औं ॥ अथानुज्ञामुपादाय द्रौणेर्दुर्योधनो नृपः ।

कर्णं सेनापतिं चक्रे सोऽगाद् युद्धाय दंसितः ॥ १॥

तत्राभवद् युद्धमतीव दारुणं पाण्डोः सुतानां धृतराष्ट्रजैर्गजे ।

तत्रोदयाद्रिप्रतिमे प्रदृश्यते भीमो यथोद्यन् सविताऽतिनिर्मलः ॥ २॥

तं कालयन्तं नृपतीन् क्षेमधूर्तिरभ्यागमत् तस्य गजं जघान च ।

तं वीर्यमत्तं प्रतिलभ्य भीमो निनाय मृत्योः सदनाय शीघ्रम् ॥ ३॥

निहत्य तं मारुतिरभ्यकृन्तच्छिरांसि यूनां परपक्षपातिनाम् ।

विक्षोभयामास च शत्रुसैन्यं सिंहो यथैव श्वसृगालयूथम् ॥ ४॥

सङ्क्षोभ्यमाणं तदनीकमीक्ष्य द्रौणी रथेन प्रतिजग्मिवांस्तम् ।

तद् युद्धमासीदतिघोरमद्भुतं पुरा यथा नाऽस च कस्यचित् क्वचित् ॥ ५॥

दृष्ट्वैव तद् देवगन्धर्वविप्रा ऊचुर्नेदृग् दृष्टपूर्वं सुयुद्धम् ।

नचोत्तरं वाऽपि भविष्यतीदृक् कलां च सर्वाणि न षोडशीमियुः ॥ ६॥

नैतादृशी ज्ञानसम्पद् बलं वा द्वयं कुतो वायुमृते शिवं तथा ।

द्वयोः समाहार इह द्वयोरपि ज्ञानस्य बाह्वोश्च बलस्य सूर्जितः ॥ ७॥

इतीर्यमाणे विबुधैर्नरोत्तमौ दिशः समस्ता गगनं च पत्रिभिः ।

निरन्तरं चक्रतुरुत्तमोजसौ दृष्ट्वैव तद् भीतिमगुर्महारथाः ॥ ८॥

शरासने मारुतिना निराकृतो द्रौणिर्महास्त्राणि मुमोच तस्मिन् ।

तान्यस्त्रवर्यैर्बलवानविस्मयः संशामयामास सुतोऽनिलस्य ॥ ९॥

पुनः शरैरेव परस्परं तावयुद्ध्यतां चित्रमलं च सुष्ठु ।

तदा तु भीमस्य शरैर्भृशार्तो द्रौणिः पपाताऽशु दृढं विचेतनः ॥ १०॥

भीमश्च विह्वलतनुः स तु किञ्चिदेव पूर्वं गते गुरुसुते प्रययौ क्षणेन ।

निर्धूतयुद्धश्रम आत्तधन्वा योद्धुं गजौघं प्रतिनादिताशः ॥ ११॥

तस्मिन् गजान् मर्दयति धार्तराष्ट्रो युधिष्ठिरम् ।

अगाद् युद्धाय तौ युद्धं राजानौ चक्रतुश्चिरम् ॥ १२॥

तत्र तं विरथं चक्रे सहसैव युधिष्ठिरः ।

स गदामाददे गुर्वीं तं भीमोऽभ्यपतद् गदी ॥ १३॥

दृष्ट्वा कृपस्तं स्वरथमारोप्यापययौ ततः ।

तदैव कर्णनकुलौ भृशं बाणैरयुद्ध्यताम् ॥ १४॥

नकुलं विरथं कृत्वा कर्णोऽथ प्रपलायितम् ।

अनुद्रुत्य च वेगेन कण्ठे धनुरवासृजत् ॥ १५॥

उक्त्वा च पुरुषा वाचः कुन्त्या वचनगौरवात् ।

न जघानैव नकुलं विसृज्य च ययौ परान् ॥ १६॥

विन्दानुविन्दावथ कैकयौ रणे समासदत् सात्यकिरुग्रविक्रमः ।

तयोरमुष्याभवदुग्रवैशसं प्रवर्षतोरुत्तमसायकान् बहून् ॥ १७॥

ताभ्यां निरुद्धः सहसा जहार तत्रानुविन्दस्य शिरोऽथ विन्दः ।

युयोध शैनेयमथारथावुभौ परस्परं चक्रतुरुत्तमाहवे ॥ १८॥

ततश्च चर्मासिधरौ प्रचेरतुः श्येनौ यथाऽकाशतळे कृतश्रमौ ।

निकृत्य चान्योन्यमुभौ च चर्मणी वरासिपाणी युगपत् समीयतुः ॥ १९॥

तत्रापहस्तेन शिरः सकुण्डलं जहार विन्दस्य मृधे स सात्यकिः ।

निहत्य तं बन्धुजनैः सुपूजितो जगाम शत्रूनपरान् प्रकम्पयन् ॥ २०॥

कृपमायान्तमीक्ष्यैव तपसां मां प्रपीडयेत् ।

इति मत्वा पार्षतस्तु भीमं शरणमेयिवान् ॥ २१॥

कर्णं समन्तात् प्रतिकालयन्तं वरूथिनीमिन्द्रसुतः समभ्ययात् ।

क्षणात् तमाजौ विरथं च चक्रे ततोऽपहारं स चकार चम्वाः ॥ २२॥

पराजितः संयति सूर्यसूनुः सुतेन शक्रस्य स धार्तराष्ट्रम् ।

जगाद बाहुं प्रतिगृह्य पार्थो जिगाय मामन्यमनस्कमाजौ ॥ २३॥

कामं रथो मे धनुरप्यभेद्यं दत्तं भृगूणामधिपेन दिव्यम् ।

यन्ता न तादृङ् मम यादृशो हरिः शल्यो यदि स्यात् त्वदरिं निहन्याम् ॥ २४॥

इतीरिते सौत्यकृते स शल्यं प्रोवाच स क्रुद्ध इवाभवत् तदा ।

दुर्योधनो रथिनः सारथेस्तु व्यावर्णयन्नुत्तमतामशामयत् ॥ २५॥

बुद्ध्या बलेन ज्ञानेन धैर्याद्यैरपि योऽधिकः ।

रथिनः सारथिः स स्यादर्जुनस्य यथा हरिः ।

यथा शिवस्य ब्रह्माऽभूद् दहतस्त्रिपुरं पुरा ॥ २६॥

इत्यादिवाक्यैः संशान्त इव शल्योऽस्य सारथिः ।

बभूव तेन सहितः सेनां व्यूह्य रवेः सुतः ॥ २७॥

गच्छन् युद्धाय दर्पेण प्राह यो मेऽर्जुनं पुमान् ।

दर्शयेत् तस्य दास्यामि प्रीतो वित्तमनर्गळम् ॥ २८॥

इति ब्रुवन्तं बहुशः प्राह शल्यः प्रहस्य च ।

निवातकवचा येन हता दग्धं च खाण्डवम् ।

को नाम तं जयेन्मर्त्यो दृष्टो वोऽपि स गोग्रहे ॥ २९॥

काकगोमायुधर्मा त्वं हंससिंहोपमं रणे ।

मा याहि पार्थं मा याहि हतोऽनेन यमक्षयम् ॥ ३०॥

इत्युक्ते रविजो मद्रान् नितरां पर्यकुत्सयत् ।

शल्योऽपि सर्वदेशेषु नीचमध्योत्तमा नराः ।

सन्तीत्युक्त्वाऽस्य सारथ्यं चक्रे पार्थहितेप्सया ॥ ३१॥

कर्णोऽथ शल्यनियतेन रथेन पार्थसेनामवाप्य विदुधाव शरैः समन्तात् ।

संरक्षितो युधि सुयोधनगौतमाद्यैराचार्यजेन च महास्त्रविदां वरेण ॥ ३२॥

तं भीमपार्षतशिनिप्रवराभिगुप्ता सा पाण्डवेयपृतनाऽभिववर्ष बाणैः ।

तां सूर्यसूनुरथ बाणवरैर्विदार्य सम्प्रार्दयच्छितशरैरपि धर्मसूनुम् ॥ ३३॥

कृत्वा तमाशु विरथं धनुरस्य कण्ठे सज्यं निधाय परुषा गिर आह चोच्चैः ।

दृष्ट्वैव मारुतिरमुं भृशमातुतोद दुर्योधनं विरथकार्मुकमत्र कृत्वा ॥ ३४॥

तं प्राणसंशयगतं नृपतिं निरीक्ष्य कर्णं जगाद युधि मद्रपतिः प्रदर्श्य ।

यस्यार्थ एव समरस्त्वमियं च सेनां तं त्वं यमस्य सदनं प्रयियासुमद्य ।

भीमेन पीडितममुं परिपाहि शीघ्रं किं ते युधिष्ठिरमिमं हि मुधाऽभिपीड्य ॥ ३५॥

श्रुत्वाऽस्य वाक्यमतिहाय युधिष्ठिरं तं कर्णो ययौ नृपतिरक्षणतत्परोऽलम् ।

दृष्ट्वैव तं पवनसूनुरभि त्वियाय क्रोधाद् दिधक्षुरिव कर्णममेयधामा ॥ ३६॥

राजावनाय शिनिपुङ्गवपार्षतौ च सन्दिश्य कर्णमभिगच्छत आस रूपम् ।

अन्ते कृतान्तनरसिंहतनोर्यथैव विष्णोर्हरं ग्रसत आत्तसमस्तविश्वम् ।

तद्वेगतः प्रतिचचाल धरा समस्ता विद्राविता च सकला प्रतिवीरसेना ॥ ३७॥

वैकर्तनेन शरसञ्चयताडितः स बाणं च वज्रसदृशं प्रमुमोच तस्मिन् ।

तेनाऽहतो मृतकवत् स पपात कर्णो भीमः क्षुरं च जगृहेऽभिययौ च पद्भ्याम् ॥ ३८॥

निन्दां हरेस्तु विदधाति परोक्षगोऽपि यस्तं प्रगृह्य करवाणि विजिँह्वमेव ।

एवं हि वायुतनयस्य महाप्रतिज्ञा छेत्तुं स तेन रविजस्य ससार जिँह्वाम् ॥ ३९॥

आयान्तमन्तिकममुं प्रसमीक्ष्य शल्यो नेत्याह हेतुभिरहो न मृषा प्रतिज्ञा ।

कार्या त्वयैव पुरुहूतसुतस्य जिँह्वां मा तेन पातय मरुत्सुत सूतसूनोः ॥ ४०॥

इत्युक्त्वा प्रमुखात् तस्य रथेनैव तु मद्रराट् ।

वैकर्तनमपोवाह सर्वलोकस्य पश्यतः ॥ ४१॥

जित्वा सूर्यसुतं भीमः कौरवाणामनीकिनीम् ।

सर्वां विद्रावयामास द्रौणिदुर्योधनावृताम् ॥ ४२॥

अक्षोहिणीत्रयं तेन तदा विलुळितं क्षणात् ।

तदैव गुरुपुत्रोऽयात् पाण्डवानामनीकिनीम् ॥ ४३॥

विमृद्य सकलां सेनां कृत्वा च विरथं नृपम् ।

धृष्टद्युम्नं यमौ चैव सात्यकिं द्रौपदीसुतान् ।

क्षणेन विरथीकृत्य सर्वांश्चक्रे निरायुधान् ॥ ४४॥

तान् भग्नदर्पान् रणतोऽपयातानन्वेव बाणावृतमन्तरिक्षम् ।

कुर्वन् ययौ धर्मराजस्तमाह किं नः स्वधर्मे निरतान् विहंसि ॥ ४५॥

क्षत्रियान् परधर्मस्थो मा हिंसीरिति चोदितः ।

प्रहस्य तान् विहायैव ययौ यत्राच्युतार्जुनौ ॥ ४६॥

संशप्तकैस्तत्र संयुद्ध्यमानं समाह्वयामास सुरेशसूनुम् ।

स बाणयुक्तं भुजगेन्द्रकल्पमुन्नम्य बाहुं युधये सुशूरम् ॥ ४७॥

पार्थः संशप्तकगणैः संसृष्टः समरार्थिभिः ।

आहूतो द्रौणिना चैव कार्यं कृष्णमपृच्छत ।

चोदयामास च हयान् कृष्णो द्रौणिरथं प्रति ॥ ४८॥

उभौ च तावस्त्रविदां प्रधानौ महाबलौ संयति जातदर्पौ ।

शरैः समस्ताः प्रदिशो दिशश्च द्रोणेन्द्रसूनू तिमिराः प्रचक्रतुः ॥ ४९॥

द्रौणिस्तदा स्यन्दनवाजिरोमस्वरोमकूपध्वजकार्मुकेभ्यः ।

शरानमोघान् सततं सृजानो बबन्ध पार्थं शरपञ्जरेण ॥ ५०॥

तस्मिन् निबद्धे हरिरप्रमेयो विबोधयामास सुरेन्द्रसूनुम् ।

आलिङ्गनेनास्य ददौ बलं च स उत्थितोऽस्त्राण्यमुचन्महान्ति ॥ ५१॥

निवार्य तान्यस्त्रवरैर्गुरोः सुतश्चिच्छेद च ज्यां युधि गाण्डिवस्य ।

ववर्ष पार्थं च शरैरथाऽन्या ज्याऽऽसीत् तया गाण्डिवं सोऽप्ययुङ्क्त ॥ ५२॥

ततः शरेण कुपितः शितेन द्रौणिसारथेः ।

शिरो जहार कौन्तेयः सारथ्यं सोऽकरोत् स्वयम् ॥ ५३॥

शरान् विसृजता तेन सारथ्यमपि कुर्वता ।

शरकूटेन पार्थः स पुनर्बद्धो द्विजन्मना ॥ ५४॥

पुनरालिङ्ग्य कृष्णस्तमधाच्छत्रुविघातकम् ।

बलमस्मिंस्ततः पार्थः उत्तस्थौ शरचापभृत् ।

ववर्ष च शरान् भूयो द्रोणपुत्रेऽरिमर्दनः ॥ ५५॥

पुनस्तस्य नुनोद ज्यां द्रौणिः सन्धाय तां पुनः ।

पार्थो द्रोणसुतस्याश्वरश्मींश्चिच्छेद सायकैः ॥ ५६॥

विरश्मयो हया द्रौणेः पुनः पार्थशराहताः ।

अपोहुर्दूरमेतस्मात् सोऽपि संस्थाप्य तान् पुनः ।

चिन्तयामास नैतस्मादधिकं शक्यतेऽर्जुने ॥ ५७॥

सारथित्वात् केशवस्य ध्वजस्थत्वाद्धनूमतः ।

गाण्डिवत्वात् कार्मुकस्य चेषुध्योरक्षयत्वतः ॥ ५८॥

अवध्यत्वात् तथाऽश्वानामभेद्यत्वाद् रथस्य च ।

अतो योद्धुं समर्थोऽपि नाद्य यामि धनञ्जयम् ॥ ५९॥

एवं स मत्वा प्रविवेश सेनां पाण्डोः सुतानामथ तं समभ्ययात् ।

पाण्ड्यस्तयोरास सुयुद्धमद्भुतं प्रवर्षतोः सायकपूगमुग्रम् ॥ ६०॥

अष्टावष्टशतान्यूहुः शकटानि यदायुधम् ।

अह्नस्तदष्टभागेन द्रौणिश्चिक्षेप तत्र ह ॥ ६१॥

अथ तं विरथं कृत्वा छित्वा कार्मुकमाहवे ।

सकुण्डलं शिरो द्रौणिर्जहार मकुटोज्ज्वलम् ॥ ६२॥

अथ विद्रावयामास पृतनां पाण्डवीं शरैः ।

तदा जघान पार्थोऽपि दण्डधाराख्यमागधम् ॥ ६३॥

विद्राप्यमाणां पृतनां निरीक्ष्य गुरोः सुतेनाभ्यगमत् त्वरावान् ।

धृष्टद्युम्नस्तं स ऊचे सुपापं हनिष्ये त्वामद्य युद्धे गुरुघ्नम् ॥ ६४॥

इत्युक्तो दर्शयामास पार्षतः खड्गमुत्तमम् ।

अयं तव पितुर्हन्ता वदिष्यति तवोत्तरम् ॥ ६५॥

इत्युक्त्वा धनुरादाय ववर्ष च शरान् बहून् ।

तयोः समभवद् युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् ॥ ६६॥

तत्र पार्षतं द्रौणिः क्षणेन विरथायुधम् ।

कृत्वाऽन्ताय शरांस्तीक्ष्णान् मुमोच नच तस्य ते ।

त्वचं च चिच्छिदुर्द्रौणिः खड्गहस्तोऽभिजग्मिवान् ॥ ६७॥

खड्गेन सास्त्रैः शस्त्रैरप्यनिर्भिण्णत्वचं तदा ।

मौर्व्या ममन्थ धनुषः पातयित्वा धरातळे ॥ ६८॥

आकृष्यमाणं पार्षतः दृष्ट्वा कृष्णप्रचोदितः ।

पार्थो भीमश्चोभयतः शरैरभिनिजघ्नतुः ॥ ६९॥

स ताभ्यां वज्रसदृशैः शरैरभिहतो भृशम् ।

विसृज्य पार्षतं स्वीयमारुरोह रथं पुनः ॥ ७०॥

जगाम च ततोऽन्यत्र पाञ्चाल्योऽपि रथं पुनः ।

आरुँह्यान्यं स्वात्तधन्वा कृतवर्माणमभ्ययात् ॥ ७१॥

तयोरासीत् सुतुमुलं युद्धमद्भुतदर्शनम् ।

तत्र नातिप्रयत्नेन पाञ्चाल्यो विरथायुधम् ।

चकार कृतवर्माणं तमपोवाह गौतमः ॥ ७२॥

अथ दुर्योधनो राजा माद्रेयावभ्ययाद् रथी ।

ताभ्यां तस्याभवद् घोरं युद्धमद्भुतदर्शनम् ।

तत्र नातिप्रयत्नेन तेन तौ विरथीकृतौ ॥ ७३॥

स्वयं युधिष्ठिरो राजा तदा तं समवारयत् ।

व्यश्वसूतध्वजं चक्रे तं च दुर्योधनो रणे ॥ ७४॥

अथाऽगतं सूर्यसुतं पुनश्च जगाम भीमो रभसो रथेन ।

दुर्योधनं चास्य समक्षमेव चकार वीरो विरथं क्षणेन ॥ ७५॥

निवार्य कर्णं च शरैरमुष्य सूनोः सुषेणस्य शिरश्चकर्त ।

पपात भूमौ स पितुः समीपे यथा हतः सत्यसेनोऽमुनैव ।

यथैव कर्णावरजौ पुरैव निशायुद्धे कर्णपुरः प्रपातितौ ॥ ७६॥

हतं तमीक्ष्यैव विकर्तनात्मजः क्रोधान्वितो भीमसेनं विहाय ।

ययौ प्रमृद्यैव चमूं युधिष्ठिरं रथेऽपरे स्वश्वयुते व्यवस्थितम् ॥ ७७॥

न्यवारयेतां शिनिपौत्रपार्षतौ कृष्णासुताः सोमकसङ्घयुक्ताः ।

स तान् समस्तान् विरथान् विधाय युधिष्ठिरं प्राप युतं यमाभ्याम् ॥ ७८॥

निहत्य सोऽश्वान् युधि धर्मसूनोर्निरायुधौ तौ च यमौ चकार ।

तानेकयानोपगतान् पुनश्च ममर्द बाणैश्च वचोभिरुग्रैः ॥ ७९॥

तदैव मोक्षाय नृपस्य भीमो दुर्योधनं विरथं संविधाय ।

विव्याध मर्मस्वतितीक्ष्णसायकैस्तं दर्शयामास रवेः सुताय ॥ ८०॥

शल्यस्तदा धर्मसुतं विहाय कर्णो ययौ तत्र युधिष्ठिरोऽपि ।

गत्वा शनैः शिबिरं तत्र शिश्ये कर्णो यदा राजगृध्नी जगाम ॥ ८१॥

द्रौणिः कृपश्चात्र तदैव जग्मतुस्तदा भीमो द्रौणिकर्णौ जगाम ।

यदा भीमो द्रौणिकर्णौ जगाम कृपो नृपं रथमारोपयच्च ॥ ८२॥

नृपं समादाय कृपेऽपयाते भीमार्दितौ द्रौणिकर्णौ शरौघैः ।

विहाय तं जग्मतुः सोमकानां चमूं शरौघैरभिपातयन्तौ ॥ ८३॥

अथात्र राजानमचक्षमाणो धनञ्जयो वासुदेवप्रणुन्नः ।

अभ्याययौ पार्षतः स्वां तु सेनां कर्णाहतां वीक्ष्य कुरूनपीडयत् ॥ ८४॥

न्यवारयत् समायान्तं कपिप्रवरकेतनम् ।

द्रौणिर्दुःशासनश्चैव धृष्टद्युम्नमवारयत् ॥ ८५॥

उभावतिरथौ तौ तु शस्त्रास्त्रैरभ्यवर्षताम् ।

दुःशासनः पार्षतश्च कुर्वन्तौ बाणजं तमः ॥ ८६॥

तत्र दुःशासनेनाऽजौ स्तम्भितो द्रुपदात्मजः ।

यतमानोऽपि निर्यत्नः कृतो युद्धे निरायुधः ॥ ८७॥

तदाऽभवद् युद्धमतीव दारुणं द्रौणेस्तनूजेन तु वज्रपाणेः ।

तत्रापि बद्धः शरपञ्जरेण पार्थोऽपनुत्ताऽपि हि गाण्डिवज्या ॥ ८८॥

पार्थोऽथ कृष्णेधितबाहुवीर्यो निहत्य सूतं गुरुपुत्रकस्य ।

छित्वा च रश्मींस्तुरगानमुष्य विद्रावयामास शरैः सुदूरम् ॥ ८९॥

अतीत्य पुत्रं तु गुरोः समागते पार्थे कर्णो द्रावयामास सेनाम् ।

पाण्डोः सुतानां शरवर्षधारो दुर्योधनश्चानु ययौ तमेव ॥ ९०॥

कर्णमायान्तमालोक्य द्रावयन्तं निजां चमूम् ।

धनुरन्यत् समादाय धृष्टद्युम्नो न्यवारयत् ॥ ९१॥

तयोरासीन्महद् युद्धं चिरं सममविश्रमम् ।

तदैव सात्यकिर्वीरो दुर्योधनमवारयत् ॥ ९२॥

निवारितः सात्यकिना रणे दुर्योधनो नृपः ।

निहत्य सात्यकेरश्वान् द्रौपदेश्चापमच्छिनत् ॥ ९३॥

तदन्तरैव कर्णोऽपि पार्षताश्वानपातयत् ।

तयोर्विरथयोरेव भग्नं तत् पाण्डवं बलम् ॥ ९४॥

बलं स्वकीयं बहुधा विभिन्नं समीक्ष्य भीमो मृगराजकेतुः ।

कृत्वा धराकम्पकमुग्रनादं रणेऽभ्ययात् कौरवराजसैन्यम् ॥ ९५॥

नादेन बाणैश्च वृकोदरेण भग्नं तदा कौरवसैन्यमाशु ।

दिशो विदुद्राव सुयोधनोऽपि कृतो रणे तेन विवाहननायुधः ॥ ९६॥

दृष्ट्वैव तत् पाण्डवानां च सेना समावृत्ता क्षिप्रमवार्यवेगा ।

तया पुनः कौरवाणां बलं तद् भग्नं दूराद् दूरतरं प्रदुद्रुवे ॥ ९७॥

हन्यमानं दिशो यातं पाञ्चालैर्भीमसंश्रयात् ।

सुयोधनबलं दृष्ट्वा जज्वालाऽधिरथिः क्रुधा ॥ ९८॥

सोऽमोघं रामदेवत्यमस्त्रं भार्गवसञ्ज्ञितम् ।

सर्वास्त्रनाशकं दिव्यमप्रतिद्वन्द्वमाददे ॥ ९९॥

तच्च भीमपुरोगेषु सैन्येष्वमुचदुद्ब्लणम् ।

तदस्त्रं वर्जयामास भीमं रामप्रसादतः ।

अन्ये तु दुद्रुवुः केचिच्छिष्टाः प्रापुर्यमक्षयम् ॥ १००॥

नह्यस्त्रं द्रवमाणांस्तद्धन्ति तेन सपार्षताः ।

पाञ्चाला द्रौपदेयाश्च शैनेयाद्याश्च सर्वशः ॥ १०१॥

पलायनेनोर्वरिता अर्जुनोऽप्यस्त्रमुद्यतम् ।

वीक्ष्य प्रत्यस्त्रहीनं तदप्राप्यैव रवेः सुतम् ॥ १०२॥

वासुदेवमिदं प्राह वर्जयित्वैव सूतजम् ।

अन्यत्र यामि नैवास्मादस्त्राज्जीवनमन्यथा ॥ १०३॥

इत्यूचिवांसं पार्थं तं कृष्णोऽप्राप्यैव सूतजम् ।

अन्येनैव पथा भीमं प्रापयामास विश्वकृत् ॥ १०४॥

तत्रार्जुनोऽवदद् भीमं याहि द्रष्टुं युधिष्ठिरम् ।

प्रवृत्तिं विद्धि भूपस्य मां तु संशप्तका युधे ।

आह्वयन्ति हतोच्छेषास्तानहं यामि तद् युधे ॥ १०५॥

इत्यूचिवांसं तमुवाच भीमो जानन् स्वबाह्वोर्बलमप्रमेयम् ।

संशप्तकान् सूतजं कौरवंश्च योत्स्येऽहमेकस्त्वमुपैहि भूपम् ॥ १०६॥

त्यक्त्वा रणं नाहमितो व्रजेयं न मां वदेत् कश्चन युद्धभीतम् ।

इति ब्रुवाणं तमनन्तशक्तिः प्रीतः कृष्णः प्रशशंसाधिकेष्टम् ॥ १०७॥

ययौ युधिष्ठिरं द्रष्टुं शिबिरं सार्जुनो हरिः ।

दृष्ट्वा तौ नृपतिः कर्णं हतं मत्वा शशंस ह ॥ १०८॥

अभिवाद्य हनिष्यामीत्युक्तः पार्थेन सा क्रुधा ।

भृशं विनिन्द्य बीभत्सुमाह कृष्णाय गाण्डिवम् ।

देहि पुत्रं स राधाया हनिष्यति न संशयः ॥ १०९॥

अथवा भीम एवैनं निवृत्ते त्वयि पातयेत् ।

त्वं तु कुन्त्या वृथा सूतः क्लीबो मिथ्याप्रतिश्रुतः ॥ ११०॥

अहं हि सूतपुत्रेण क्लिष्टो मारुतितेजसा ।

जीवामीत्यग्रजेनोक्त उद्बबर्हासिमुत्तमम् ।

वासुदेवस्तदाऽऽहेदं किमेतदिति सर्ववित् ॥ १११॥

तमाह गाण्डिवं दातुं यो वदेत् तद्वधो मया ।

प्रतिज्ञातस्ततो हन्मि नृपमित्याह तं हरिः ॥ ११२॥

सत्यस्य वचनं श्रेयः सत्यज्ञानं तु दुष्करम् ।

यत्सतां हितमत्यन्तं तत् सत्यमिति निश्चयः ॥ ११३॥

धर्मस्य चरणं श्रेयो धर्मज्ञानं तु दुष्करम् ।

यः सतां धारको नित्यं स धर्म इति निश्चयः ॥ ११४॥

कौशिकाख्यो ब्राह्मणो हि लीनं ग्रामजनं क्वचित् ।

तस्करेष्वभिधायैव निरयं प्रत्यपद्यत ॥ ११५॥

कश्चिद् व्याधो मृगं हत्वा मातापितृनिमित्ततः ।

भक्षार्थमभ्यगात् स्वर्गमसुरोऽसौ मृगो यतः ।

उपद्रवाय लोकस्य तपश्चरति दुर्मतिः ॥ ११६॥

तस्मात् सद्धारको धर्म इति कृत्वा विनिश्चयम् ।

मा नृपं जहि सत्यां त्वङ्कुरु वाचं ततः कुरु ।

इत्युक्तो बहुधाऽनिन्दत् क्रोधादेवार्जुनो भृशम् ॥ ११७॥

त्वं नृशंसोऽकृतज्ञश्च निर्वीर्यः पुरुषंवदः ।

त्वत्तः सुखं नास्ति किञ्चिन्न मां गर्हितुमर्हसि ॥ ११८॥

भीमो मां गर्हितुं योग्यो यो ह्यस्माकं सदा गतिः ।

यो युद्ध्यते सर्ववीरैरद्यापि त्वं तु निन्दकः ॥ ११९॥

इत्याद्युक्त्वाऽऽत्मनाशाय विकोशं चकृवानसिम् ।

पुनः कृष्णेन पुष्टः सन् स्वाभिप्रायमुवाच सः ।

तच्छ्रुत्वा गर्हयित्वैनं पुनराह जनार्दनः ॥ १२०॥

मतिपूर्वं देहहानात् पापं महदवाप्यते ।

धर्मार्थकाममोक्षाणां साधनं देहतोऽस्ति यत् ॥ १२१॥

अतो मा त्यज देहं तु कुरु चाऽत्मप्रशंसनम् ।

वधो गुरूणां त्वङ्कारः स्वप्रशंसैव चात्मनः ।

इत्युक्तः स त्वहङ्काराच्छशंस स्वगुणानलम् ॥ १२२॥

गुरुनिन्दाऽऽत्मपूजा च न धर्माय भवेत् क्वचित् ।

तथाऽप्यर्जुनहार्दं तत् सम्प्रकाश्य जनार्दनः ॥ १२३॥

तस्य लज्जां समुत्पाद्य नाशयित्वा च तं मदम् ।

नाहं वेद परं धर्मं कृष्ण एव गतिर्मम ॥ १२४॥

इति भावं समुत्पाद्य दोषान् नाशयितुं हरिः ।

कारयामास तत् सर्वमर्जुनेन जगत्पतिः ॥ १२५॥

तत एवदविज्ञानात् कुपितो नृपतिर्भृशम् ।

आहास्तु राजा भीमस्त्वं युवा मां जहि च स्वयम् ।

वनं वा विफलो यामीत्युक्त्वोत्तस्थौ स्वतल्पतः ॥ १२६॥

तं वासुदेवः प्रतिगृह्य हेतुमुक्त्वा सर्वं शमयामास नेता ।

पार्थश्च भूपस्य पपात पादयोः क्षमापयन् सोऽपि सुप्रीतिमाप ॥ १२७॥

तौ भ्रातरौ वासुदेवप्रसादान्महापदो मुक्तिमाप्यातिहृष्टौ ।

भक्त्या समस्ताधिपतिं शशंसतुस्त्वया समः को नु हरे हितो नः ॥ १२८॥

ततः प्रणम्य बीभत्सुरग्रजं परिरम्भितः ।

तेनाभिनन्दितः प्रीत्या चाऽशीर्भिः प्रययौ युधे ॥ १२९॥

तं शङ्कितं कर्णजये स्विन्नगात्रं हरिस्तदा ।

सङ्कीर्त्य पूर्वकर्माणि नरावेशं विशेषतः ।

व्यञ्जयामास धैर्यं च तस्याऽसीत् तेन सुस्थिरम् ॥ १३०॥

भीमस्तदा शत्रुबलं समस्तं विद्रावयामास जघान चाऽजौ ।

वीरान् रणायाभिमुखान् स्वयन्त्रा कुर्वंश्च वार्ता रममाण एव ॥ १३१॥

तदाऽऽसदत् तं शकुनिः ससैन्यो दुर्योधनस्यावरजैरुपेतः ।

तं भीमसेनो विरथं निरायुधं विधाय बाणैर्भुवि च न्यपातयत् ॥ १३२॥

न जघ्निवांस्तं सहदेवभागं प्रकल्पितं स्वेन तदाऽक्षगोष्ठ्याम् ।

तं मूर्च्छितं श्वासमात्रावशेषं दुर्योधनः स्वरथेनापनिन्ये ॥ १३३॥

दुर्योधनस्यावरजा दशात्र प्रदुद्रुवुर्भीमसेनं विहाय ।

तदाऽर्जुनं वासुदेवं च दृष्ट्वा प्रीतः श्रुत्वा धर्मराजप्रवृत्तिम् ॥ १३४॥

पुनश्च निघ्नन्तमरिप्रवीरान् विद्रावयन्तं च निजां वरूथिनीम् ।

ससार दुःशासन आत्तधन्वा भीमोऽपि तं सिंह इवाभिपेतिवान् ॥ १३५॥

तं रूक्षवाचो मुहुरर्पयन्तं विधाय भीमो विरथं क्षणेन ।

प्रगृह्य भूमौ विनिपात्य वक्षो विदारयामास गदाप्रहारतः ॥ १३६॥

आक्रम्य कण्ठं च पदोदरेऽस्य निविश्य पश्यन् मुखमात्तरोषः ।

विकोशमाकाशनिभं विधाय महासिमस्योरसि सञ्चखान ॥ १३७॥

कृत्वाऽस्य वक्षस्युरुसत्तटाकं पपौ निकामं तृषितोऽमृतोपमम् ।

तच्छोणिताम्भो भ्रमदक्षमेनं संस्मारयामास पुराकृतानि ॥ १३८॥

वाक्सायकांश्चास्य पुरा समर्पितान् संस्मारयामास पुनःपुनर्भृशम् ।

दन्तान्तरं न प्रविवेश तस्य रक्तं ह्यपेयं पुरुषस्य जानतः ॥ १३९॥

तथाऽपि शत्रुप्रतिभीषणाय पपाविवाऽस्वाद्य पुनःपुनर्भृशम् ।

स्मरन् नृसिंहं भगवन्तमीश्वरं स मन्युसूक्तं च ददर्श भक्त्या ॥ १४०॥

' यस्ते मन्यो' (ऋ\. १०\.८३\.१) इत्यतो नारसिंहं सोमं तस्मै चाऽर्पयच्छोणिताख्यम्।

युद्धाख्ययज्ञे सोमबुद्ध्याऽरिवक्ष ईहेति साम्ना गदया विभिन्दन् ॥ १४१॥

उवाच वाचं पुरुषप्रवीरः सत्यां प्रतिज्ञां लोकमध्ये विधाय ।

याः सपतयस्ता अपतयो हि जाता यासाऽपतिः सा सपतिश्च जाता ॥ १४२॥

पश्यन्तु चित्रां परमस्य शक्तिं ये वै तिलाः षण्ढतिला बभूवुः ।

एनं गृहीतं च मया यदीह कश्चित् पुमान् मोचयतु स्ववीर्यात् ॥ १४३॥

इति ब्रुवाणः पुनरेव रक्तं पपौ सुधां देववरो यथा दिवि ।

पुनश्च सप्राणममुं विसृज्य नदन् ननर्तारिबले निरायुधः ॥ १४४॥

प्रत्यनृत्यन् येऽस्मान् पुनर्गौरिति गौरिति ।

तान् वयं प्रतिनृत्यामः पुनर्गौरिति गौरिति ॥ १४५॥

इति ब्रुवन् नृत्यमानोऽरिमध्य आस्फोटयञ्छत्रुगणानजोहवीत् ।

शशाक च द्रष्टुममुं न कश्चिद् वैकर्तनद्रौणिसुयोधनादिषु ॥ १४६॥

भयाच्च कर्णस्य पपात कार्मुकं निमीलयामास तदाऽक्षिणी च ।

सम्बोधितो मद्रराजेन युद्धे स्थितः कथञ्चित् स तु पार्थभागः ॥ १४७॥

द्रौणिर्विहायैनमपाजगाम दूरं तदा भीमसेनो जगाद ।

पीतः सोमो युद्धयज्ञे मयाऽद्य वध्यः पशुर्मे हरये सुयोधनः ॥ १४८॥

इति ब्रुवन् मृतमुत्सृज्य शत्रुं दुर्योधनं चाऽशु रुषाऽभिदुद्रुवे ।

आयान्तमीक्ष्यैव तमुग्रपौरुषं दुद्राव भीतः स सुयोधनो भृशम् ॥ १४९॥

बलद्वयं चापययौ विहाय भयाद् भीमं कृष्णपार्थौ विनैव ।

आयोधनं शून्यमभून्मुहूर्तं ननर्त भीमो व्याघ्रपदेन हर्षात् ॥ १५०॥

सङ्कल्प्य शत्रून् गोवदेवाऽजिमध्ये शार्दूलवत् तच्चरितं निशाम्य ।

जहास कृष्णश्च धनञ्जयश्च शशंसतुश्चैनमतिप्रहृष्टौ ॥ १५१॥

यदा स रङ्गः पवमानसूनुना शून्यः कृतस्तत्र महूर्तमात्रात् ।

दुर्योधनस्यावरजाः शरौघैरवीवृषन् भीममुदारसत्त्वम् ॥ १५२॥

तान् मारुतिर्बाणवरैर्निकृत्तशीर्षान् यमायानयदाशु वीरः ।

तस्मिन् दिने विंशतिधार्तराष्ट्र हतास्तदन्ये समरात् प्रदुद्रुवुः ॥ १५३॥

कर्माण्यनन्यौपयिकानि भीमे कुर्वत्येवं भीतभीतेऽरिसङ्घे ।

निमीलिताक्षे च भयेन कर्णे कर्णात्मजो नकुलं प्रत्यधावत् ॥ १५४॥

माद्रीसुतो वृषसेनं शरौघैरवारयत् तं विरथं चकार ।

कर्णात्मजः सोऽप्यसिचर्मपाणिस्तस्यानुगांस्त्रिसहस्रं जघान ॥ १५५॥

कर्णात्मजस्तस्य सञ्छिद्य चर्म भीमार्जुनादीनपि बाणसङ्घैः ।

अवीवृषत् तस्य पार्थः शरेण ग्रीवाबाहूरून् युगपच्चकर्त ॥ १५६॥

एकेन बाणेन सुते हते स्वे वैकर्तनो वासविमभ्यधावत् ।

तयोरभूद् द्वैरथयुद्धमद्भुतं सर्वास्त्रविद्वरयोरुग्ररूपम् ॥ १५७॥

पक्षग्रहास्तत्र सुरासुरास्तयोरन्ये च जीवा गगनं समास्थिताः ।

महान् विवादोऽप्यभवत् तयोः कृते तदा गिरीशोऽवददब्जयोनिम् ॥ १५८॥

सुरासुराणां भीमदुर्योधनौ द्वौ समाश्रयौ तत्प्रियौ कर्णपार्थौ ।

प्राणोपमौ तेन चैतत्कृते ते सुरासुराः कर्तुमिच्छन्ति युद्धम् ।

तदा विनाशो जगतां महान् स्यात् तेनानयोः सममेवास्तु युद्धम् ॥ १५९॥

इतीरिते वासवः पद्मयोनिं जगाद कृष्णो यत्र जयश्च तत्र ।

कामो न कृष्णस्य मृषा भवेद्धि कामोऽस्य पार्थस्य जयं प्रदातुम् ॥ १६०॥

इत्यूचिवान् वासवः फल्गुनस्य जयोऽस्तु कर्णस्य वधस्तथेति ।

उक्त्वाऽनमत् कञ्जभवस्तथेति प्राहासुरान् देवताश्चाऽबभाषे ॥ १६१॥

न कर्णार्जुनयोरर्थे विरोधं कुरुत क्वचित् ।

भीमदुर्योधनार्थे वा पश्यन्त्वेव च संयुगम् ।

इत्युक्ते शान्तिमापन्ना ददृशुः संयुगं तयोः ॥ १६२॥

ववर्षतुस्तौ च महास्त्रशस्त्रैर्भीमो रथस्थोऽवरजं जुगोप ।

शैनेयपाञ्चालमुखाश्च पार्थमावार्य तस्थुः प्रसभं नदन्तः ॥ १६३॥

दुर्योधनो द्रौणिमुखाश्च कर्णं ररक्षुरावार्य तदाऽऽस युद्धम् ।

तत्रार्जुनं बाणवरैः स कर्णः समर्दयामास विशेषयन् रणे ॥ १६४॥

तदा नदन् भीमसेनो जगाद गदां समादाय समात्तरोषः ।

अहं वैनं गदया पोथयामि त्वं वा जहीमं समुपात्तवीर्यः ।

कृष्णोऽपि तं बोधयामास सम्यङ् नरावेशं व्यञ्जयन् भूय एव ॥ १६५॥

समृद्धवीर्यः स तदा धनञ्जयः सुयोधनद्रौणिकृपान् सभोजान् ।

साकं च बाणैर्विरथांश्चकार विव्याध तानप्यरिहा सुपुङ्खैः ॥ १६६॥

ते किञ्चिद् दूरतस्थुः पश्यन्तो युद्धमुत्तमम् ।

अमानुषं तत् पार्थस्य दृष्ट्वा कर्म गुरोः सुतः ।

गृहीत्वा पाणिना पाणिं दुर्योधनमभाषत ॥ १६७॥

दृष्टं हि भीमस्य बलं त्वयाऽद्य तथैव पार्थस्य यथा जिता वयम् ।

अलं विरोधेन समेत्य पाण्डवैः प्रशाधि राज्यं च मया समेतः ॥ १६८॥

धनञ्जयस्तिष्ठति वारितो मया जनार्दनो नैव विरोधमिच्छति ।

वृकोदरस्तद्वचने स्थितः सदा युधिष्ठिरः शान्तमनास्तथा यमौ ॥ १६९॥

हितार्थमेतत् तव वाक्यमीरितं गृहाण मे नैव भयादुदीरितम् ।

अहं ह्यवध्यो मम चैव मातुलो न शङ्कितुं मे वचनं त्वमर्हसि ॥ १७०॥

इतीरितः प्राह सुयोधनस्तं दुःशासनस्याद्य पपौ हि शोणितम् ।

शार्दूलचेष्टामकरोच्च भीमो न मे कथञ्चित् तदनेन सन्धिः ॥ १७१॥

इत्युक्तो द्रौणिरासीत् स तूष्णीं कर्णधनञ्जयौ ।

महास्त्रशस्त्रवर्षेण चक्रतुः खमनन्तरम् ॥ १७२॥

आग्नेयवारुणैन्द्रादीन्येतान्यन्योन्यमृत्यवे ।

ब्रह्मास्त्रमप्युभौ तत्र प्रयुज्याऽनदतां रणे ।

अन्योन्यास्त्रप्रतीघातं कृत्वोभौ च विरेजतुः ॥ १७३॥

क्रमेण वृद्धोरुबलेन तत्र सुरेन्द्रपुत्रेण विरोचनात्मजः ।

निराकृतो नागमयं शरोत्तमं ब्रह्मास्त्रयुक्तं विससर्ज वासवौ ॥ १७४॥

तं वासुदेवो रथमानमय्य मोघं चकारार्जुनतः किरीटम् ।

चूर्णिकृतं तेन सुरेन्द्रसूनोर्दिव्यं ययौ बाणगतश्च नागः ॥ १७५॥

नमिते वासुदेवेन रथे पञ्चाङ्गुलं भुवि ।

अपाङ्गदेशमुद्दिश्य मुक्ते नागे किरीटिनः ॥ १७६॥

भङ्क्त्वा किरीटं वियति गच्छति प्रभुणोदितः ।

बाणैस्तक्षकपुत्रं तं वासविः पूर्ववैरिणम् ॥ १७७॥

हत्वा निपातयामास भूमौ कर्णस्य पश्यतः ।

ब्रह्मास्त्रस्यातिवेगित्वं प्राप्तं कर्णेन भार्गवात् ॥ १७८॥

पुनश्च पार्थेन महास्त्रयुद्धं प्रकुर्वतः सूर्यसुतस्य चक्रम् ।

रथस्य भूमिर्ग्रसति स्म शापादस्त्राणि दिव्यानि च विस्मृतिं ययुः ॥ १७९॥

उद्धर्तुकामो रथचक्रमेव पार्थं ययाचेऽवसरं प्रदातुम् ।

नेत्याह कृष्णोऽञ्जलिकं सुघोरं त्रिनेत्रदत्तं जगृहे च पार्थः ॥ १८०॥

सत्येन धर्मेण च सन्नियोज्य मुमोच कर्णस्य वधाय बाणम् ।

चिच्छेद तेनैव च तस्य शीर्षं सन्धित्सतो बाणवरं सुघोरम् ॥ १८१॥

अपराह्णेऽपराह्णस्य सूतजस्येन्द्रसूनुना ।

छिन्नमञ्जलिकेनाऽजौ सोत्सेधमपतच्छिरः ॥ १८२॥

तस्मिन् हते दीनमुखः सुयोधनो ययौ समाहृत्य बलं सशल्यः ।

युधिष्ठिरः कर्णवधं निशम्य तदा समागत्य ददर्श तत्तनुम् ॥ १८३॥

शशंस कृष्णं च धनञ्जयं च भीमं च येऽन्येऽपि युधि प्रवीराः ।

गत्वा च ते शिबिरं मोदमाना ऊषुः सकृष्णास्तदनुव्रताः सदा ॥ १८४॥