भृगुवल्ली

ॐ सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु । सह वीर्यं करवावहै । तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ ॐ भृगुर्वै वारुणिः । वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । तस्मा एतत् प्रोवाच । अन्नं प्राणं चक्षुः श्रोत्रं मनो वाचमिति । तग्ं होवाच । यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद्विजिज्ञासस्व । तद्ब्रह्मेति ॥ १ ॥

स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात् । अन्नाद्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । अन्नेन जातानि जीवन्ति । अन्नं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । तग्ं होवाच । तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व । तपो ब्रह्मेति ॥ २ ॥

स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । प्राणं ब्रह्मेति व्यजानात् । प्राणाद्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । प्राणेन जातानि जीवन्ति । प्राणं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । तग्ं होवाच । तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व । तपो ब्रह्मेति ॥ ३ ॥

स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । मनो ब्रह्मेति व्यजानात् । मनसो ह्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । मनसा जातानि जीवन्ति । मनः प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । तग्ं होवाच । तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व । तपो ब्रह्मेति ॥ ४ ॥

स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । विज्ञानं ब्रह्मेति व्यजानात् । विज्ञानाद्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । विज्ञानेन जातानि जीवन्ति । विज्ञानं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । तग्ं होवाच । तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व । तपो ब्रह्मेति ॥ ५ ॥

स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात् । आनन्दाद्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । आनन्देन जातानि जीवन्ति । आनन्दं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति ॥ ६ ॥

सैषा भार्गवी वारुणी विद्या । परमे व्योमन् प्रतिष्ठिता । य एवं वेद प्रतितिष्ठति । अन्नवानन्नादो भवति । महान् भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन । महान् कीर्त्या ॥ ७ ॥

अन्नं न निन्द्यात् । तद् व्रतम् । प्राणो वा अन्नम् । शरीरमन्नादम् । प्राणे शरीरं प्रतिष्ठितम् । शरीरे प्राणः प्रतिष्ठितः । तदेतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितम् । स य एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति । अन्नवानन्नादो भवति । महान् भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन । महान् कीर्त्या ॥ ८ ॥

चक्षुः स चष्टे यद् विष्णुः श्रोत्रं श्रोतृत्वतो विभुः ।

वाक् च वक्तृत्वतो नित्यं मनो मन्तृत्वतस्तथा ॥

तपो ज्ञानस्वरूपत्वाद् विज्ञानं तु विवेचनात् ।

ज्ञानानुसन्धानरूपतपसा तं जनार्दनम् ॥

क्रमाद् भृगुर्व्यजानात् तमन्नादिबहुरूपिणम् ।

एवं विजानंस्तं विष्णुं तस्मिंस्तु प्रतितिष्ठति ॥

मुक्तो भूत्वाऽन्नवांश्च स्यादन्नादश्च सदैव तु ।

अन्ननामा तु भगवान् विद्वांस्तमुपजीवति ॥

तद्वांश्च तेन गुप्तत्वात् .... ॥ १८ ॥

अन्नं न परिचक्षीत । तद् व्रतम् । आपो वा अन्नम् । ज्योतिरन्नादम् । अप्सु ज्योतिः प्रतिष्ठितम् । ज्योतिष्यापः प्रतिष्ठिताः । तदेतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितम् । स य एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति । अन्नवानन्नादो भवति । महान् भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन । महान् कीर्त्या ॥ ९ ॥

अन्नं बहु कुर्वीत । तद् व्रतम् । पृथिवी वा अन्नम् । आकाशोऽन्नादः । पृथिव्यामाकाशः प्रतिष्ठितः । आकाशे पृथिवी प्रतिष्ठिता । तदेतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितम् । स य एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति । अन्नवानन्नादो भवति । महान् भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन । महान् कीर्त्या ॥ १० ॥

न कं चन वसतौ प्रत्याचक्षीत । तद् व्रतम् । तस्माद् यया कया च विधया बह्वन्नं प्राप्नुयात् । अराध्यस्मा अन्नमित्याचक्षते । एतद्वै मुखतोन्नग्ं राद्धम् । मुखतोऽस्मा अन्नग्ं राध्यते । एतद्वै मध्यतोऽन्नग्ं राद्धम् । मध्यतोऽस्मा अन्नग्ं राध्यते । एतद्वा अन्ततोन्नग्ं राद्धम् । अन्ततोऽस्मा अन्नग्ं राध्यते । य एवं वेद ॥ ११ ॥

..... विद्यार्थे वसतीच्छया ।

आगतं नेति न ब्रूयात् तदेतद् विदुषो व्रतम् ॥

स विष्णुः पृथिवीनामा पृथुत्वात् प्राणनामकः ।

प्रकृष्टानन्दबलत आकाशः सर्ववेत्तृतः ॥

शराख्यदेहिनश्चैव शरीरं प्रेरणात् स्मृतः ।

एतैश्चतुभिर्भगवान् रूपैश्च चतुरात्मभिः ॥

भोग्यभोक्तृस्वरूपेण तिष्ठति क्रीडया स्वयम् ।

न च भोग्यत्वमात्रेण हीनत्वं तस्य कुत्रचित् ॥

न हि भार्योपभोग्यस्तु भर्ता हीनत्वमाप्नुयात् ।

एवं स भगवान् विष्णुरविशेषोऽखिलेष्वपि ॥

रूपेषु क्रीडते नित्यं भोक्ता भोग्य इतीच्छया ।

अन्नाख्यं तं नैव निन्द्यात् बहु मन्येत तं सदा ॥

इति व्रतद्वयं ह्येतद् भाव्यं यदि सुखे स्पृहा ।

येन केनापि विधिना बह्वित्येव जनार्दनम् ॥

मत्वैव प्राप्नुयान्नित्यं मनोवाक्कायवृत्तिभिः ।

य एवं समुपासीत तस्यान्नाख्यो हरिः स्वयम् ॥

सिद्ध इत्येव हि प्राहुर्विद्वांसः परिनिष्ठिताः ।

यस्य तद् ब्रह्म संसिद्धं पूर्वं तेनाप्यतेऽग्रतः ॥

मध्ये वयसि चेत् सिद्धं मुक्तो मध्यं प्रपश्यति ।

वार्धके चेद् विजानाति मुक्तः पादौ प्रपश्यति ॥

तेजोमण्डलमेवान्यत् अङ्गं विष्णोः प्रपश्यति ।

पूर्वे वयसि बोद्धव्यमामुखात् सर्वदृष्टये ॥ ११ ॥

क्षेम इति वाचि । योगक्षेम इति प्राणापानयोः । कर्मेति हस्तयोः । गतिरिति पादयोः । विमुक्तिरिति पायौ । इति मानुषीः समाज्ञाः । अथ दैवीः । तृप्तिरिति वृष्टौ । बलमिति विद्युति । यश इति पशुषु । ज्योतिरिति नक्षत्रेषु । प्रजातिरमृतमानन्द इत्युपस्थे । सर्वमित्याकाशे ॥ १२ ॥

क्षेमकृत्वात् क्षेमनामा वाचिस्थः स परो हरिः ।

योगनामा तथा प्राणे सर्वकामनियोजनात् ॥

क्षेमनामा क्षेमकृत्त्वादपानेऽपि हरिः स्वयम् ।

कर्मनामा हस्तगतः कर्मकृत्त्वाज्जनार्दनः ॥

गतिदत्वात् गतिर्नाम पादस्थः पुरुषोत्तमः ।

विसर्गकृद् विमुक्त्याख्यः पायुस्थः परमो विभुः ॥

अध्यात्मस्थ इति प्रोक्तोऽथाधिदैवगतं शृणु ।

पर्जन्ये तृप्तिनामासौ तृप्तिदत्वाज्जनार्दनः ॥

वायौ तु बलनामा च बलदत्वात् सदैव हि ।

यशःप्रदत्वात् दक्षे तु यशः पश्वभिमानिनि ॥

नक्षत्रेषु ज्योतिराख्यो ज्योतिर्दातृत्वतो हरिः ।

उपस्थमानिनि शिवे प्रजात्यानन्दसन्ततेः ॥

दातृत्वात् तत्तदाख्योऽसौ सन्ततिस्त्वमृतं स्मृतम् ।

सर्वः सर्वप्रदत्वात् तु प्रकृतौ पुरुषोत्तमः ॥ १२ ॥

तत्प्रतिष्ठेत्युपासीत । प्रतिष्ठावान् भवति । तन्मह इत्युपासीत । महान् भवति । तन्मन इत्युपासीत । मानवान् भवति । तन्नम इत्युपासीत । नम्यन्तेऽस्मै कामाः । तद्ब्रह्मेत्युपासीत । ब्रह्मवान् भवति । तद्ब्रह्मणः परिमर इत्युपासीत । पर्येणं म्रियन्ते द्विषन्तः सपत्नाः । परि येऽप्रिया भ्रातृव्याः ॥ १३ ॥

स प्रतिष्ठा स्थापकत्वात् मनो मान्यत्वतो हरिः ।

नमो नम्यत्वतो नित्यं महश्चापि महत्त्वतः ॥

विरिञ्चमारकश्चासौ ब्रह्म पूर्णगुणत्वतः ॥ १३ ॥

स यश्चायं पुरुषे । यश्चासावादित्ये । स एकः । स य एवंवित् । अस्माल्लोकात् प्रेत्य । एतमन्नमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य । एतं प्राणमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य । एतं मनोमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य । एतं विज्ञानमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य । एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य । इमाल्लोकान् कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् । एतत् साम गायन्नास्ते । हा३वु हा३वु हा३वु । अहमन्नमहमन्नमहमन्नम् । अहमन्नादोऽहमन्नादोऽहमन्नादः । अहग्ग् श्लोककृदहग्ग्लोककृदहग्ग्श्लोककृत् ॥ १४ ॥

अहमस्मि प्रथमजा ऋता३स्य । पूर्वं देवेभ्योऽमृतस्य ना३भाइ । यो मा ददाति स इदेव मा३वाः । अहमन्नमन्नमदन्तमा३द्मि । अहं विश्वं भुवनमभ्यभवाम् । सुवर्णज्योतीः । य एवं वेद । इत्युपनिषत् ॥ १५ ॥

ॐ सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु । सह वीर्यं करवावहै । तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

॥ इति तृतीया भृगुवल्ली समाप्ता ॥ ३ ॥

॥ इति तैत्तिरीयोपनिषत् समाप्ता ॥

इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचितं तैत्तिरीयोपनिषद्भाष्यं समाप्तम् ॥

वेदैनं तत्त्वतो ब्रह्मा स एनं पञ्चरूपिणम् ॥

प्राप्य गायति मुक्तः सन्नन्ननामाऽस्मि भोग्यतः ।

यथेष्टमन्नभोक्ता च कीर्तिकर्ता हरेस्तथा ॥

ऋतरूपस्य विष्णोस्तु पुत्रः प्रथमजो ह्यहम् ।

देवेभ्यः पूर्वजश्चाहं मुक्तानामाश्रयः सदा ॥

यो ददाति च मां सम्यग् विष्णुतत्त्वप्रकाशकः ।

स इत्थमेव मां याति विष्णोरन्नमहं सदा ॥

ममान्नं सर्वजीवास्तु भोग्या मम यतः सदा ।

सर्वमभ्यभवं चाहं गुणैः सर्वैश्च नित्यकैः ॥

सुवर्णो भगवान् विष्णुर्ज्योतिः स मम (रे)रोचकः ।

योऽहमेवंविदभवं तस्य मे माधवः पतिः ॥

इति ब्रह्मा गायमानो मुक्तश्चरति सर्वदा ॥

इति यजुःसंहितायाम् ॥

अन्नं भगवन्तं न परिचक्षीत । न निराकुर्यात् । तद्गुणांस्तत्कर्माणि वा कुत्रापि बहु कुर्वीत । बहुगुणत्वेन प्रतिपादयेत् भगवन्तम् । यया कया च विधया बह्वन्नं प्राप्नुयात् । अतिप्रयत्नेनापि विहितप्रकारेण बहुतरां भगवद्विद्यां प्राप्नुयात् ।

प्रजापतिः प्रथमजा ऋतस्यात्मनाऽऽत्मानमभिसम्बभूव ।

प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव इत्यादिना विरिञ्चस्यैवैतद् गानम् । अन्यो न परि बभूवेति निषेधात् ।

विद्युद्वन्मानुषा विद्युः सूर्यमण्डलवत् सुराः ।

प्रतिबिम्बवच्च गिरिशो ब्रह्मैनं पश्यति स्फुटम् ॥

ब्रह्मा हि स्थिरचिद्रूपो बहुलात्मा विशेषतः ।

अन्ये क्रमादबहुलास्तथा चञ्चलचेतसः ॥

तस्मात् सम्यङ् न पश्यन्ति हरिं ब्रह्मा तु पश्यति ॥

इति हरिवंशवचनाच्च ब्रह्मैवैनं सम्यग् वेद ।

यस्योच्चोथ समो वा कश्चिन्नैवास्त्यनन्तसच्छक्तेः ।

तं वन्दे परमेशं प्रेयांसं प्रेयसश्च मे विष्णुम् ॥

यस्य त्रीण्युदितानि वेदवचने रूपाणि दिव्यान्यलं बट् तद्दर्शतमित्थमेव निहितं देवस्य भर्गो महत् ।

वायो रामवचोनयं प्रथमकं पृक्षो द्वितीयं वपुः मध्वो यत्तु तृतीयकं कृतमिदं भाष्यं हि तेन प्रभौ ॥

हनुशब्दो ज्ञानवाची हनूमान् मतिशब्दितः ।

रामस्य स्वृतरूपस्य वाचस्तेनानयन्त हि ॥

भृतमो भीम इत्युक्तो वाचो मा मातरः स्मृताः ।

ऋगाद्याः इतिहासश्च पुराणं पञ्चरात्रकम् ॥

प्रोक्ताः सप्त शिवास्तत्र शयो भीमस्ततः स्मृतः ।

मध्वित्यानन्द उद्दिष्टो वेति तीर्थमुदाहृतम् ॥

मध्व आनन्दतीर्थः स्यात् तृतीया मारुती तनुः ।

इति सूक्तगतं रूपत्रयमेतन्महात्मनः ।

यो वेद वेदवित् स स्यात् तत्त्ववित् तत्प्रसादतः ॥ इति च ।

साधको रामवाक्यानां तत्समीपगतः सदा ।

हनूमान् प्रथमो ज्ञेयो भीमस्तु बहुभुक् पितोः ॥

पृतनाक्षयकारी च द्वितीयस्तु तृतीयकः ।

पूर्णप्रज्ञस्तथाऽऽनन्दतीर्थनामा प्रकीर्तितः ॥

दशेति पूर्णमुद्दिष्टं सर्वं पूर्णमिहोच्यते ।

प्रज्ञा प्रमतिरुद्दिष्टा पूर्णप्रज्ञस्ततः स्मृतः ॥

आ समन्तात् पतित्वे तु गूढं कलियुगे हरिम् ।

असत्यमप्रतिष्ठं च जगदेतदनीश्वरम् ॥

वदद्भिर्गूहितं सन्तं तृतीयोऽसुर्मथायति ।

येन विष्णोस्तु वर्पाख्यान् गुणानज्ञासिषुः परान् ॥

ईशानासः सूरयश्च निगूढान् निर्गुणोक्तिभिः ।

त्रेतायां द्वापरे चैव कलौ चैते क्रमात् त्रयः ॥

एतेषां परमो विष्णुर्नेता सर्वेश्वरेश्वरः ।

स्वयम्भुब्रह्मसञ्ज्ञोऽसौ परस्मै ब्रह्मणे नमः ॥ इति च ।

पूर्णागण्यगुणोदारधाम्ने नित्याय वेधसे ।

अमन्दानन्दसान्द्राय प्रेयसे विष्णवे नमः ॥