द्वितीयाध्याय:

द्वितीयाध्याये प्रथमावल्ली

पराञ्चि खानि व्यतृणात् स्वयम्भूस्तस्मात् पराक् पश्यति नान्तरात्मन् ।

कश्चिद् धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षत् आवृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन् ॥ १ ॥

तृणु कात्करणे इति धातुः ॥ १ ॥

पराचः कामाननुयन्ति बालाः ते मृत्योर्यन्ति विततस्य पाशान् ।

अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा ध्रुवमध्रुवेष्विह न प्रार्थयन्ते ॥ २ ॥

येन रूपं रसं गन्धं शब्दान् स्पर्शांश्च मैथुनान् ।

एतेनैव विजानाति किमत्र परिशिष्यते । एतद्वै तत् ॥ ३ ॥

इदं गुह्यं ब्रह्म प्रवक्ष्यामि । यथा मरणं प्राप्य जीवो भवति तच्च प्रवक्ष्यामि जीवेश्वरभेदज्ञापनाय । यः कर्मफलभोक्ता सुप्त्यादिमान् स जीवः । यः प्रलयादिषु जीवेषु सुप्तेषु जागर्ति स विष्णुः परं ब्रह्मेत्यर्थः । न हि जीवस्य योन्यादिगमनं ब्रह्म । जीवाद्भेदेन ज्ञातं हि ब्रह्म यथावज्ज्ञातं भवति ।

स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ येनानुपश्यति ।

महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ ४ ॥

य इदं मध्वदं वेदात्मानं जीवमन्तिकात् ।

ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । एतद्वै तत् ॥ ५ ॥

जीवस्यान्तिके । न हि स्वस्य स्वयं जीवोऽन्तिके भवति । वस्त्वन्तरस्य हि दूरत्वमन्तिकत्वं वा ॥ ५ ॥

यः पूर्वं तपसो जातमद्भ्यः पूर्वमजायत ।

गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं यो भूतेभिर्व्यपश्यत । एतद्वै तत् ॥ ६ ॥

अम्नामभ्यश्च भूतेभ्यस्तपोनाम्नः शिवादपि ।

पूर्वं यो जनयामास पूर्वजातं चतुर्मुखम् ॥

स्वात्मानं च गुहासंस्थं सर्वभूतैः सहाभिभूः ।

यः पश्यति सदा विष्णुस्स एष हृदि संस्थितः ॥ इति च ॥

यथा मुखादिन्द्रश्चाग्निश्चेत्यादिना जाता एवेन्द्रादयः कश्यपात् पुनर्जायन्ते न तथा भगवतो ब्रह्मा । किन्त्वजातमेवाद्भ्यः पूर्वमजायत जनयामास । अजायतेति जज्ञे बहुज्ञम् इतिवदन्तर्णीतणिच् ॥ ६ ॥

या प्राणेन सम्भवत्यदितिर्देवतामयी ।

गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं या भूतेभिर्व्यजायत । एतद्वै तत् ॥ ७ ॥

अदनादितिर्विष्णुर्यः प्राणसहितः स्थितः ।

उत्तमो देवताभ्यश्च सोत्मानं विविधात्मना ॥

मत्स्यकूर्मादिरूपेण गुहासंस्थमजीजनत् ।

भूतैस्सह महाविष्णुः परमात्मा युगे युगे ॥ इति च ।

देवतामयी देवतोत्तमा । प्राणेन सह स्थितो भवति । गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं स्वात्मानं भूतैस्सह विविधं जनयामास ॥ ७ ॥

अरण्योर्निहितो जातवेदा गर्भ इव सुभृतो गर्भिणीभिः ।

दिवे दिव ईड्यो जागृवद्भिः हविष्मद्भिर्मनुष्येभिरग्निः । एतद्वै तत् ॥ ८ ॥

सर्वज्ञो भगवान् विष्णुररण्योर्गुरुशिष्ययोः ।

सुभृतः स्तूयते नित्यं जानद्भिः पुरुषोत्तमः ॥ इति च ।

अर्यते ण आभ्यामित्यरणी ॥ ८ ॥

यतश्चोदेति सूर्योस्तं यत्र च गच्छति ।

तं देवास्सर्वे अर्पितास्तदु नात्येति कश्चन । एतद्वै तत् ॥ ९ ॥

यदेवेह तदमुत्र यदमुत्र तदन्विह ।

मृत्योस्स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ॥ १० ॥

यः प्रादुर्भावगो विष्णुर्देहादिषु च संस्थितः ।

स एव मूलरूपश्च साक्षान्नारायणाभिधः ॥

मूलरूपश्च यो विष्णुः प्रादुर्भावादिगश्च यः ।

गुणतस्स्वरूपतो वापि विशेषं योऽत्र पश्यति ॥

अत्यल्पमपि मृत्वा स तमोऽन्धं यात्यसंशयम् ।

भेदाभेदविदश्चात्र तमो यान्ति न संशयः ॥ १० ॥

मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानास्ति किञ्चन ।

मृत्योस्स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ॥ ११ ॥

तथैवावयवानां च गुणानां च परस्परम् ।

क्रियाणां तेन चैतेषां भेदविच्चोभयं विदः ॥

यान्त्येवान्धन्तमो नात्र कार्या काचिद्विचारणा ॥ इति च ।

भवेदेकत्र संयोग इवशब्दोऽविरुद्धयोः ।

धर्मयोरुपमायां वा स्वल्पत्वे वा विवक्षिते ॥ इति शब्दनिर्णये ।

अतो नानेव इतीवशब्दोऽत्यल्पविषयो भेदाभेदविषयश्च । प्रथमा य इह नानेव पश्यति इति स्वरूपभेदनिषेधार्थम् । नेह नानास्ति किञ्चन इति किञ्चनशब्दादवयवानां गुणानां क्रियाणां च परस्परं तद्वतां च भेदनिषेधार्थम् ॥ ११ ॥

अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति ।

ईशानो भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । एतद्वै तत् ॥ १२ ॥

अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिवाधूमकः ।

ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्वः । एतद्वै तत् ॥ १३ ॥

यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति ।

एवं धर्मान् पृथक् पश्यंस्तानेवानुविधावति ॥ १४ ॥

भेदाभेद एव निषिध्यते न तु भेद इत्याशङ्कां निवर्तयितुं एवं धर्मान् पृथक् पश्यन् इति भगवद्धर्माणामवयवगुणकर्मणां भेददर्शने पृथग् दोषमाह । पर्वतेषु दुर्गे शिखरे वृष्टमधो विधावति । एवं विष्णोर्धर्मान् पृथक् पश्यन्नन्धन्तमो विधावति ॥ १२-१४ ॥

यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति ।

एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम ॥ १५ ॥

इति द्वितीयाध्याये प्रथमावल्ली ॥

॥ इति काठकोपनिषद्भाष्ये द्वितीयाध्याये प्रथमावल्ली समाप्ता ॥

विजानतो मुनेरात्मा वायुरपि तादृगेव भवति न तु स एव भवति । किम्वन्ये जीवाः ।

सर्वेषां ज्ञानिनामात्मा देवानां च विशेषतः ।

मुक्तो वायुश्च सादृश्यमेवं विष्णोस्तु गच्छति ॥

न तु तद्रूपतां याति किम्वन्ये देवमानुषाः ।

आभासाभासरूपास्तु वायोर्देवस्य सर्वशः ॥ इति भविष्यत्पर्वणि ॥ १५ ॥