य त्वन्मतेऽभावादित्यर्थः ।

न्यायकल्पलता

एवं प्रतिज्ञां निरस्य हेतुं निराचष्टे– दृश्यत्वेति । मिथ्या मिथ्यार्थविषयकः प्रत्ययत्वात् । सप्रकारकप्रत्ययत्वात् तेन शून्याद्वैतविज्ञाने न व्यभिचारः । तथाहीति । विशिष्टप्रत्ययत्वहेतोर्मिथ्यार्थ-विषयत्वरूपसाध्येनाविनाभावः प्रदृश्यत इत्यर्थः । ज्ञानार्थयोरधिष्ठानाध्यस्तभावलक्षणतादात्म्यसम्बन्धेना-विनाभावो द्रष्टव्यः । तादात्म्यं तदुत्पत्तिभ्यामेवाविनाभाव इति हि सौगताः । यद्यप्युदाहरणोपनयौ द्वावेवावयवाविति बौद्धमतम् । तथापि मीमांसकरीत्या त्र्यवयवप्रयोग इति ध्येयम् । छर्दिर्वान्तिरूपं ष्ठीवनम् । तथागतयुक्तिस्वीकरणं  वेदान्तिब्रुवस्य तव त्वयुक्तं चेत्याह -इयांस्त्विति । भेदः वैलक्ष्यण्यम् । शून्यवादिमते हि स्तम्भादिप्रत्ययस्यासदर्थविषयकत्वरूपाप्रामाण्यं स्तम्भादिप्रत्यय-ग्राहकेणोत्सर्गत एव गृहीतमित्यनुकूलतर्कसद्भावात्तदुक्तानुमानेन स्तम्भादिप्रत्ययमिथ्यार्थकत्वसिद्धिः । बादरायणीयमते प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वम्् । न विलक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दादिति हि ब्रह्मसूत्रम् । तत्प्रामाण्यं बादरायणस्यानपेक्षत्वादिति च जैमिनिसूत्रम् । तथा च प्रत्यक्षादिप्रत्ययानां प्रामाण्यस्य साक्षिणा गृहणात् । न हि स्वग्राह्यप्रत्ययविषयस्य त्रैकालिकाबाध्यत्वमनन्तर्भाव्य स्वग्राह्य-प्रामाण्याश्रयप्रत्ययस्य प्रामाण्यं शक्यग्रहम् । अतो घटादिज्ञाने प्रामाण्यस्य सदर्थकत्वरूपस्य स्वतस्त्वादबुभुत्सितग्राह्यज्ञानग्राहकेण साक्षिणा मिथ्यात्वानुमानात् प्राक् प्रामाण्यं गृहीतमिति पश्चात्प्रवृत्तस्य मिथ्यात्वानुमानस्य बाधिततया न त्वदभिप्रेतसाध्यसाधकत्वमित्यर्थः । सम्भावित-प्रकारान् दृश्यत्वस्य दूषयितुं पृच्छति– किञ्चेदमिति । वृत्तीति ।। मनोऽधिष्ठितबहिरिन्द्रियाणां स्वरश्मिद्वारकार्थसन्निकर्षे सति बाह्येन्द्रियद्वारा निःसृतान्तःकरणपरिणामो वृत्तिः । प्रमाणजन्यान्तः-करणपरिणामो वृत्तिः । इयं च परोक्षापरोक्षसाधारणी । तद्व्याप्यत्वम् । तया प्राप्यत्वं तया सह सम्बन्धविशेष इत्यर्थः । फलेति । उक्तरूपायां वृत्तौ प्रतिबिम्बितचैतन्यं फलं तेन सम्बन्धविशेष इत्यर्थः ।  साधारणमिति । वृत्तिव्याप्यत्वफलव्याप्यत्वानुगतं व्यवहारप्रयोजकविषयत्वं तदन्यतरत्वं वा व्यवहर्तव्यविषयत्वं वेत्यर्थः । कदाचिदिति । स्वस्याविद्यामानतादशायां चिदविषयत्वेऽपि विद्य-मानतादशायां चिद्विषयत्वं कदाचिद्विषयत्वम् । धर्मं  न जानामीत्यज्ञानोपरागेण वा घटं जानामीति ज्ञानोपरक्ततया वा कथंचिद्विषयत्वमित्यर्थः । स्वव्यवहार इति । अद्वितीयत्वादिना आत्मव्यवहारे स्वातिरिक्तसंविदपेक्षाऽस्ति इति अव्यभिचाराय नियतिरिति । स्वातिरिक्तसंविदपेक्षानियत-स्वव्यवहारकत्वमिति यावत् । आत्मस्वरूपे तु स्वातिरिक्तसंविदन्तराभावेऽपि सुषुप्तौ नित्य-सिद्धस्फुरणरूपव्यवहारदर्शनान्न तन्नियम इत्यर्थः ।

अस्वप्रकाशत्वं वेति । परप्रकाश्यत्वाभाव इत्यर्थः । न हि विकल्पनमेव दोष इत्यतः षोढा विकल्पितस्य दृश्यत्वस्याद्यं पक्षं निषेधति । नाद्य इति । आत्मन इति । पक्षसपक्षयोरिव विपक्ष-भूतस्यापीत्यपिशब्दार्थः । वेदान्तजन्येनोक्तरूपमनःपरिणामेन वृत्याऽऽत्मनोऽपि व्याप्यमानत्वात्तत्र व्यभिचारः इत्यर्थः । यद्यपि परमते अधिष्ठानांश एवान्तःकरणवृत्तिर्नाध्यस्तांशे तथापि तत्राविद्या-वृत्तिरस्तीत्यभिप्रेत्योक्तमिति ज्ञेयम् ।  वस्तुतस्तु  । वृत्तिः किमन्तःकरणवृत्तिरुताविद्यावृत्तिः । आद्ये विरुद्धो हेतुः । पक्षविपक्षयोरेव वर्तमानत्वात् । द्वितीये स्वरूपासिद्ध इत्यपि दृष्टव्यम् । व्यभिचारो विरुद्धोऽभिचारो हेतोर्वृत्तिरित्यर्थः । प्रतिवाद्यनैकान्तिको वा । विपक्षे बाधकेन परं प्रत्यात्मनो वृत्तिव्याप्यत्वानङ्गीकारे इत्यर्थः ।

ननु नोपनिषदां वैय्यर्थ्यं विषहरमन्त्रवज्जपार्थकत्वोपपत्तेरित्यतो वेदान्तान् विशिनष्टि ब्रह्म-पराणामिति । उपक्रमादिलिङ्गैः ब्रह्म परं मुख्यं प्रतिपाद्यम् येषाम् । ब्रह्मप्रतीतीच्छया पूर्वपूर्वाध्यापकोच्चरितानामिति  वार्थः । श्रवणादिविधेश्चेति । फलाभावादित्यर्थः । ननु नैष्फल्य-श्रवणविधेर्विश्वजिन्न्यायेन स्वर्गफलकत्वस्यान्ततः सम्भवादित्यत उक्तं ब्रह्मज्ञानार्थमिति । आत्मा वा ओ दृष्टव्यः श्रोतव्य इत्यत्र श्रवणमिष्टसाधनमिति प्रतिपादिते किमिष्टमिति तदाकाङ्क्षायां वाक्येन दर्शनं विनियुज्यते न तु व्यवहितं स्वर्गादि सम्बध्यते । सन्निहितफलाश्रवण एव व्यवहितस्य कल्पनादतः श्रवणविधिर्ब्रह्मज्ञानार्थस्त्वन्मते व्यर्थः स्यादित्यर्थः ।

ननु श्रवणविधिर्न ब्रह्मदर्शनार्थः ब्रह्मणोऽदृश्यत्वेन सन्निहितस्यापि दर्शनशब्दस्य तदबोधकत्व-मिति चेन्न । निर्दोषवाक्ये तदयोगात् । एतेन श्रवणेन भावयेत्किमित्यपेक्षायां समानपदोपात्तं श्रवणमेव वाक्योपात्तदर्शनापेक्षयाऽतिसन्निहितं फलत्वेन सम्बध्यत इति निरस्तम् । इष्टसाधनताया एव विध्यर्थत्वात् । श्रवणस्य यागवत्स्वयमिष्टत्वाभावेन फलत्वेनान्वयायोगात् । भिन्नपदोपात्त-स्वर्गवद्वाक्यान्तरोपात्तस्यापि मोक्षान्वयिब्रह्मदर्शनस्य श्रवणफलत्वेनान्वयोपपत्तिरिति । अदृश्यत्वे दोषान्तरमाह । ब्रह्मविचारयतोरिति । ब्रह्मविचारयितुमपक्रान्तयोरित्यर्थः । चकारः पूर्वदूषण-समुच्चये । गुरोर्मौनं शिष्यस्य मौढ्यम्् । यद्वोभयेषां उभयम् । ननु यदि ब्रह्माज्ञेयं स्यात्तर्हि तद्विचार-यतोर्गुरुशिष्ययोर्मौनं स्यादिति कथमापादनम् । व्यधिकरणत्वादिति चेत् । न । यद्यदज्ञेयं तत्तच्छास्त्रविचारविषयो न । यथा वात्स्यायनशास्त्राज्ञेयो धर्मस्तच्छास्त्रीयाविचारविषयो नेति व्याप्तौ सत्यां वैय्यधिकरणस्यादोषत्वात् ।

यद्वा यदि ब्रह्म वेदान्तशास्त्रसाध्यज्ञानविषयो न स्यात्तर्हि मुमुक्षुविचार्यं न स्यात् कामशास्त्र-विचार्यवत् । मौनशब्देनात्रोपक्रमादिलिङ्गकस्य ब्रह्मदर्शनेच्छापूर्वकोच्चरितत्वरूपवेदान्तिनिष्ठ-ब्रह्मविषयकतात्पर्यावधारणरूपमननापरपर्यायविचारासम्भवस्य विवक्षितत्वात् । अज्ञेयत्वे तु निरुक्तब्रह्मविचारस्यासम्भवस्वरूपत्वात् । मौढ्यशब्देनात्र प्रमादो विवक्षितः तदसाध्ये तदर्थितया तद्धेतुरिति बुध्या तत्साधने यतमानत्वम् । न तु ब्रह्मज्ञानप्रागभावः । इष्टत्वेनापादानायोगात् । कार्यस्यासम्प्रतिपत्या प्रागभावस्य कल्पयितुमनर्हत्वाच्च । तस्य कार्यैकोन्नेयत्वात् । अज्ञेयत्ववादिन-स्तदत्यन्ताभावस्यापीष्टत्वादिति । ततश्चेैतन्निरस्तम् । किमत्रापाद्यमानं मौनं शब्दवक्तृत्वाभावः उत वेदान्तरूपशब्दवक्तृत्वाभावः । आहोस्वित् ब्रह्मदर्शनोद्देश्यकशब्दवक्तृत्वाभावः । नाद्यः । अज्ञेयत्वेऽपि ब्रह्मणस्तद्विचारे प्रवृत्तयोर्गुरुशिष्ययोर्देहनिर्वाहादिहेतुशब्दप्रयोगे विरोधाभावात् । न द्वितीयः । ब्रह्माबोधकस्यापि वेदान्तिरूपशब्दस्य स्तुतशस्त्राधिकरणन्यायेन प्रयोगोपपत्तेः । न तृतीयः इष्टापत्तेः । ब्रह्मणो ज्ञानाविषयत्वेन तज्ज्ञानोद्देशेन शब्दप्रयोगस्य मया नाङ्गीकृतत्वात् । न चैवं ब्रह्मविचारे वेदान्तवाक्यप्रयोगवैय्यर्थ्यमिति देश्यम् । तस्याज्ञेयत्वेप्युक्तन्यायेन वेदान्तवाक्यप्रयोगसम्भवादिति । निरुक्तब्रह्मविचारासिद्धेर्मौनशब्दार्थत्वेन ग्रहणादिति ।

अदृश्यत्वे दोषान्तरं समुच्चिनोति । किञ्चेति । ब्रह्मजिज्ञासेति । अप्रत्ययादिति सूत्रविहित-कृदन्तजिज्ञासाशब्दयोगे जिज्ञासाकर्मभूतब्रह्मगतकर्मत्वमभिदधाना ब्रह्मशब्दात्षष्ठी कर्तृकर्मणोः कृतीति सूत्रात् तस्याश्च प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यत इति समासनिषेधेऽपि कृद्योगलक्षणा षष्ठी समस्यत जाते सुपो धातुप्रातिपदिकयोरिति सूत्रेण षष्ठी लोपे ब्रह्मजिज्ञासेति पदं निष्पद्यते । एवं चाज्ञेयत्वे ब्रह्मजिज्ञासा ब्रह्मज्ञानमित्यादौ कर्मत्वार्थकषष्ठ्यर्थान्तर्भावेण वाक्यार्थो न स्यात् । षष्ठ्यर्थान्तर्भावश्च समासशक्त्या वा पूर्वपदलक्षणया वा लुप्तषष्ठीस्मृत्या वा षष्ठ्यर्थोपस्थितावित्यन्यदेतत् । तथाच ज्ञप्त्यपरपर्यायवृत्यव्याप्यत्वे ब्रह्मणो ज्ञानलक्षणक्रियया आप्तुमिष्टतमत्वरूपज्ञानकर्मत्वानुपपत्योक्त-षष्ठ्यर्थान्तर्भावेन वाक्यार्थो न निष्पद्येतेत्यर्थः । तमेवेति । कर्मणीति द्वितीया तिङ्तव्यादिषु च सम्बध्यते । अत एव दृश्यते त्वित्यादौ तिङादिभिः कर्मणोऽभिहितत्वात् कर्मणि प्रथमा । यदि ब्रह्म दृश्यं न स्यात् तर्हि श्रौतद्वितीयाद्यभिधेयकर्मवन्न स्यात् कर्तुरीप्सिततमं कर्मेति सूत्रोक्तकर्मलक्षणा-भावादित्यर्थः । एवं श्रुत्यादिबलेनात्मनो वृत्तिव्याप्यत्वलक्षणं दृश्यत्वं समर्थ्य परन्यायेनापि तदुपपादयति । दृशोऽज्ञाने इति । ब्रह्मरूपदृशो ज्ञानकर्मत्वाभावे विशेषणाज्ञानेन विशिष्टाज्ञाना-दित्यर्थः । यद्यपि वृत्तिरूपदृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वहेतुदूषणमुपक्रान्तं न तु ब्रह्मरूपदृग्विषयत्व-रूपदृश्यत्वहेतुदूषणम् । तथापि परेण चिन्मात्रव्यतिरिक्तस्य सर्वस्य प्रपञ्चस्य ब्रह्मरूपदृगध्यस्तत्व-लक्षणं दृग्विषयत्वं स्वीक्रियते । परैरेतदन्यस्य दृग्विषयत्वस्य दुर्निरूपत्वेनोक्तत्वात् ।  तत्रेदं दूषणमुपतिष्ठते । प्रपञ्चे तादृग्दृश्यत्वज्ञानं तव न स्यात् । अयं प्रपञ्चो ब्रह्मरूपदृगध्यस्त इति ज्ञानं न स्यादिति यावत् । तदभावे च प्रवचनानुपपत्तिः । तथा च प्रपञ्चारोपाधिष्ठानस्य शुद्धस्य ब्रह्मणो वृत्तिव्याप्यत्वावश्यभावाद्व्यभभिचारः सुस्थ इति भावः ।

केचित्तु श्रोतावा मैवं ज्ञासीत् । तथापि वृत्तिव्याप्यत्वरूपोक्तहेतुः सुज्ञान एव । न हि दृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वमत्र हेतुत्वेनाभिप्रेतमित्यत उक्तम् दृग्विषयत्वेति । अयमर्थः । नात्र प्रकृतहेतोरज्ञानमापद्यते किन्तु मिथ्यात्वे साध्ये वृत्तिव्याप्यत्वरूपं पारिभाषिकं दृश्यत्वं हेतूकुर्वताऽपि प्रकृतिप्रत्ययावगतदृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वमपि दुरपह्नवम्् । परन्तु तत्तेन हेतुत्वेन नाभिप्रेतम् । एवञ्च हेतुत्वेनानभिमतोऽपि दृग्विषयत्वरूप उपाधिर्यदि वृत्तिव्याप्यः तदा तदुपाधिविशेषणीभूतदृशोऽपि वृत्तिव्याप्यत्वमावर्तनीयमेव । यदि न वृत्तिव्याप्यस्तदा तदुपाधेर्नमिथ्यात्वसिद्धिर्भागासिद्धिश्च स्यादित्याहुः । तदपेशलम् । उक्तरीत्या ग्रन्थाक्षरार्ज्जवेनैव प्रतिज्ञातव्यभिचारोपपादनसम्भवेऽन्यथा व्याख्यानस्य क्लिष्टत्वात् । यदपि वृत्तिव्याप्यत्वरूपं पारिभाषिकमित्यादिवचनं तदज्ञानविजृम्भितम्् । मतद्वयेऽपि वृत्तिशब्दस्य  जन्यज्ञानपरत्वात् । प्रकृतिप्रत्ययावगतार्थानपायाच्च । अन्यथाऽपरोक्षज्ञाने वृत्तिशब्दप्रयोगापत्तेः । बहिरिन्द्रियजन्यान्तःकरणेत्यादि तु जन्यज्ञानविशेषपरम् । उक्तं च विष्णुतत्वनिर्णयटीकायाम् । किमिदं दृश्यत्वं दृग्विषयत्वमुत अस्वप्रकाशत्वम् । आद्येपि किं दृग्वृत्ति-रूपा चिद्रूपा वा । नाद्यः । आत्मन्यनैकान्त्यात् । तस्यापि वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वादिति । स्ववचनविरोधाख्यविपक्षबाधकेनापि व्यभिचारं सुदृढं करोति । सर्वेति । घटाद्याकारसर्वापरोक्ष-वृत्तिवेद्य इत्यर्थः । घटादिसर्वप्रत्ययविषयो ब्रह्मेत्यङ्गीकुर्वतां स्वाचार्याणां वचनस्यापि स्वयं प्रमाण-तयाऽङ्गीकृतत्वेन स्ववचनत्वात् तद्विरोधश्च प्रसज्येतेति भावः । परोक्षवृत्तावधिष्ठानब्रह्मस्फुरणस्य परैरनङ्गीकारात् । अन्यथाभिव्यक्तापरोक्षैकरसचित्सम्बन्धेन तद्विषयस्यापरोक्ष्यापातात् । यत्तु घटोऽय-मित्याद्यपरोक्षवृत्तिवेद्यं न शुद्धं ब्रह्म यत्तद्रेश्यमिति श्रुतेः किन्तूपहितमेव तन्मिथ्यैव । न हि वृत्तिदशायां अनुपहितं तद्भवतीति । तदसत् । शुद्धस्यैव ब्रह्मणो घटाद्यधिष्ठानत्वात् । घट-सन्निकृष्टेन्द्रियजन्यवृत्त्युपहितस्य घटाद्यधिष्ठानत्वानुपपत्तेश्च । अन्यथाऽन्योन्याश्रयप्रसङ्गः । वृत्युपहितस्य वृत्तिविषयत्वे वृत्तेः स्वप्रकाशत्वापाताच्चेति ।

एतेन शब्दजन्यवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । अन्यथा शशविषाणं तुच्छमित्यादिशब्दजन्य-वृत्तिविषये तुच्छे व्यभिचारस्य दुरुद्धरत्वात् । एवं च सति शुद्धस्य वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वेऽपि न तत्र व्यभिचारः । तुच्छशुद्धयोः शब्दजन्यवृत्तिविषयत्वानभ्युपगमात् ।

यद्वा सप्रकारकवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । प्रकारश्च सोपाख्यः कश्चिद्धर्मः । तेन निष्प्रकारक-ज्ञानविषयीभूते शुद्धे निरुपाख्यधर्मिप्रकारकज्ञानविषयीभूते तुच्छे च न व्यभिचारः । अभावत्वस्यापि सोपाख्यत्वादभाववत्वप्रकारकज्ञानविषयीभूते अभावेन भागासिद्धेः । उपाख्या चास्तीति प्रातीतिक-विषयत्वादीत्यन्यदेतत् । तस्माद्व्यक्तो व्यभिचार इति निरस्तम् । त्वदुक्तहेतोः स्वरूपासिद्धत्वात् । ब्रह्मवदग्निहोत्रादेरपि वेदैकसमधिगम्यत्वात् । घटादेरपि घटमानयेत्यादिशब्दजन्यवृत्तिविषयत्वात् । तदिदमेकं सन्धित्सतोऽन्यत्प्रच्यवत इत्यापन्नम् । शब्दजन्यवृत्तिविषयत्वे सति शब्दान्यजन्यवृत्तिविषयत्वं विवक्षितमिति चेत् । न । नित्यातीन्द्रिये भागासिद्धेः । किञ्चैवमपि उक्तव्यभिचारो दुष्परिहरः । ब्रह्मणश्चाक्षुषतादृशघटादिविषयवृत्तिविषयत्वात् । न च घटादिचाक्षुषप्रत्ययेषु न ब्रह्म विषय इति देश्यम् । तथा सति तव सर्वप्रत्ययवेद्य इत्यादि स्ववचनविरोधः स्यादिति मूल एवोक्तत्वात् । न च विशिष्टं सर्वप्रत्ययवेद्यम्, न शुद्धमिति शङ्क्यम् । प्रपञ्चस्य प्रविलयः शब्देन प्रतिपाद्यते इत्युत्तरार्धे जगद्विलयाधिष्ठानत्वोक्त्या सर्वप्रत्ययवेद्यस्य शुद्धत्वात् । पूर्वार्धेऽपि व्यवस्थिते इत्यनेनानुगतत्वोक्त्या शुद्धस्यैव प्रतीतेः ।

यदपि व्यभिचारपरिजिहीर्षया पक्षान्तरोपादानं सप्रकारकवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वमिति । तदतीव मन्दम् । अस्तीत्येवोपलब्धव्य इति श्रुतेरात्मनोऽपि सोपाख्यप्रकारकवृत्तिविषयत्वात् । शशशृृङ्गादेरपि वा तथाऽऽभासादिनाऽस्तीतिप्रकारकावगाहिप्रतीतिविषयत्वात्तुच्छब्रह्मणो व्यभिचारो न शक्यसमाधान इति क्षोदीयस्यालमतिपीडयेति ।

ननु साध्यात्यन्ताभावाधिकरणसत्तासमसत्ताकस्य हेतोर्निश्चितसाध्यात्यन्ताभाववति वृत्ति-र्व्यभिचारः । अपरथा हृदीयबाष्पारोपितधूमस्य हृदे वृत्या धूमस्यापि वह्निव्यभिचारः स्यात् । वृत्तिव्याप्यत्वरूपं दृश्यत्वं च प्रपञ्चे यथा तत्सत्तासमसत्ताकं व्यावहारिकत्वात् । तथा ब्रह्मण्यपि व्यावहारिकत्वान्न पारमार्थिकसत्ताकधर्मिसमसत्ताकमतो न व्यभिचार इत्याशङ्क्य निराकरोति । न चेति । कुतो न वाच्यमित्यत आह । ब्रह्मजगतोरिति । जगतो व्यावहारिकत्वे सिद्धे जगदन्तः-पातिनो वृत्तिव्याप्यत्वस्य हेतोः पारमार्थिकव्यावहारिकयोर्ब्रह्मजगतोर्विद्यमानस्यापि व्यावहारिकत्वं सिद्ध्यति । पारमार्थिकव्यावहारिकविभागश्चाद्यापि न सिद्ध इत्यर्थः । निश्चितसाध्याभाववति ब्रह्मणि निरुक्तहेत्वभावस्य सन्दिग्धत्वात्सन्दिग्धानैकान्तिकता स्यादिति भावः ।

किञ्च व्यावहारिकत्वं व्यवहारसिद्धसत्ताकत्वं चेद् ब्रह्मणोऽपि व्यावहारिकत्वापत्तिः । बाध्यत्वं चेन्न तेन मिथ्यात्वसिद्धिः । स्वयमलब्धसत्ताकस्यान्यासाधकत्वात् । अन्योन्याश्रयाच्च । त्वदुक्तानु-मानेन जगतो मिथ्यात्वे सिद्धे मिथ्याभूतस्य साधकत्वसिद्धिस्तत्सिद्धौ चैतत्सिद्धिरिति । वस्तुतस्तु सत्वाभावादसत्वाद्वा आरोपितस्यासाधकत्वे सम्भवति सति तद्व्यावृत्यर्थं साध्यात्यन्ताभावाधिकरण-सत्तासमसत्ताकत्वेन हेतुर्न विशेषणीयः । यदि  तु व्यावहारिकप्रातीतिकानुगतसत्ताकमङ्गीकृत्य विपक्षे धर्मिसमत्वस्य हेतोर्वृत्तिर्व्यभिचार इत्युच्यते तदा तु गुञ्चापुञ्जारोपितवह्नौ त्वन्मते वह्नित्वसधर्मि-सत्तासमसत्ताकस्य व्यावहारिकौष्ण्यत्वाभावसमानाधिकरणस्य उष्णत्वेन व्यभिचारात् । वह्नित्वे-नोष्णत्वानुमानं व्यावहारिकवह्नावपि न स्यादिति । न चाभासविविक्तत्वेन वह्नित्वहेतुर्विशेषणीय इति साम्प्रतम् । सत्ताभेदासिद्ध्याऽन्योन्याश्रयात् । लौकिकपरीक्षकानुभवविरोधाच्च । हृदोऽग्निमान् धूमवत्वादिति प्रयुक्ते असिद्धिमेवोद्भावयन्ति । एवञ्च पर्वते वह्निसिद्ध्यर्थं प्रयुक्तस्य धूमस्य हृदीयबाष्पारोपितधूमेन व्यभिचारे अभिहिते धूम एवायं न भवतीति प्रतिवक्तारो भवन्ति परीक्षकाः । न तु धूमाभासविविक्तत्वेन विशिंषन्ति । स्वसमयपरिकल्पनमात्रस्य  लौकिकव्यवहार-नियामकत्वादिति ।

किञ्चेति । अन्यच्चेत्यर्थः । दूषकतौपायिकव्यभिचारे यदि विपक्षसत्तासमानसत्ताकहेतु-वृत्तिरपेक्षिता तर्हि तादृशे बाधेऽपि धर्मिसमसत्तासाध्ये अपेक्षितः । स्यात्् समानन्यायत्वात् । अन्यथा प्रपञ्चे पारमार्थिकत्वेन प्रातिभासिकत्वेन वा दृश्यत्वस्याभावेनासिद्धिः स्यादित्यर्थः । ततः किमित्यत आह । तथाचेति ।। आत्मा स्वप्रकाशः अनुभूतित्वाद्व्यतिरेकेण घटवदिति त्वदुक्तानुमाने पक्षीकृते आत्मनि धर्मिसमसत्ताकस्य साध्यस्याभावोऽस्तीति बाधः स्यात् । तत्रैव धर्मिसमसत्ताकस्यानुभूतित्वस्य हेतोरसत्वादसिद्धिश्च स्यात् । एवं विमताः आत्मानः परमात्मनस्तत्वतो न भिद्यन्ते आत्मत्वात् परमात्मवदित्यनुमानेऽपि बाधासिद्ध्यादिकं दूषणं देयमिति सूचयितुं आदिपदं प्रायोजि । कुतो बाधासिद्धिप्रसङ्गः इत्यत उक्तम् । तात्विकधर्महीन इति । आश्रयसत्ता-समानसत्ताकस्यापि धर्मस्याभावादित्यर्थः ।

एवमिति । साध्यात्यन्ताभाववति साधनात्यन्ताभावमात्रं न व्यभिचारः । किन्तु साध्य-स्यात्यन्ताभाववति धर्मिसमसत्ताकः साधनस्याभावो व्यभिचाराभाव इत्यपि स्यादन्यथा व्यतिरेकव्याप्तौ साध्याभाववति ब्रह्मणि साधनस्य सत्वेन व्यभिचारः स्यात् ।  नच  साधनमेव धर्मिसमसत्ताकत्वेन विवक्षणीयमतो न व्यभिचार इति देश्यम् । साध्याभावाधिकरणसत्तासमानसत्ताकदृश्यत्वस्य क्वाप्य-सम्भवेन तादृशहेतोर्निर्वक्तुमशक्यत्वात् । तथा च व्यभिचारलक्षणान्तर्गते हेतौ धर्मिसमानसत्ताकत्वं विशेषणम् । तथा साध्याभाववति साधनाभाववत्वरूपाव्यभिचारलक्षणान्तर्गतसाधनाभावेऽपि धर्मि-समसत्ताकत्वेन विशेषणीयः । एवञ्च साध्याभाववति ब्रह्मणि व्यावहारिकदृश्यत्वे सत्यपि पारमार्थिकः साधनाभावो नास्तीति व्यतिरेकव्याप्तौ व्यभिचारः । स न भवेदित्यर्थः । ततः किमित्यतस्तत्र दोषं दर्शयति । तथाच दृश्यत्वादीनामिति । प्रपञ्चमिथ्यात्वसाधनाय प्रयुक्तानां दृश्यत्वजडत्वादीनां इत्यर्थः ।

अयमाशयः । साध्यात्यन्ताभाववत्यात्मनि दृश्यत्वादेः साधनस्याभावे विद्यमानेऽपि धर्मि-सत्तासमानसत्ताकत्वविशेषणविशिष्टः साधनभावो नास्तीति व्यभिचार एव स्यादिति । धर्मिसमान-सत्ताको हेत्वभावः किमात्मस्वरूपमुत तदतिरिक्तः । नाद्यः । सोपाधिकस्य निरूपाधिकब्रह्म-स्वरूपत्वायोगात् । नान्त्यः । अद्वैतहान्यापत्या पारमार्थिकात्मस्वरूपव्यतिरिक्तहेत्वभावानङ्गीकारेण व्यभिचार इति ध्येयम् । तथा च साध्याभावाधिकरणसत्तासमानसत्ताकसाधनस्य कुत्राप्यप्रसिद्धत्वेन तदभावस्य ब्रह्मणि वक्तुमशक्यत्वात् साधनं धर्मिसमसत्ताकत्वेन विशेषितुमशक्यमित्यन्वयव्याप्तौ व्यभिचारस्सुस्थः । एवं व्यतिरेकव्याप्तौ व्यभिचारपरिहारार्थं धर्मिसमसत्ताकत्वं साधनाभावेऽपि विशेषणम्् । तदप्ययुक्तम् । व्यभिचारस्य तदवस्थात्वात् । दत्तेऽप्यौषधे न शान्तो व्याधिरिति उभयतः पाशारज्जुर्मायावादिन इति । ततश्चान्वयव्याप्तेर्व्यतिरेकव्याप्तेश्चाभावात् दृश्यत्वस्यान्वव्य-तिरेकित्वासम्भव इति भावः ।

तस्मादिति ।। धर्मिसमसत्ताकत्वरूपस्य हेतुविशेषणस्यानुपपन्नत्वादित्यर्थः । त्वदीये स्वप्रकाशत्वानुमानेऽनुभूतित्वस्य हेतोर्व्यावहारिकस्यात्मनि पक्षीकृते सत्वात् यथा नासिद्धिस्तथा त्वदुक्ते मिथ्यात्वानुमाने वृत्तिव्याप्यत्वरूपदृश्यत्वस्य हेतोर्व्यावहारिकस्यात्मनि विपक्षे सत्वात् व्यभिचारो दुरुद्धर इति भावः । अथ धर्मीति । धर्मिशब्दस्य सम्बन्धिशब्दतया समभिव्याहृतपरत्वेन घटादिधर्मिसमसत्त्वरूपविशेषणविशिष्टस्य हेतोः पक्षे सत्वान्नासिद्धिः । उक्तन्यायेनैवात्मपरतया धर्मिशब्दस्यात्मनि विपक्षे तत्समसत्ताकस्य हेतोरसत्वान्न व्यभिचारोऽपीत्यर्थः । पूर्वं धर्मिसम-सत्ताकत्वं स्वरूपसल्लिङ्गविशेषणमिति हृदयम् । अत्र तु ज्ञाततयोपात्तं तद्विशेषणमित्यपुनरुक्तिः । यद्वा व्यभिचारलक्षणान्तर्गतहेतौ धर्मिसमसत्ताकत्वं विशेषणं प्रागभिहितं  सम्प्रति न्यायवाक्यान्तर्गत-हेत्ववयवार्थे प्रकृते लिङ्गे धर्मिसत्तासमानसत्ताकत्वं विशेषणमुच्यत इति भेदः । तर्हीति । विषयत्वा-परपर्यायकर्मत्वार्थककृत्यप्रत्ययान्तेन वृत्तिव्याप्यत्वहेत्वन्तर्गतेन व्याप्यशब्देन समभिव्यवह्रियमाण-वृत्तेर्विषयत्वमभिहितम् । एवञ्च धर्मिसत्त्वरूपविशेषणविशिष्टं विषयत्वमेव हेतुरस्तु । तात्विकधर्महीने च ब्रह्मणि धर्मिसमसत्ताकस्य कस्यचिद्धर्मस्याभावाद्व्यभिचाराभावेन वृत्तीत्यस्य विशेषणस्य वैय्यर्थ्य-मिति भावः । विषयत्वं ज्ञाननिरूप्यो ज्ञेयसत्तानपेक्षः प्रतियोगित्ववत् कश्चिद्धर्मविशेष इति बोध्यम् । यद्वा विषयत्वं ज्ञाननिरुप्यो विषयसत्वानपेक्षः सम्बन्धविशेष इति सम्बन्धित्वादित्येवास्तु किमधिके-नेत्यादिपदं प्रयुञ्जानस्य भावः ।

ननूपायस्योपायान्तरादूषकत्वाद्धर्मिसमसत्ताकं विषयत्वमेव मिथ्यात्वे हेतुरस्त्विति न देश्यम् । त्वन्मते विपक्षस्य ब्रह्मणो निर्धर्मकत्वेन हेतोस्तथा विशेष्टुमशक्यत्वात् । अविशेषणे च व्यभिचारस्य दुरुद्धरत्वादित्येवमुभयतः पाशारज्जुर्मायावादिनः । ममेति । ब्रह्मणि तात्विकधर्मान्् अङ्गीकर्तुस्तत्ववादिनः इत्यर्थः । वदन्ति तत्तत्वविदस्तत्वं यद् ज्ञानमद्वयम् । ब्रह्मेति परमात्मेति  भगवानिति शब्द्यते’’ इति हि श्रीभागवते । दृष्टान्तस्य । त्वन्मते ब्रह्मज्ञानेतराबाध्यत्वेन व्यावहारिकदृश्यत्वाधिकरणे शुक्तिरूप्ये धर्मिसमसत्ताकस्य दृश्यत्वस्याभावदित्यर्थः । तथा च पक्षविपक्षमात्रवृत्तित्वात् विरुद्धो हेतुरिति भावः । यद्वा हेतुशरीरप्रविष्टा वृत्तिः किं परोक्षा उतापरोक्षा । आद्ये दोषमाह । दृष्टान्तेति । चकारो द्वितीयपक्षदूषणसमुच्चयार्थः । त्वन्मतेऽध्यस्तस्य शुक्तिरूप्यादेरपरोक्षवृत्तिविषयत्वाभावादित्यर्थः । यद्वाऽनुक्तसमुच्चयार्थेन चकारेण सुखादौ भागासिद्धिः समुच्चीयते ।

न द्वितीयः । तुच्छे ब्रह्मणि चानैकान्त्यात् । एवमन्तःकरणवृत्तिविषयत्वे विवर्तनये सपक्षीकृत-प्रातीतिकशुक्तिरूप्याद्यवृत्तित्वेन विरूद्धो हेतुः । अविद्यावृत्तिविषयत्वे त्वसिद्धिरिति दोषो बोध्यः ।

न्यायामृतसौगन्ध्यम्

ननु मिथ्यात्वे साध्ये हेतूकृतं दृश्यत्वमुपपादनीयम् । तथाहि तच्च वृत्तिव्याप्यत्वमिति चेत् । न । ब्रह्मणि व्यभिचारात् । अन्यथा ब्रह्मपराणां वेदान्तानां वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । न च शुद्धं ब्रह्म न दृश्यम् । ‘यत्तदद्रेश्यम्’ इति श्रुतेः । किन्तूपहितमेव ।  तच्च मिथ्यैव ।  न हि वृत्तिदशायामनुपहितं भवतीति वाच्यम् । ‘सर्वप्रत्ययवेद्ये च ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते’ इति त्वदीयैर्ब्रह्मणस्सर्वप्रत्ययवेद्यत्वोक्तेः । न च घटाद्याकारवृत्या आवरणाभिभवे शुद्धं ब्रह्म प्रकाशेन घटाधिष्टानचैतन्यप्रकाशे घटादेर्बाधापत्तेः विशिष्ट-चैतन्यस्य वृत्तावध्यस्तत्वेनानुव्यवसायकाले बाधापत्तेः । न च तदप्युपहितविषयकम् । उपहितोप-धेयांशस्य शुद्धस्य वृत्तिवेद्यत्वावश्यकत्वात् । अन्यथा शुद्धस्यासिद्ध्यापत्तेः । न च स्वप्रकाशत्वेन स्वतस्सिद्धं तत् । प्रमाणं विना सिद्धौ  खपुष्पादीनामपि सिद्ध्यापत्तेः । किञ्चाज्ञाते धर्मिणि कस्यचिद् धर्मस्य विधातुं निषेद्धुं वाऽशक्यत्वेन शुद्धे दृश्यत्वं निषेधता शुद्धस्य ज्ञेयत्वमवश्यं स्वीकार्यम् । न च स्वप्रकाशत्वेन स्वतस्सिद्धे शुद्धे वृत्त्या दृश्यत्वनिषेध इति वाच्यम् । ‘शुद्धं स्वप्रकाशमिति शब्द-जन्यविशिष्टवृत्तौ शुद्धाप्रकाशे तस्य स्वप्रकाशत्वासिद्धेः । न च वृत्तिकाले वृत्तिरूपधर्मिणः शुद्धत्वासम्भव इति न शुद्धस्य वृत्तिविषयत्वं सम्भवतीत्यतः शुद्धं स्वप्रकाशमिति वाक्यस्य लक्षणयाऽशुद्धत्वम-स्वप्रकाशत्वव्यापकमित्यर्थः । तथा चाशुद्धत्वव्यावृत्त्या शुद्धे स्वप्रकाशत्वं पर्यवस्यति । यथा भेद-निषेधेनाभिन्नत्वमिति वाच्यम् । यत्राशुद्धत्वाभावस्तत्रास्वप्रकाशत्वाभाव इति व्यतिरेकसहचारज्ञानाय शुद्धस्यापि ज्ञेयत्वात् । किञ्च वृत्तिपदेनाविद्यावृत्तिः । मनोवृत्तिर्वा विवक्षिता? नाद्यः । जगन्मिथ्यात्वसिद्धेः प्राग् भ्रमरूपाविद्यावृत्तिविषयत्वासम्भवात् । नान्त्यः साक्षिवेद्यशुक्तिरूप्यादावन्तःकरणधर्मसुखादिषु भागासिद्धेः ।

यत्तु ‘शुक्तिरूप्यादिकं मिथ्येत्याकारकमनोवृत्तिविषयत्वमादाय शुक्तिरूप्ये सुखादौ साधन-मस्तीति । तन्न । शुद्धं ब्रह्म वृत्तिव्याप्यं नेत्याकारकवृत्तिविषयत्वस्य तत्रापि सम्भवेन व्यभिचारात् ।

यत्तु अस्वप्रकाशत्वव्यापकाभावप्रतियोगित्वरूपायास्स्वप्रकाशत्वव्यतिरेकव्याप्तेर्यदोप-हितत्वा-भावरूपे शुद्धत्वे ज्ञानमुद्बुद्धसंस्कारो वा । तदोक्तं शुद्धत्वविशिष्टे स्वप्रकाशत्वस्याभावो न ज्ञायते । वह्न्यभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वस्य धूमे निश्चय उद्बुद्धसंस्कारे वा सति धूमवति वह्न्यभावस्या-ज्ञानत्वादिति । तादृशव्याप्तिज्ञानस्य तादृशज्ञानाभावप्रयोजकत्वमेव स्वप्रकाशत्वविशिष्टशुद्धसाधकत्व-मिति । तन्न । स्वप्रकाशत्वव्याप्यवत्तया शुद्धस्य ज्ञानाभावे तत्र स्वप्रकाशत्वाभावज्ञानस्य बाधका-भावात् । स्वप्रकाशत्वव्यतिरेकव्याप्त्युपहितत्वाभावरूपे शुद्धत्वे ज्ञाते शुद्धज्ञानस्याप्यवर्जनीयत्वाच्च । दृष्टान्तेऽपि वह्निव्याप्यधूमवत्तया ज्ञात एव हि पर्वतादौ वह्न्यभावो न ज्ञायते । किञ्चोपहितत्वस्या-स्वप्रकाशत्वव्यापकत्वे ज्ञातव्ये शुद्धत्वस्वप्रकाशत्वयोः सहचारज्ञानमपेक्ष्यते । अन्यथोपहितत्वाभाव-वद्वृत्यस्वप्रकाशत्वमिति व्यभिचारज्ञानानुच्छेदेनोक्तव्यापकताज्ञानासम्भवात् । उक्तसहचारस्याशुद्धत्व-घटितत्वेन तद्धीशुद्धविषयका स्यादेव । न च शुद्धस्य वृत्त्यविषयत्वादेव तद्घटितव्यभिचाराकारवृत्त्यसम्भव इति वाच्यम् । शुद्धत्वस्य वृत्तिमत्त्वज्ञानं विनाऽस्वप्रकाशत्वस्य व्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वज्ञानवत् स्वप्रकाशत्वव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वज्ञानस्यापि सम्भवात् । शुद्धत्वविशिष्टत्वेन शुद्धाज्ञाने शुद्धेऽस्वप्रकाशत्वनिषेधरूपस्वप्रकाशत्वस्य पर्यवसानासम्भवाच्च । यत्तु यथा तद्घटत्वरूपतद्घट-भिन्नत्वाभावस्य व्यापको यस्तद्घटभेदः तद्रूपस्यात्यन्ताभावस्य प्रतियोगी तद्घटभेदात्यन्ताभाव इति निश्चयोत्तरं तद्घटभेदात्यन्ताभाववति तद्घटाभावज्ञानानुत्पत्त्या तद्घटत्वं पर्यवस्यतीति दृष्टान्तः । स तु सम्यगेव । तद्घटभेदात्यन्ताभाववत्त्वेन ज्ञात एव ह्यधिकरणतेति तद्घटत्वाभावज्ञानानुत्पत्तिस्स्यात् ।

किञ्च स्फुरणमात्रमेव मिथ्यात्वे तन्त्रम् । लाघवात् । अतः स्वतस्स्फुरदपि ब्रह्म मिथ्या स्यात् । न च स्वतस्स्फुरणरूपतायाः शुक्तिरूप्यादावभावात् स्फुरणविषयत्वस्य च ब्रह्मण्यसिद्धेरिति वाच्यम् । अज्ञानाविरोधिस्फुरणत्वस्य शुक्तिरूप्यादावपि वक्तुं शक्यत्वात् । तद्विरोधिस्फुरणत्वस्य ब्रह्मण्यभावात् । स्फुरणविषयत्वापेक्षया स्फुरणत्वस्यैव लघुत्वाच्च । अपि च विशिष्टभाने विशेष्यस्यापि भाने श्रुत्या विशिष्टदृश्यत्वेनैव विशेष्यस्यापि दृश्यत्वाद् व्यभिचारः । न च विषयताया व्यासज्यवृत्तित्वेन न विशेष्ये विषयत्वम् (दृश्यत्वम्) । तद्वदेव विशेषणस्याप्यविषयत्वे भागासिद्धिप्रसङ्गात् । ननु विशेष्यतापन्नस्य विषयत्वेऽपि क्षत्यभावः । तस्य मिथ्यात्वाभ्युपगमात् । अत एव उपहितविषयत्वेऽप्युपाधेय-विषयत्वमक्षतमेवेत्यपास्तम् । उपहितात्मना तस्यापि मिथ्यात्वाभ्युपगमात् । ज्ञानान्तरविषयत्वेन विशेषणे भागासिद्ध्यप्रसङ्गाच्चेति चेत् । न । विशेष्यतापन्नस्य मिथ्यात्वे विशेष्यतानापन्ने वस्तुनि मानाभावेन शून्यवादापातात् । ब्रह्मणि संदिग्धानैकान्तिकस्य दुर्निवार्यत्वाच्च ।

किञ्च वेदान्तजन्याखण्डवृत्तेरुपहितविषयत्वे तदानीमुपाध्यन्तरस्याभावेन तस्यैवोपधायकत्वात् सविषयत्वापत्तिः । न चेष्टापत्तिः । अज्ञानतत्कार्याविषयकज्ञानस्यैव हि त्वन्मते तदुभयनिवर्तकत्वम् । अन्यथा ‘अहमज्ञः’ ‘सन् घटः’ इत्यादिज्ञानानामप्युपहितविषयकत्वेन ज्ञाननिवर्तकत्वप्रसङ्गात् ।

ननु वृत्तेः शाब्दवृत्तावाभासमानाया एवोपधायकत्वाभ्युपगमः । तदुक्तं कल्पतरौ ‘शुद्धं ब्रह्म’ इति विषयीकुर्वाणा वृत्तिः स्वस्वेतरोपाधिनिवृत्तिहेतुरुदयते । स्वस्या अप्युपाधित्वाविशेषात् । एवं च नानुप-हितस्य विषयता । वृत्युपरागोऽत्र सत्तयोपयुज्यते न मुख्यतया विषयकोटिप्रवेशेनेति । अयमभिप्रायः यथाऽज्ञानोपहितस्य साक्षित्वेऽपि नाज्ञानं साक्षिकोटौ प्रविशति । जडत्वात् । किन्तु साक्ष्यकोटावेव । एवं वृत्युपहितस्य विषयत्वेऽपि न वृत्तिर्विषयकोटौ प्रविशति । किन्तु स्वयमविषयोऽपि चैतन्यस्य विषयतां संपादयतीति न काप्यनुपपत्तिरिति चेन्न । वृत्तेस्स्वविषयत्वं विनोपहितस्य विषयत्वानुपपत्त्या शुद्धस्यैव हि विषयत्वं स्यादिति व्यभिचारः । किञ्चोपहितरूपेणैव शुद्धब्रह्मणः प्रमाणविषयत्वेन दृश्यत्वं मिथ्यात्वं च स्यात् । तथा च स्फुटं शून्यवादः । प्रमाणाविषयीकृतस्यालीकत्वात् । शुद्धस्यैव साक्षित्वेना-ज्ञानोपहितस्य साक्षित्वोक्तेर्वृथाप्रलापत्वात् । अन्यथा साक्षिसिद्धिरज्ञानाधीना । अज्ञानसिद्धिश्च साक्ष्यधीनेत्यन्योन्याश्रयः स्यात् ।

यत्तु ब्रह्मान्विते स्वविषयत्वेऽनन्विते सति विद्यमानत्वे च सति स्वविषयव्यावर्तकत्वाद् वृत्तेः स्वविषयत्वं प्रत्युपाधित्वम् । यदनन्वितं विद्यमानं यद्विशिष्टस्येतरस्माद्व्यावर्तकं यद्भवति तत्तत्रोपाधिः । यथा घटकारणत्वादौ दण्डत्वादिकमिति । तन्न । वृत्तावुपाधिलक्षणाभावात् । तथाहि पङ्कजपदप्रयोगे पद्मत्वमुपाधिः योगेन पद्मापद्मसाधारणं पङ्कजपदप्रयोगं पद्मेतरस्मात् व्यावर्तयति । न तु पद्मे तत्सम्पादयति । योगेन प्रागेव तत्र सम्पन्नत्वात् । न च स्वव्यापारं स्वाश्रयं चेतरस्माद् व्यावर्तयति । किञ्च धर्मिणि विद्यमानस्तत्समसत्ताको धर्मो भवत्युपाधिः । अन्यथा प्रातिभासिकपद्मत्वस्य कुमुदादावपि सम्भवेन तत्राप्युपाधिः स्यात् ।

एतेनाज्ञानमज्ञानोपहितं विषयीकरोति । ज्ञानं च ज्ञानोपहितं विषयीकरोति । स्वानुपाधानदशायां स्वस्यैवाभावात् । तथा च ज्ञानाज्ञानयोरुभयोरप्युपाध्यविषयत्वे सत्युपहितविषयत्वात् । समान-विषयत्वेनैव हि निवर्त्यनिवर्तकभाव इति निरस्तम् । उपाधिभेदेनोपहितस्य भिन्नत्वेन ज्ञानोपहितं ज्ञानविषयम् । अज्ञानोपहितमज्ञानविषयमिति ज्ञानाज्ञानयोस्समानविषयत्वाभावात् ।

एतेन वस्तुतस्तु शब्दाजन्यवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । अन्यथा शशविषाणं तुच्छमित्यादि-शब्दजन्यवृत्तिविषये तुच्छे व्यभिचारस्स्यात् । अतः शुद्धस्य वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वेऽपि न क्षतिः । तुच्छशुद्धयोः शब्दजन्यवृत्तिविषयत्वानभ्युपगमात् । यद्वा सप्रकारकवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । प्रकारश्च सोपाख्यः कश्चिद्धर्मः । तेन निष्प्रकारकज्ञानविषयीभूते शुद्धे निरुपाख्यधर्मप्रकारकज्ञानविषयीभूते तुच्छे च न व्यभिचारः । अभावस्यापि सोपाख्यत्वात् । तदभावत्वप्रकारकज्ञानविषयीभूतेऽभावे न भागासिद्धिः । उपाख्या चाऽस्तीति प्रतीतिविषयत्वमिति निरस्तम् । तुच्छम् न क्षणिकम् । अकारणत्वादित्याद्यनुमानेन तुच्छस्यापि वेद्यत्वात् । अनुभूतिः स्वप्रकाशा अनुभूतित्वादित्यादिस्वप्रकाशादिसाधकैः जीवात्मानः परमात्मनः न भिद्यन्ते चेतनत्वादित्यादिजीवब्रह्माभेदसाधकैश्चानुमानैर्ब्रह्मणोऽपि वेद्यत्वात् । ‘सन् घटः’ ‘अहमज्ञः’ इत्यादिप्रत्यक्षेणापि वेद्यत्वाच्च । न चोपहितमेव प्रत्यक्षवेद्यम् । उपहितस्य भाने स्वरूपेणापि भानावश्यकत्वात् । अन्यथा विशिष्टे निश्चिते कदाचित् संशयादि स्यात् । न हि तद्विषयत्वं विना विशिष्टज्ञानेनैव संशयनिवृत्तिस्सम्भवति ।

यत्तु सत्तादात्म्यान्यतरवत्त्वं सोपाख्यवृत्तिविषयत्वमिति न तुच्छे व्यभिचार इति । तन्न । स्वरूपेणैव कालत्रयाविद्यमाने शुक्तिरूप्यादौ सत्तादात्म्यवत् तुच्छेऽपि सत्तादात्म्यसम्भवात् । यत्तु अस्तीति धीविषयत्वादिसमानाधिकरणं वृत्तिविशेष्यत्वं हेतुरिति न तुच्छे व्यभिचार इति । तन्न । शशशृृङ्गमस्तीति शब्दाभासादिजन्यप्रतीतिविषयत्वस्य तुच्छेऽपि सम्भवात् ।

ननु वृत्तिव्याप्यफलव्याप्ययोस्साधारणम् । व्यवहारप्रयोजकविषयत्वरूपं दृश्यत्वं हेतुः । तच्च न चैतन्ये । अभेदे भेदनान्तरीयकस्य सम्बन्धस्याभावादतो न व्यभिचारः । तुच्छे च व्यभिचारः परिहरणीयः । यद्वा स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तसंविदपेक्षानियतिरूपदृश्यत्वं हेतुः । संविच्छब्देन च विषयाभिव्यक्तं वृत्त्यभिव्यक्तं वा शुद्धं वा चैतन्यमात्रमभिप्रेतम् । तथाच घटादौ नित्यातीन्द्रिये साक्षिभास्ये च सर्वोऽपि व्यवहारः स्वातिरिक्तसंवित्सापेक्ष इति नासिद्धिः ।

व्यवहारश्च स्फुरणाभिवदनादिसाधारणः । तत्र ब्रह्मणः स्फुरणरूपे व्यवहारे नित्यसिद्धे स्वातिरिक्तसंविदपेक्षा नास्तीति नियतपदेन व्यभिचारवारणम् । स्वगोचरयावद्व्यवहारे स्वातिरिक्त-संविदपेक्षायां पर्यवसानादिति चेत् । न । वृत्तिव्याप्यत्वस्योक्तरीत्या ब्रह्मादौ व्यभिचारात् । फल-व्याप्यत्वस्य मम घटादावसिद्धेश्च ।

यद्वेत्याद्यप्यशुद्धम् । घटादिव्यवहारे चैतन्यापेक्षायां ममाऽसिद्धेः ब्रह्मघटयोः स्वं प्रति स्वस्फुरणा-भावस्य तुल्यत्वेनान्यं प्रति स्फुरणे तूभयोस्स्वातिरिक्तसंविदपेक्षायां (संविदपेक्षणात्) स्वातिरिक्त-चिदपेक्षाभावस्योभयत्र तुल्यत्वाच्च । अत एव स्वातिरिक्तचित्प्रयुक्तस्फुरणकत्वं चित्सापेक्षस्फुरण-स्वरूपकत्वमिति निरस्तम् । घटादावभावात् ।

ननु अस्वप्रकाशत्वमेव दृश्यत्वं हेतुः । स्वप्रकाशत्वं हि स्वापरोक्षत्वे सति स्वातिरिक्तानपेक्षत्वम् । यत् साक्षादपरोक्षाद्ब्र्रह्मेति श्रुतेः । तथाचान्यानधीनापरोक्षत्वं पर्यवसितम् । तन्निरूपितभेदाश्रयत्वं हेतुः । तच्च नित्यपरोक्षेऽन्याधीनापरोक्षे घटादावस्तीति नासिद्धिः । न च ब्रह्मणोऽपि ब्रह्मप्रतियोगिक-काल्पनिकभेदवत्त्वात् तत्र व्यभिचारः । अकल्पितभेदस्य क्वाप्यसिद्धत्वादिति वाच्यम् । तद्भेदस्यान्या-नधीनापरोक्षत्वरूपधर्मानिरूपितत्वात् । जीवत्वेश्वरत्वादिरूपस्यान्यस्यैव धर्मस्य तन्निरूपकत्वात् । तथा च स्वप्रकाशत्वावच्छिन्नानुयोगिताकभेदप्रतियोगित्वं हेतुरिति चेन्न । घटादेर्जडत्वेन ब्रह्मणश्चिदविषयत्वेन स्वं प्रत्यनपरोक्षताया उभयोस्तुल्यत्वात् । अन्यं प्रत्यपरोक्षताया उभयोरप्यन्याधीनत्वाच्च । स्वप्रकाशं ब्रह्म नेति स्वप्रकाशत्वावच्छिन्नानुयोगिताकभेदप्रतियोगिनि शुद्धे ब्रह्मणि व्यभिचाराच्च ।

न च तदीश्वरत्वादिधर्मोपहितप्रतियोगिकं भेदमवगाहते । न तु शुद्धब्रह्मप्रतियोगिकम् । अभाव-प्रत्यक्षे शुद्धस्य प्रतियोगित्वेनाभाननियमादिति वाच्यम् । ईश्वरत्वविशिष्ठाप्रतियोगिकत्वेऽपि शुद्ध-प्रतियोगिकत्वे बाधकाभावात् । अभावप्रत्यक्षे शुद्धस्याभाननियमे मानाभावाच्च । ‘स्वप्रकाशं ब्रह्म ने’त्यत्र प्रतियोगितावच्छेदकतया ईश्वरत्वाद्यभानाच्च । अत एव तद्भेदस्येत्यपि निरस्तम् । त्वदभिमतस्वप्रकाशत्व-स्याप्युक्तरीत्याऽनन्याधीनापरोक्षत्वासिद्धेः ।

अत एव अवेद्यत्वे सत्यपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वाभावरूपदृश्यत्वहेतुरपि निरस्तः । किञ्चापरोक्षत्वं जातिः ? अपरोक्षज्ञानविषयत्वं वा ? तृतीयप्रकाराभावात् । उभयथाऽप्यन्यानधीनापरोक्षत्वभिन्नत्वाद् ब्रह्मणि व्यभिचारः । किञ्चापरोक्षत्वस्य ब्रह्मातिरिक्तत्वेऽविद्यमानतयाऽनन्याधीनत्वासिद्धेः । ब्रह्म-स्वरूपत्वे तु तादृशाभेदानुयोगितयाऽपरोक्षत्वावच्छिन्नानुयोगिताकभेदप्रतियोगित्वस्य घटादावसिद्धेः । अपरोक्षानुयोगिकभेदप्रतियोगित्वोक्तौ कल्पितभेदेश्वरादिनिष्ठभेदप्रतियोगित्वेन ब्रह्मणि व्यभिचारः । फलव्याप्यत्वे सत्यपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वरूपस्वप्रकाशत्वाभावस्य मम घटादावसिद्धेः ।

।। इति दृश्यत्वहेतुभङ्गः ।।

न्यायामृतमाधुरी

प्रतिज्ञां निराकृत्य हेतुमप्यपाकरोति । दृश्यत्वहेतूक्तिरिति । छर्दिमात्रमित्यनेनान्वेति । छर्दिशब्दश्चुरादौ च्छर्द वमन इति श्रूयमाणप्रकृतिनिष्पन्नो वमनवाची । तदुक्तयुक्तिवमनमात्रमेव न तु स्वतन्त्रविभाषितेत्युक्त्या अप्रामाण्यस्वतस्त्वमुपगच्छतां तेषां प्रक्रियावत् प्रामाण्यस्वतस्त्वमुपेत्यापि अप्रमाण्यस्वतस्त्ववादिवदेवानुमिमानानां प्रक्रियाया अप्यतीवावधा(धी)रणीयतया निराकर्तुमनौचित्यं ध्वन्यते । मिथ्या मिथ्याभूतार्थविषयकः । प्रत्ययत्वात् विशिष्टविषयकप्रत्ययत्वात् । तेन वैभाषिक-सौत्रान्तिकमते अरूपज्ञानसन्ततिमिति माध्यमिकमते शून्यमखिलं मनोवाचामगोचरं, निर्विशेषं स्वयं भातमिति । आलयविज्ञानशून्यविज्ञानयोर्निष्प्रकारकत्वेनोपगतयोः प्रमात्वोक्तावप्यनैकान्त्यशङ्का-नवकाशः । यद्यपि बौद्धदिशोदाहरणोपनयावेव प्रदर्शनीयौ तथापि प्रत्यक्षचिन्तामणौ मीमांसकान्प्रति प्रामाण्ये परतस्त्वसाधनदशायां ‘‘तस्मादनभ्यासदशापन्नज्ञानप्रामाण्यं परतो ज्ञायते सांशयिकत्वाद-प्रामाण्यवत्’’ इति न्यायाचार्यादिति नैय्यायिकनिर्देशः प्रतिवादितापन्नमीमांसाभिप्रायकतया यथा नीतस्तद्वदयमप्यवयवत्रिकनिर्देशो मीमांसकान् प्रति बौद्धानां स्वसमीहितसाधनदशायां प्रतिवादिभूतमीमांसकमताभिप्रायकतया नेयः ।

वृत्तिव्याप्यत्वम् अन्तःकरणपरिणामविशेषरूपज्ञानविषयत्वम् । फलव्याप्यत्वम् वक्ष्यमाण-फलाभिमताश्रयत्वम् । साधारणम् वृत्तिव्याप्यत्वफलव्याप्यत्वयोरन्यतरवत्वम् । कदाचित् चिद् विषयत्वं स्वस्यासमवधानदशायां चिदविषयत्वेऽपि स्वसमवधानदशायां चिद्विषयत्वम् । कथञ्चिद्विषयत्वं शास्त्रार्थं न जानामीत्यज्ञाननिष्ठविशेष्यतानिरूपितविषयितासम्बन्धावच्छिन्नचिन्निरूपितप्रकारता-श्रयत्वम् । घटं जानामीति ज्ञाननिष्ठविशेष्यतानिरूपितविषयितासम्बन्धावच्छिन्नचिन्निरूपितप्रकारता-श्रयत्वं वा । स्वव्यवहार इति । स्वातिरिक्तसंवित्प्रयोज्यस्वगोचरव्यवहारसामान्यकत्वमित्यर्थः । अद्वितीयत्वादिविशिष्टगोचरव्यवहारस्य स्वातिरिक्तसंवित्प्रयोज्यत्वेऽपि सुषुप्तौ नित्यसिद्धस्फुरण-रूपव्यवहारे तत्प्रयोज्यत्वाभावान्न चैतन्येऽनैकान्त्यमिति भावः । वृत्तिव्याप्यत्वात् वृत्तिरूपज्ञान-विषयत्वात् । अन्यथा आत्मनो वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वानङ्गीकारे ।

ब्रह्मपराणां ब्रह्मावबोधोद्देशकानाम् । वैय्यर्थं फलान्तराभावात् । सन्निहिते फले लभ्यमाने असन्निहितफलकल्पनाया अयोगेन ‘‘आत्मा वा ओ द्रष्टव्य’’ इत्यत्र श्रूयमाणदर्शनातिरेकेणा-तादृशस्वर्गस्य विश्वजिन्न्यायेन फलत्वकल्पना न सङ्गच्छत इति ध्वनयितुं ब्रह्मज्ञानार्थमित्युक्तम् । मौनं तदवबोधोद्देश्यकशब्दोच्चारयितृत्वाभावः । मौढ्यं तद्विषयकान्वयबोधराहित्यम् ।

कर्मणि षष्ठीति । जिज्ञासाशब्दः कृदकारप्रत्ययान्तः अः प्रत्ययादिति स्मृतेः । ज्ञानशब्दोऽपि तादृशल्युडन्तः तद्योगे कर्तृकर्मणोरिति स्मर्यमाणषष्टी प्रकृते ब्रह्मणस्समभिव्याहृतपदार्थान्तर-निरूपितकर्तृत्वबाधात्कर्मत्वे पर्यवस्यति । तस्याश्च प्रतिपदविधानेति प्रतिषिद्धसमासत्वेऽपि कृद्योगलक्षणे प्रतिप्रसूतसमासकतया समासे ‘‘कृत्तद्धितेति’’ प्रातिपदिकत्वेऽपि ‘‘सुपो धात्विति’’ प्रातिपदिकावयवसुप्लोपे च प्रकृतशब्दोऽयं निष्पद्यते । इत्थं च स्वविषयवस्त्वभिधायकधातु-समभिव्याहृतकर्मप्रत्ययानां विषयतारूपकर्मतावचनतायाः स्थिततया तदधिगतेश्च सुपो धात्विति लक्षणमनुसन्दधतामन्तर्वर्तिविभक्त्या इतरेषां समासशक्तिमुपगच्छतां ब्रह्मकर्मकविचारज्ञानयोः शक्त्या तामनुपगच्छतां पूर्वपदलक्षणया कृतोपपादनाया अनुपपत्तिरित्यर्थः । एतेन तिङन्तव्यद्वितीयाश्च व्याख्याताः । कर्मणि द्वितीया । लः कर्मणि च तयोरेवेति च स्मृतेः न स्यादिति । विशेष्यज्ञाननिबन्धनत्वाद्विशिष्टज्ञानस्येति भावः ।

यद्यपि दृग्विषयत्वरूपदृश्यत्वघटकदृक्कर्मकज्ञानाभावेन तादृशदृश्यत्वस्य दुर्ग्रहत्वेऽपि हेतूकृत-वृत्तिव्याप्यत्वादिरूपपारिभाषिकदृश्यत्वस्य सुग्रहतया हेत्वज्ञानासिद्धिशङ्का निरवकाशैव । तथापि पक्षीकृतविश्वान्तर्गताम्बरादितुल्यकक्ष्यापन्ने हेतुतयाऽनभिप्रेतोक्तप्रकृतिप्रत्ययसमभिव्याहारलब्ध-अवगत्यर्थकधातुसमभिव्याहृतकर्मप्रत्ययान्तप्रकृतिकभावप्रत्ययोपस्थाप्यदृश्यत्वे पारिभाषिकप्रकृत-हेतूकृतदृश्यत्वाज्ञाने पक्षतावच्छेदकसामानाधिकरण्येन हेत्वसिद्धिः तत्र तज्ज्ञाने च विशिष्टानुयोगिक-वैशिष्ट्यबुद्धौ विशेष्यतावच्छेदकज्ञानस्य हेतुतया तादृशदृशो ज्ञानमावश्यकमित्यनैकान्त्यमित्याशयः ।

नन्वद्वैतसिद्धिकृतैव शब्दजन्यवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । अन्यथा शशविषाणं तुच्छमित्यादि-शब्दजन्यवृत्तिविषये तुच्छे व्यभिचारस्य दुरुद्धरत्वात् । एवं च सति शुद्धस्य वेदान्तजन्यवृत्ति-विषयत्वेऽपि न तत्र व्यभिचारः । तुच्छशुद्धयोः शब्दाजन्यवृत्तिविषयत्वानभ्युपगमात् । यद्वा सप्रकारकवृत्तिविषयत्वमेव दृश्यत्वम् । प्रकारश्च सोपाख्यः कश्चिद्धर्मः । तेन निष्प्रकारकज्ञानविषयीभूते शुद्धे निरुपाख्यधर्मप्रकारकज्ञानविषयीभूते तुच्छे च न व्यभिचारः । अभावस्यापि सोपाख्यत्व-तदभावत्वप्रकारकज्ञानविषयीभूते अभावे न भागासिद्धिः । उपाख्याऽस्तीति प्रतीतिविषयत्वा-दीत्यन्यदिति समञ्जसीकृततया न क्षतिरित्यत आह– सर्वेति । उदाहृतवचनस्योपहितब्रह्मपरतया तस्य च प्रकृतसाध्यवत्वेनानुपहितस्य च हेतुविनिर्मुक्तत्वेन तत्र साध्यराहित्येऽपि न क्षतिरिति शङ्का तु व्यवस्थितपदोक्तव्यापकत्वस्य ‘‘प्रपञ्चस्य प्रविलयः शब्देन प्रतिपाद्यत’’ इत्युत्तरार्धोक्तजगद्वि-लयाधिष्ठानत्वस्य चोपहितानन्वयितयाऽनुपहितपरत्वस्यैवोपेततया निर्दलैव ।

प्रकृतसाध्याभावाधिकरणनिरूपितवृत्तित्वमात्रस्यानैकान्त्यरूपतायां रजतत्वेन रजतोचितार्थक्रिया-कारित्वसाधने तादृक्साध्यविनिर्मुक्तशुक्त्यादिनिरूपितप्रातिभासिकसत्तामादाय हेतोरनैकान्त्यवारणाय तादृशाधिकरणनिरूपिततत्सत्तासजातीयसत्ताकत्वमेव तदिति परिष्करणीयम् । साजात्यं च व्यवहारिकत्वप्रातिभासिकत्वपारमार्थिकत्वान्यतमवत्वेन । इत्थं च तादृशाधिकरणनिरूपित-तादृशाधिकरणवृत्तिसत्तावृत्तितादृशान्यतमधर्मवत्सत्ताकत्वं पर्यवसितमिति न क्षतिरित्याशङ्क्य निराकरोति– न चेति । असिद्धिरिति । तथा च तत्सत्तासमसत्ताकहेतुसन्देहनियन्त्रितसन्दिग्धा-नैकान्त्यं स्यादिति भावः । रजतत्वेनार्थक्रियाकारित्वसाधने साध्याभाववति विपर्यस्तरजते तत्समसत्ताकरजतत्वसत्वेनानैकान्त्यापत्तिरप्यवसेया । समनन्तरदर्शितापत्तिः सत्ताभेदस्याप्रमाणत्वादेव नावतरतीति न तद्वारकतया तन्निवेशावश्यम्भाव इति हृदयम् । व्यभिचारलक्षणघटकतया धर्मिसम-सत्ताकत्वां शनिवेशे तुल्यदिशा पक्षे साध्याभावहेत्वाभावयोर्बाधासिद्धिरूपतायां हृदो वह्निमान् धूमादित्यादावारोपितवह्निधूमयोः हृदे सत्त्वेन तदुदाहरणत्वानुपपत्तिप्रसङ्गेन पक्षवृत्तिसत्तासजातीय-सत्ताकसाध्यस्याभावो बाधः, तत्सत्तासजातीयसत्ताकस्य हेतोरभावोऽसिद्धिरिति विवक्षणीयम् । इत्थं चात्मा स्वप्रकाश अनुभूतित्वादित्यत्रात्मनि तादृशसाध्यहेत्वोरभावेन बाधासिद्धी स्यातामित्याह– किञ्चेति । साध्याभावाधिकरणे तत्सत्तासमसत्ताकः साधनाभाव एव व्यभिचारपदार्थत्वेन त्वया स्वीकरणीयः । अन्यथा धूमवान्वह्नेरित्यादौ अयोगोलके प्रातिभासिकवह्न्यभावसत्वादव्यभिचारता स्यात् । इत्थं चात्मनि मिथ्यात्वविनिर्मुक्ते तत्सत्तासमसत्ताकस्य साधनाभावस्याभावेनाव्यभिचारिता न स्यादित्याह– एवमिति । तस्मादिति । सत्ताभेदविवक्षया प्रतिवचनस्यासमञ्जसत्वादित्यर्थः । अथ हेतूकृतवृत्तिव्याप्यत्वांशे धर्मिसत्तासमसत्ताकत्वस्य निवेशे सामञ्जस्यमुपपद्यते । पक्षीकृतविश्वस्मिन् तत्सत्तासमसत्ताकहेतुसत्वात् । आत्मनः पारमार्थिकत्वात् तद्गतवृत्तिव्याप्यत्वस्य च व्यावहारिकत्वात् अनैकान्त्यानवकाश इत्यभिप्रेत्याशङ्कते- अथेति तर्हीति । तथा सति विषयत्वांशे निरूपकतया विशेषणतापन्नवृत्यंशनिवेशे स्वसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकीभूतधर्मान्तरघटितत्वापत्या व्याप्यत्वा-सिद्धता स्यादित्याशयः । दृष्टान्तस्येति । प्रातिभासिकशुक्तिरूप्यगतस्यापि दृश्यत्वस्य व्यावहारिकत्वा-दित्यर्थः ।