तृतीयखण्डः

सोऽयमात्माऽध्यक्षरमोङ्कारोऽधिमात्रं पादा मात्रा अकार उकारो मकार इति ॥

जागरितस्थानो वैश्वानरोऽकारः प्रथमा मात्रा । आप्तेरादिमत्त्वाद् वा ।

आप्नोति ह वै सर्वान् कामानादिश्च भवति । य एवं वेद ॥ १ ॥

अधिकं सर्वतोऽविनाशि चेत्यध्यक्षरम् । अधिका एव मात्रा अंशा यस्य तदधिमात्रम् । अ इत्यनेनाभिधानेनाक्रियत इत्यकारः । तत्र पूर्वोक्तो वैश्वानरः प्रथमा मात्रेत्याद्यनुवादः । अकार इत्यादिकं विधेयम् । प्राज्ञस्तैजसश्चादिरस्येत्यादिमात्रम् । सुप्तेरुत्थाने प्राज्ञाद्विभक्तो भवति विश्वः । स्वप्नादुत्थाने तैजसात् । आदिश्चास्योपासकस्य भवति ॥ १ ॥

स्वप्नस्थानस्तैजस उकारो द्वितीया मात्रा । उत्कर्षादुभयत्वात् वा । उत्कर्षति ह वै ज्ञानसन्ततिं समानश्च भवति नास्याब्रह्मवित् कुले भवति । य एवं वेद ॥ २ ॥

सुषुप्तस्थानः प्राज्ञो मकारस्तृतीया मात्रा । मितेरपीतेर्वा । मिनोति ह वा इदं सर्वमपीतिश्च भवति । य एवं वेद ॥ ३ ॥

मितेरन्तर्गमनात् ।

अधिकत्वाच्च नित्यत्वादध्यक्षरमुदाहृतः ।

येंऽशास्तस्य तु सर्वेऽपि पूर्णाः प्रत्येकशो विभोः ॥

अतोऽधिमात्रमुद्दिष्टो मात्रा अंशा उदाहृताः ।

श्रुतः स विष्णुरोङ्कार ओमित्याक्रियते यतः ॥

आद्यस्तदंशो ह्याप्तिः स्याद् विषयानापयेद्यतः ।

जीवस्य तु यतः प्राज्ञात् तैजसाद्वा समुत्थितः ॥

अविभागोऽपि भगवानादिमांस्तेन कीर्तितः ।

तस्मादुत्पद्यते मुक्तस्तज्ज्ञानानन्दलक्षणः ॥

आप्नोति विषयान् सर्वान् निद्राया विषयस्य च ।

उभयोः कारणत्वेन ह्युभयस्तैजसः श्रुतः ॥

देहाभिमानादुद्धृत्य कर्षति स्वप्नमण्डले ।

उत्कर्षत्वं ततस्तस्य तज्ज्ञानी ज्ञाननित्यताम् ॥

आप्नोति देहादुत्कृष्य स्वात्मानं सर्वमोक्षिणाम् ।

मध्यस्थश्च भवेत् स्नेहाद्दोषाभावाच्च सर्वशः ॥

स्वात्मन्यन्तर्गमयति मानमन्तर्गतिः स्मृता ।

जीवमन्तर्गतं कृत्वा तज्ज्ञानलयकृद् यतः ॥

प्राज्ञो मानमपीतिश्च तज्ज्ञोऽप्येवं विमुक्तिगः ।

व्याप्त्याऽन्तर्गमयेत् सर्वं दुःखाद्यं तु विलापयेत् ॥

अणूनामपि जीवानां प्रकाशो व्यापको भवेत् ।

अण्डमात्रे बहिश्चापि देवतानां यथाक्रमम् ॥

अतोऽन्तर्गमनं मुक्तौ जीवेषु जगतो भवेत् ॥

इति ब्रह्मतर्के ॥ ३ ॥

अत्रैते श्लोकाः भवन्ति ।विश्वस्यात्वविवक्षायामादिसामान्यमुत्कटम् ।

मात्रासम्प्रतिपत्तौ स्यादाप्तिसामान्यमेव च ॥ ४ ॥

मात्रासम्प्रतिपत्तौ अंशध्याने । आदिमत्वं विश्वस्य विद्यते । तदुपासकस्यापि भवतीत्यादिसामान्यम् ।

तैजसस्योत्वविज्ञान उत्कर्षो दृश्यते स्फुटम् ।

मात्रासम्प्रतिपत्तौ स्यादुभयत्वं तथाविधम् ॥ ५ ॥

मकारभावे प्राज्ञस्य मानसामान्यमुत्कटम् ।

मात्रासम्प्रतिपत्तौ तु लयसामान्यमेव च ॥ ६ ॥

त्रिषु धामसु यत् तुल्यं सामान्यं वेत्ति निश्चितम् ।

स पूज्यस्सर्वभूतानां वन्द्यश्चैव महामुनिः ॥ ७ ॥

अकारो नयते विश्वमुकारश्चापि तैजसम् ।

मकारश्च पुनः प्राज्ञं नामात्रे विद्यतेऽगतिरिति ॥ ८ ॥

इति तृतीयखण्डः ॥

अमात्रेऽप्यगतिर्न विद्यते । प्रतिदिवसं विभाग एकीभावश्च विद्यते विश्वादीनाम् । तुरीयस्य तन्न विद्यत इत्यमात्रः । विश्वादीनां व्यवहारकारणत्वं विद्यते । तुरीयस्य तन्न विद्यत इत्यतो गम्यत्वमपि नास्तीत्याशङ्कां निवर्तयति– अगतिर्न विद्यते इति । आत्मानं संविशति इति गतिवचनात् ।

आदिमत्त्वेन सामान्यमुपास्येन भवेदिति ।

उपासकस्य सञ्जानन् सर्ववन्द्यो भवेत् पुमान् ॥

सामान्यत्रयमप्येतत् तुल्यं मुक्तिगतत्वतः ।

अमात्रत्वं तुरीयस्याप्यविभागाद् दिने दिने ॥

जाग्रदादेरकर्ताऽपि गम्योऽसौ ज्ञानिनां भवेत् ॥ इति च ।

आदिमत्त्वादिसामान्यं तुल्यं मोक्षोपभोग्यतः ।

अमात्रत्वं तुरीयस्याप्यविभागाद्दिने दिने ॥

इत्यात्मसंहितायाम् ॥