open/close
तृतीयावल्ली
टीका_टिप्पणि
दानविषये नचिकेतसः आग्रहः तदसहमानेन पित्रा शापः
पितुः शापस्य नचिकेतसः प्रतिक्रिया
यमभार्यया, अतिथिसत्काराकरणेऽनर्थकथनम्
कृतातिथिसत्कारेण यमेन त्रीन् वरान् वृणीष्वेति कथनम्
प्रथमतः नचिकेतसा पितृसौमनस्यप्रार्थनम्
नचिकेतसा स्वर्गस्वरूपनिरूपणम्
स्वर्ग्यान्युपदेशरूपद्वितीयवरप्रार्थनम्
यमेन स्वर्ग्याग्युपदेशः, इष्टकातत्परिमाणसङ्ख्यादेवतोपदेशः
स्वोपदिष्टतत्त्वानुवादेन यमस्य तोषः, भूयो वरप्रदानंम्
अत्यन्तशान्तिप्रापकं नाचिकेताग्निचयनम्
नचिकेतसा मुक्तप्रेरकोपदेशरूपतृतीयवरप्रार्थनम्
भगवज्ज्ञानस्य दुर्ज्ञेयत्वकथनपूर्वकं यमेन नचिकेतसः प्रलोभनम्
विषयाप्रलुब्धेन नचिकेतसा भगवज्ज्ञानस्यैव प्रार्थनम्
द्वितीयावल्ली
श्रेयोवरणैकतत्परस्य नचिकेतसः प्रशंसा
प्रेयः कामानां निन्दनम्
शास्त्रव्याख्यातुः श्रोतुश्च दुर्लभत्वम्
शैवाद्युपदेशेन भगवज्ज्ञानं न भवति
भेदज्ञानिनोपदिष्टा मतिः साक्षात्काराय भवति
भगवज्ज्ञानंप्राप्त्यर्थं यमेनानुष्ठितं साधनम्
मत्प्रसादात् नचिकेतसस्तव ब्रह्मज्ञानं भवति
भगवद्द्रष्टा हर्षशोकौ प्रजहाति
भेदबोधकगुरूपदेशस्यैव तत्त्वज्ञानप्रापकत्वम्
यमेनोपदिष्टभेदमतानुवादपूर्वकं पुनस्तत्त्वोपदेशप्रार्थनम्
बुद्ध्यारोहार्थं सङ्ग्रहेण यमकृतः भगवदुपदेशः
प्रणवप्रतिपाद्यस्य भगवतो महिमा तद्वेत्तुः फलम्
अपरोक्षज्ञानिनो जनिमृती न स्तः इत्यस्य विवरणम्
अहं हन्ता अहं हतः इति प्रतीतिः भ्रान्तिरेव
धातुः प्रसादादेव गुहास्थितभगवद्दर्शनम्
ऐश्वर्यादव आसीनः भगवान् दूरं व्रजति
नश्वरेषु स्थितस्यापि भगवतः अनश्वरत्वकथनम्
भगवत्प्रसाद एव साक्षात्कारसाधनम्
सर्वसंहारकत्वरूपं भगवतो माहात्म्यम्
तृतीयावल्ली
अग्निस्थितो भगवान् मुक्तस्थितो भगवानेक एव
इन्द्रियनियमनमवश्यं सम्पाद्यमित्युपदेशः
इन्द्रियाद्यभिमानिदेवतातारतम्यनिरूपणम्
योग्यानामेव भगवद्दर्शनम्
उत्तमदेवाः नीचदेवानां नियामकाः
वेदपुरुषेण साधूनां हितोपदेशः
श्रात्राद्यविषयत्वात् भगवज्ज्ञानस्य दुष्प्राप्यत्वम्
देशविशेषे कालविशेषे च एतद्विद्याया:-
द्वितीयाध्यायः
नचिकेतसा जीवनियामकभगवत्स्वरूपविषयकप्रश्नः
स्वप्नाद्यवस्थानियामकस्यैव मोक्षे नियामकत्वकथनम्
भगवान् जीवनियामकः नतु जीवाभिन्नः
सोऽयं भूतभव्येशः ब्रह्मादीन् देवान् सृजति
विष्णुरेवादितिनामकः तस्य मत्स्याद्यात्मना प्रादुर्भावः
अरणिशब्दितगुरुशिष्ययोः सर्वज्ञः हरिः सन्निहितः
देवाः सर्वे भगवदाश्रिताः
भगवत्स्वरूपेषु भेदाभेदचिन्तनमनर्थप्रदम्
भगवतः अङ्गुष्ठमात्रत्वोक्तिः
भगवत्स्वरूपेषु भेदचिन्तनमनर्थप्रदम्
मुक्तजीवा अपि भगवतो भिन्नाः
द्वितीयावल्ली
भगवतो हंसाद्यष्टादशरूपवैभवम्
वामनस्य मुख्यप्राणनियामकत्वम्
विशेषविवित्सया पुनः नचिकेतसा प्रश्नः
मुख्यप्राणस्यापि न स्वातन्त्र्येण जीवजीवनहेतुत्वम्
मनुष्यादियोनिं प्राप्तानां जीवानां नियामकत्वं हरेरेव
म्रियमाणजीवनियामकस्य हरेः शोकमरणाद्यभावरूपं माहात्म्यम्
सदृष्टान्तं जीवेश्वरभेदप्रतिपादनम्
सर्वजीवान्तरत्वेऽपि भगवतो न दुःखादिकम्
भगवान् स्वयंप्रकाशः तस्य सूर्याद्यप्रकाश्यत्वञ्च
तृतीयावल्ली
भगवतो वज्रायुधवद्भयप्रदत्वम्
मरणात्प्रागेव भगवज्ज्ञानस्य सम्पाद्यत्वकथनम्
योग्यताभेदेन भगवद्दर्शनम्
देवतातारतम्यज्ञानमपि मोक्षहेतुः
श्रवणाद्युपोद्बलितमनसैव भगवतो ज्ञानम्
धारणादिरूपं ध्यानं परमज्ञानसाधनम्
इन्द्रियनियमनावस्थायामेव ज्ञानी अप्रमत्तो भवति
सद्गुरूपदेशेनैव भगवत्प्राप्तिः
भगवदुपलब्धिः भगवत्प्रसादादेव भवति
ब्रह्मविषयदर्शनादिभोगस्य भगवत्प्रसादैकसाध्यत्वम्
मिथ्याज्ञानादिग्रन्थिप्रभेदोऽपि भगवत्प्रसादादेव
ज्ञानिनां चरमशरीरनिष्क्रमणप्रकारकथनम्
भेदप्रतिपत्तिरेवापवर्गसाधनम्
ब्रह्मविद्यापरिनिष्ठितानां फलोक्तिपूर्वकं नचिकेतोपदेशोपसंहारः
भाष्यस्य अन्तिमं मङ्गलाचरणम्
नाचिकेतोपाख्यनम्
तुलनात्मक विश्लेषण
प्रश्न-उत्तर
open/close
नाचिकेतमुपाख्यानं मृत्युप्रोक्तं सनातनम्
देशविशेषे कालविशेषे च एतद्विद्याया:- श्रवणादिना जायमानं फलम्
उपनिषत्
नाचिकेतमुपाख्यानं मृत्युप्रोक्तं सनातनम् ।
उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्मलोके महीयते ।। १.३.१६ ॥
श्रीव्यासतीर्थ:
अत्राध्यायस्य समाप्तत्वादुक्तविद्यां श्रुत्वा वक्तुः फलमाह- नाचिकेतमिति ॥ १.३.१६ ॥
वामनपण्डिताचार्य:
अस्य श्रवणादिकमप्यभीष्टफलप्रदमित्याह - नाचिकेतमिति ॥ नाचिकेताग्निस्थभगवद्विषयं नचिकेतसा सुकृतं च । तत्त्वज्ञानी विरिञ्चोके | तत्त्वदर्शी चेंद् विष्णुलोके ।। १.३.१६ ।।
श्रीवेदेशतीर्थखण्डार्थ:
वेदपुरुष: पूर्वोक्तां विद्यां स्तौति - नाचिकेतमिति ॥ सनातनं अनादिकालत इत्थमेवागतम् । श्रुत्वा उक्त्वा चेति योज्यम् ॥ १.३.१६ ।।
श्रीवरदतीर्थखण्डार्थ:
अध्यायसमाप्तौ विद्यायाः फलमाह - नाचिकेतमिति ॥ १६ ॥
श्रीराघवेन्द्रतीर्थखण्डार्थ:
एवं वेदपुरुषः यमनचिकेतस्संवादमनूद्य साधुशिक्षां च कृत्वा एतद्विद्याप्रवचनश्रवणयोः फलोक्तिपूर्वकमुपसंहरति नाचिकेतमिति ॥ नचिकेतसः सम्बन्ध्युपाख्यानं तच्चरितप्रतिपादकग्रन्थसन्दर्भम् । सलोपः छान्दसः । व्यक्तो मन्त्रद्वयार्थः ।। १.३.१६ ।।