औं ॥ शशाङ्कपुत्रादभवत् पुरूरवास्तस्याऽयुरायोर्नहुषो ययातिः ।

तस्याऽस पत्नीयुगळं सुताश्च पञ्चाभवन् विष्णुपदैकभक्ताः ॥ । १॥

यदोर्वंशे चक्रवर्ती कार्तवीर्यार्जुनोऽभवत् ।

विष्णोर्दत्तात्रेयनाम्नः प्रसादाद् योगवीर्यवान् ।

तस्यान्ववाये यदवो बभूवुर्विष्णुसंश्रयाः ॥ । ३॥

पूरोर्वंशे तु भरतश्चक्रवर्ती हरिप्रियः ।

तद्वंशजः कुरुर्नाम प्रतीपोऽभूत् तदन्वये ॥।

४॥

प्रतीपस्याभवन् पुत्रास्त्रयस्त्रेताग्निवर्चसः ।

देवापिरथ बाह्लीको गुणज्येष्ठश्च शन्तनुः ॥ । ५॥

त्वग्दोषयुक्तो देवापिर्जगाम तपसे वनम् ।

' विष्णोः प्रसादात् स कृते युगे राजा भविष्यति' ॥ । ६॥ (भा\.पु\. १२\.२\.३७)

पुत्रिकापुत्रतां यातो बाह्लीको राजसत्तमः ।

हिरण्यकशिपोः पुत्रः प्रह्लादो भगवत्परः ॥ । ७॥

वायुना च समाविष्टो महाबलसमन्वितः ।

येनैव जायमानेन तरसा भूर्विदारिता ॥ । ८॥

भूभारक्षपणे विष्णोरङ्गतामाप्तुमेव सः ।

प्रतीपपुत्रतामाप्य बाह्लीकेष्वभवत् पतिः ।

रुद्रेषु पत्रतापाख्यः सोमदत्तोऽस्य चाऽत्मजः ॥ । ९॥

अजैकपादहिर्बुध्निर्विरूपाक्ष इति त्रयः ।

रुद्राणां सोमदत्तस्य बभूवुः प्रथिताः सुताः ।

विष्णोरेवाङ्गतामाप्तुं भूरिर्भूरिश्रवाः शलः ॥ । १०॥

शिवादिसर्वरुद्राणामावेशाद् वरतस्तथा ।

भूरिश्रवा अतिबलस्तत्राऽसीत् परमास्त्रवित् ॥ । ११॥

तदर्थं हि तपश्चीर्णं सोमदत्तेन शम्भवे ।

दत्तो वरश्च तेनास्य त्वत्प्रतीपाभिभूतिकृत् ।

बलवीर्यगुणोपेतो नाम्ना भूरिश्रवाः सुतः ॥ । १२॥

भविष्यति मयाऽऽविष्टो यज्ञशील इति स्म ह ।

तेन भूरिश्रवा जातः सोमदत्तसुतो बली ॥ । १३॥

पूर्वोदधेस्तीरगतेऽब्जसम्भवे गङ्गायुतः पर्वणि घूर्णितोऽब्धिः ।

अवाक्षिपत् तस्य तनौ निजोदबिन्दुं शशापैनमथाब्जयोनिः ॥ । १४॥

महाभिषङ् नाम नरेश्वरस्त्वं भूत्वा पुनः शन्तनुनामधेयः ।

जनिष्यसे विष्णुपदी तथैषा तत्रापि भार्या भवतो भविष्यति ॥ । १५॥

शान्तो भवत्येव मयोदितस्त्वं तनुत्वमाप्तोऽसि ततश्च शन्तनुः ।

इतीरितः सोऽथ नृपो बभूव महाभिषङ् नाम हरेःपदाश्रयः ॥ । १६॥

स तत्र भुक्त्वा चिरकालमुर्वीं तनुं विहायाऽप सदो विधातुः ।

तत्रापि तिष्ठन् सुरवृन्दसन्निधौ ददर्श गङ्गां श्लथिताम्बरां स्वकाम् ॥ । १७॥

अवाङ्मुखेषु द्युसदस्सु रागान्निरीक्षमाणं पुनरात्मसम्भवः ।

उवाच भूमौ नृपतिर्भवाऽशु शप्तो यथा त्वं हि पुरा मयैव ॥ । १८॥

इतीरितस्तत्क्षणतः प्रतीपाद् बभूव नाम्ना नृपतिः स शन्तनुः ।

अवाप्य गङ्गां दयितां स्वकीयां तया मुमोदाब्दगणान् बहूंश्च ॥ । १९॥

अथाष्टमो वसुरासीद् द्युनामा वराङ्गिनाम्न्यस्य बभूव भार्या ।

बभूव तस्याश्च सखी नृपस्य सुविन्दनाम्नो दयिता सनाम्नी ॥ । २०॥

तस्या जरामृतिविध्वंसहेतोर्वसिष्ठधेनुं स्वमृतं क्षरन्तीम् ।

जरापहां नन्दिनिनामधेयां बद्धुं पतिं चोदयामास देवी ॥ । २१॥

तया द्युनामा स वसुः प्रचोदितो भ्रातृस्नेहात् सप्तभिरन्वितोऽपरैः ।

बबन्ध तां गामथ ताञ्छशाप वसिष्ठसंस्थः कमलोद्भवः प्रभुः ॥ । २२॥

अधर्मवृत्ताः प्रतियात मानुषीं योनिं द्रुतं यत्कृते सर्व एव ।

धर्माच्च्युताः स तथाऽष्टायुराप्यतामन्ये पुनः क्षिप्रमतो विमोक्ष्यथ ॥ । २३॥

प्रचोदयामास च या कुमार्गे पतिं हि साऽम्बेति नरेषु जाता ।

अभर्तृका पुंस्त्वसमाश्रयेण पत्युर्मृतौ कारणत्वं व्रजेत ॥ । २४॥

भवत्वसौ ब्रह्मचर्यैकनिष्ठो महान् विरोधश्च तयोर्भवेत ।

स गर्भवासाष्टकदुःखमेव समाप्नुतां शरतल्पे शयानः ॥ । २५॥

मृत्यष्टकोत्थामपि वेदनां सः प्राप्नोतु शस्त्रैर्बहुधा निकृत्तः ।

इतीरितास्ते कमलोद्भवं तं ज्ञात्वा समुत्सृज्य च गां प्रणेमुः ॥ । २६॥

न मानुषीं गर्भमवाप्नुमो वयं भवत्वयं सर्ववित् कीर्तिमांश्च ।

महास्त्रवेत्ता भवदंशयुक्तस्तथा बलं नोऽखिलानामुपैतु ॥ । २७॥

इतीरितेऽस्त्वित्युदिताः स्वयम्भुवा वसिष्ठसंस्थेन सुरापगां ययुः ।

ऊचुस्तथैनामुदरे वयं ते जायेमहि क्षिप्रमस्मान् हन त्वम् ॥ । २८॥

इतीरिता सा वरमाशु वव्रे तेभ्योऽप्यपापत्वमथ प्रयत्वम् ।

तेषां सदैवाऽत्मन एकमेषां दीर्घायुषं तान् सुषुवेऽथ शन्तनोः ॥ । २९॥

अविघ्नतस्तान् विनिहन्तुमेव पुरा प्रतीपस्य हि दक्षिणोरुम् ।

समाश्रिता कामिनीवत्त्वकामा तत्पुत्रभार्या भवितुं विडम्बात् ॥ । ३०॥

तेनैव चोक्ता भव मे सुतस्य भार्या यतो दक्षिणोरुस्थिताऽसि ।

भागो हि दक्षो दुहितुः स्नुषाया भार्याभागो वाम इति प्रसिद्धः ॥ । ३१॥

उवाच सा तं नतु मां सुतस्ते काऽसीति पृच्छेन्नतु मां निवारयेत् ।

अयोग्यकर्त्रीमपि कारणं च मत्कर्मणो नैव पृच्छेत् कदाचित् ॥ । ३२॥

यदा त्रयाणामपि चैकमेष करोति गच्छेयमहं विसृज्य ।

तदा त्वदीयं सुतमित्युदीरिते तथेति राजाऽप्यवदत् प्रतीपः ॥ । ३३॥

तथैव पुत्राय च तेन तद् वचो वधूक्तमुक्तं वचनाद् द्युनद्याः ।

कनीयसे सा ह्यवदत् सुतस्ते नान्यः पतिः शन्तनुरेव मे वृतः ॥ । ३४॥

ततस्तु सा शन्तनुतोऽष्ट पुत्रानवाप्य सप्त न्यहनत् तथाऽष्टमम् ।

गन्तुं ततो मतिमाधाय हन्तुमिवोद्योगं सा हि मृषा चकार ॥ । ३५॥

अवस्थितिर्नातिसुखाय मानुषे यतः सुराणामत एव गन्तुम् ।

ऐच्छन्न तस्या हि बभूव मानुषो देहो नरोत्थो हि तदाऽऽस शन्तनोः ॥ । ३६॥

तां पुत्रनिधनोद्युक्तां न्यवारयत शन्तनुः ।

काऽसि त्वं हेतुना केन हंसि पुत्रान् नृशंसवत् ॥ । ३७॥

रूपं सुरवरस्त्रीणां तव तेन न पापकम् ।

भवेत् कर्म त्वदीयं तन्महत् कारणमत्र हि ॥ । ३८॥

तत् कारणं वद शुभे यदि मच्छ्रोत्रमर्हति ।

इतीरिताऽवदत् सर्वं प्रययौ च सुरापगा ॥ । ३९॥

न धर्मो देवतानां हि ज्ञातवासश्चिरं नृषु ।

कारणादेव हि सुरा नृषु वासं प्रकुर्वते ।

कारणापगमे यान्ति धर्मोऽप्येषां तथाविधः ॥ । ४०॥

अदृश्यत्वमसंस्पर्शो ह्यसम्भाषणमेव च ।

सुरैरपि नृजातैस्तु गुह्यधर्मो दिवौकसाम् ॥ । ४१॥

अतः सा वरुणं देवं पूर्वभर्तारमप्यमुम् ।

नृजातं शन्तनुं त्यक्त्वा प्रययौ वरुणालयम् ॥ । ४२॥

सुतमष्टममादाय भर्तुरेवाप्यनुज्ञया ।

वधोद्योगान्निवृत्ता सा ददौ पुत्रं बृहस्पतौ ॥ । ४३॥

देवव्रतोऽसावनुशासनाय मात्रा दत्तो देवगुरौ शतार्द्धम् ।

संवत्सराणामखिलांश्च वेदान् समभ्यसत् तद्वशगान्तरात्मा ॥ । ४४॥

ततश्च मात्रा जगतां गरीयस्यनन्तपारेऽखिलसद्गुणार्णवे ।

रामे भृगूणामधिपे प्रदत्तः शुश्राव तत्त्वं च शतार्द्धवर्षम् ॥ । ४५॥

स पञ्चविंशत् पुनरब्दकानामस्त्राणि चाभ्यस्य पतेर्भृगूणाम् ।

मात्रा समानीय तटे निजे तु संस्थापितः प्रार्पयितुं स्वपित्रे ॥ । ४६॥

स तत्र बद्ध्वा शरपञ्जरेण गङ्गां विजह्रेऽस्य पिता तदैव ।

व्रजन् मृगार्थी तृषितो विलोकयन् गङ्गामतोयामभवत् सुविस्मितः ॥ । ४७॥

स मार्गयामास ततोऽस्य हेतुज्ञप्त्यै तदा स्वं च ददर्श सूनुम् ।

क्रीडन्तमस्त्रेण बभूव सोऽपि क्षणाददृश्यः पितृदर्शनादनु ॥ । ४८॥

मीमांसमानं तमवाप गङ्गा सुतं समादाय पतिं जगाद च ।

अयं सुतस्ते परमास्त्रवेत्ता समर्पितो वीर्यबलोपपन्नः ॥ । ४९॥

अस्याग्रजाः स्वां स्थितिमेव याता हरेः पदाम्भोजसुपाविते जले ।

तनूर्मदीये प्रणिधाय तत् त्वं तान् मा शुचोऽनेन च मोदमानः ॥ । ५०॥

इति प्रदायामुमदृश्यतामगाद् गङ्गा तमादाय ययौ स्वकं गृहम् ।

राजाऽभिषिच्याथ च यौवराज्ये मुमोद तत्सद्गुणतर्पितो भृशम् ॥ । ५१॥

पुनः स पित्राऽनुमतो बृहस्पतेरवाप वेदान् पुरुषायुषोऽर्द्धतः ।

रामात् तथाऽस्त्राणि पुनस्त्ववाप तावद्भिरब्दैस्त्रिशतैश्च तत्त्वम् ॥ । ५२॥

स सर्ववित्त्वं समवाप्य रामात् समस्तविद्याधिपतेर्गुणार्णवात् ।

पितुं समीपं समवाप्य तं च शुश्रूषमाणः प्रमुमोद वीरः ॥ । ५३॥

यदैव गङ्गा सुषुवेऽष्टमं सुतं तदैव यातो मृगयां स शन्तनुः ।

शरद्वतो जातमपश्यदुत्तमं वने विसृष्टं मिथुनं त्वयोनिजम् ॥ । ५४॥

शरद्वांस्तु तपः कुर्वन् ददर्श सहसोर्वशीम् ।

चस्कन्द रेतस्तस्याथ शरस्तम्बे ततोऽभवत् ॥ । ५५॥

विष्कम्भो नाम रुद्राणां भूभारहरणेऽङ्गताम् ।

हरेः प्राप्तुं तथा तारा भार्या या हि बृहस्पतेः ॥ । ५६॥

तावुभौ शन्तनुर्दृष्ट्वा कृपाविष्टः स्वकं गृहम् ।

निनाय नाम चक्रे च कृपाया विषयौ यतः ।

कृपः कृपीति स कृपस्तपो विष्णोश्चकार ह ॥ । ५७॥

तस्य प्रीतस्तदा विष्णुः सर्वलोकेश्वरेश्वरः ।

प्रादादेष्यत्सप्तर्षित्वमायुः कल्पान्तमेव च ।

स शन्तनुगृहे तिष्ठन् देवव्रतसखाऽभवत् ॥ । ५८॥

पुत्रवच्छन्तनोश्चाऽसीत् स च पुत्रवदेव तत् ।

मिथुनं पालयामास स कृपोऽस्त्राण्यवाप च ॥ । ५९॥

सर्ववेदानधिजगौ सर्वशास्त्राणि कौशिकात् ।

तत्त्वज्ञानं तथा व्यासादाप्य सर्वज्ञतां गतः ॥ । ६०॥

यदा हि जातः स कृपस्तदैव बृहस्पतेः सूनुरगाच्च गङ्गाम् ।

स्नातुं घृताचीं स ददर्श तत्र श्लथद्दुकूलां सुरवर्यकामिनीम् ॥ । ६१॥

तद्दर्शनात् स्कन्नमथेन्द्रियं स द्रोणे दधाराऽशु ततोऽभवत् स्वयम् ।

अम्भोजजावेशयुतो बृहस्पतिः कर्तुं हरेः कर्म भुवो भरोद्धृतौ ॥ । ६२॥

द्रोणेतिनामास्य चकार तातो मुनिर्भरद्वाज उतास्य वेदान् ।

अध्यापयामास सशास्त्रसङ्घान् सर्वज्ञतामाप च सोऽचिरेण ॥ । ६३॥

काले च तस्मिन् पृषतोऽनपत्यो वने तु पाञ्चालपतिश्चचार ।

तपो महत् तस्य तथा वराप्सरावलोकनात् स्कन्दितमाशु रेतः ॥ । ६४॥

स तद् विलज्जावशतः पदेन समाक्रमत् तस्य बभूव सूनुः ।

हहू तु नाम्ना स विरिञ्चगायको नाम्नाऽऽवहो यो मरुतां तदंशयुक् ॥ । ६५॥

स द्रोणतातात् समवाप वेदानस्त्राणि विद्याश्च तथा समस्ताः ।

द्रोणेन युक्तः स तदा गुरोः सुतं सहैव नौ राज्यमिति ह्यवादीत् ॥ । ६६॥

पदे द्रुतत्वाद् द्रुपदाभिधेयः स राज्यमापाथ निजां कृपीं सः ।

द्रोणोऽपि भार्यां समवाप्य सर्वप्रतिग्रहोज्झश्च पुरेऽवसत् सुखी ॥ । ६७॥

सिलोञ्छवृत्त्यैव हि वर्तयन् स धर्मं महान्तं विरजं जुषाणः ।

उवास नागाख्यपुरे सखा स देवव्रतस्याथ कृपस्य चैव ॥ । ६८॥

तेषां समानो वयसा विराटस्त्वभूद्धहा नाम विधातृगायकः ।

मरुत्सु यो विवहो नाम तस्याप्यंशेन युक्तो निजधर्मवर्ती ॥ । ६९॥

ततः कदाचिन्मृगयां गतः स ददर्श कन्याप्रवरां तु शन्तनुः ।

या पूर्वसर्गे पितृपुत्रिका सती चचार विष्णोस्तप उत्तमं चिरम् ॥ । ७०॥

यस्यै वरं विष्णुरदात् पुराऽहं सुतस्तव स्यामिति या वसोः सुता ।

जाता पुनर्दाशगृहे विवर्द्धिता व्यासात्मना विष्णुरभूच्च यस्याम् ॥ । ७१॥

तद्दर्शनान्नृपतिर्जातहृच्छ्रयो वव्रे प्रदानाय च दाशराजम् ।

ऋते स तस्यास्तनयस्य राज्यं नैच्छद् दातुं तामथाऽयाद् गृहं स्वम् ॥ । ७२॥

तच्चिन्तया ग्लानमुखं जनित्रं दृष्ट्वैव देवव्रत आश्वपृच्छत् ।

तत्कारणं सारथिमस्य तस्माच्छ्रुत्वाऽखिलं दाशगृहं जगाम ॥ । ७३॥

स तस्य विश्वासकृते प्रतिज्ञां चकार नाहं करवाणि राज्यम् ।

तथैव मे सन्ततितो भयं ते व्यैतूर्ध्वरेताः सततं भवानि ॥ । ७४॥

भीमव्रतत्वाद्धि तदाऽस्य नाम कृत्वा देवा भीष्म इति ह्यचीक्लृपन् ।

प्रसूनवृष्टिं स च दाशदत्तां काळीं समादाय पितुः समर्पयत् ॥ । ७५॥

ज्ञात्वा तु तां राजपुत्रीं गुणाढ्यां सत्यस्य विष्णोर्मातरं नामतस्तत् ।

लोके प्रसिद्धां सत्यवतीत्युदारां विवाहयामास पितुः स भीष्मः ॥ । ७६॥

प्रायः सतां न मनः पापमार्गे गच्छेदिति ह्यात्ममनश्च सक्तम् ।

ज्ञात्वाऽपि तां दाशगृहे विवर्द्धितां जग्राह सद्धर्मरतश्च शन्तनुः ॥ । ७७॥

स्वच्छन्दमृत्युत्ववरं प्रदाय तथाऽप्यजेयत्वमधृष्यतां च ।

युद्धेषु भीष्मस्य नृपोत्तमः स रेमे तयैवाब्दगणान् बहूंश्च ॥ । ७८॥

लेभे स चित्राङ्गदमत्र पुत्रं तथा द्वितीयं च विचित्रवीर्यम् ।

तयोश्च बाल्ये व्यधुनोच्छरीरं जीर्णेन देहेन हि किं ममेति ॥ । ७९॥

स्वेच्छया वरुणत्वं स प्राप नानिच्छया तनुः ।

तस्मिन् काले त्यज्यते हि बलवद्भिर्वधं विना ॥ । ८०॥

अतिसक्तास्तपोहीनाः कथञ्चिन्मृतिमाप्नुयुः ।

अनिच्छयाऽपि हि यथा मृतश्चित्राङ्गदानुजः ॥ । ८१॥

अथौर्ध्वदैहिकं कृत्वा पितुर्भीष्मोऽभ्यषेचयत् ।

राज्ये चित्राङ्गदं वीरं यौवराज्येऽस्य चानुजम् ॥ । ८२॥

चित्राङ्गदेन निहतो नाम स्वं त्वपरित्यजन् ।

चित्राङ्गदोऽकृतोद्वाहो गन्धर्वेण महारणे ।

विचित्रवीर्यं राजानं कृत्वा भीष्मोऽन्वपालयत् ॥ । ८३॥

अथ काशिसुतास्तिस्रस्तदर्थं भीष्म आहरत् ।

अम्बामप्यम्बिकानाम्नीं तथैवाम्बालिकां पराम् ॥ । ८४॥

पाणिग्रहणकाले तु ब्रह्मदत्तस्य वीर्यवान् ।

विजित्य तं साल्वराजं समेतान् क्षत्रियानपि ॥ । ८५॥

अम्बिकाम्बालिके तत्र संवादं चक्रतुः शुभे ।

अम्बा सा भीष्मभार्यैव पूर्वदेहे तु नैच्छत ॥ । ८६॥

शापाद्धिरण्यगर्भस्य साल्वकामाऽहमित्यपि ।

उवाच तां स तत्याज साऽगमत् साल्वमेव च ॥ । ८७॥

तेनापि सम्परित्यक्ता परामृष्टेति सा पुनः ।

भीष्ममाप स नागृह्णात् प्रययौ साऽपि भार्गवम् ॥ । ८८॥

भ्रातुर्विवाहयामास सोऽम्बिकाम्बालिके ततः ।

भीष्माय तु यशो दातुं युयुधे तेन भार्गवः ॥ । ८९॥

अनन्तशक्तिरपि स न भीष्मं निजघान ह ।

नचाम्बां ग्राहयामास भीष्मकारुण्ययन्त्रितः ॥ । ९०॥

अनन्तशक्तिः सकलान्तरात्मा यः सर्ववित् सर्ववशी च सर्वजित् ।

न यत्समोऽन्योऽस्ति कथञ्च कुत्रचित् कथं ह्यशक्तिः परमस्य तस्य ॥ । ९१॥

भीष्मं स्वभक्तं यशसाऽभिपूरयन् विमोहयन्नासुरांश्चैव रामः ।

जित्वैव भीष्मं न जघान देवो वाचं च सत्यामकरोत् स तस्य ॥ । ९२॥

' विद्धवन्मुग्धवच्चैव केशवो वेदनार्तवत् ।

दर्शयन्नपि मोहाय नैव विष्णुस्तथा भवेत्' ॥ एवमादिपुराणोत्थवाक्याद् रामः सदा जयी ॥ । ९३॥

यशो भीष्मस्य दत्वा तु सोऽम्बां च शरणागताम् ।

उन्मुच्य भर्तृद्वेषोत्थात् पापात् तेनाऽश्वयोजयत् ॥ । ९४॥

अनन्तरं शिखण्डित्वात् तदा सा शाङ्करं तपः ।

भीष्मस्य निधनार्थाय पुंस्त्वार्थं च चकार ह ॥ । ९५॥

भीष्मो यथा त्वां गृह्णीयात् तथा कुर्यामितीरितम् ।

रामेण सत्यं तच्चक्रे भीष्मे देहान्तरं गते ॥ । ९६॥

रुद्रस्तु तस्यास्तपसा तुष्टः प्रादाद् वरं तदा ।

भीष्मस्य मृतिहेतुत्वं कालात् पुन्देहसम्भवम् ॥ । ९७॥

मालां च य इमां मालां गृह्णीयात् स हनिष्यति ।

भीष्ममित्येव तां मालां गृहीत्वा सा नृपान् ययौ ॥ । ९८॥

तां न भीष्मभयात् केऽपि जगृहुस्तां हि सा ततः ।

द्रुपदस्य गृहद्वारि न्यस्य योगात् तनुं जहौ ॥ । ९९॥

एतस्मिन्नेव काले तु सुतार्थं द्रुपदस्तपः ।

चकार शम्भवे चैनं सोऽब्रवीत् कन्यका तव ॥ । १००॥

भूत्वा भविष्यति पुमानिति साम्बा ततोऽजनि ।

नाम्ना शिखण्डिनी तस्याः पुंवत् कर्माणि चाकरोत् ॥ । १०१॥

तस्यै पाञ्चालराजः स दर्शणाधिपतेः सुताम् ।

उद्वाहयामास सा तां पुंवेषेणैव गूहिताम् ।

अन्यत्र मातापित्रोस्तु न विज्ञातां बुबोध ह ॥ । १०२॥

धात्र्यै न्यवेदयत् साऽथ तत्पित्रे सा न्यवेदयत् ।

स क्रुद्धः प्रेषयामास निहन्मि त्वां सबान्धवम् ।

इति पाञ्चालराजाय निर्जगाम च सेनया ॥ । १०३॥

विश्वस्य वाक्यं रुद्रस्य पुमानेवेति पार्षतः ।

प्रेषयामास धिग् बुद्धिर्भिन्ना ते बालवाक्यतः ।

अपरीक्षकस्य ते राष्ट्रं कथमित्येव नर्मकृत् ॥ । १०४॥

अथ भार्यासमेतं तं पितरं चिन्तयाऽऽकुलम् ।

दृष्ट्वा शिखण्डिनी दुःखान्मन्निमित्तान्न नश्यतु ॥ । १०५॥

इति मत्वा वनायैव ययौ तत्र च तुम्बुरुः ।

स्थूणाकर्णाभिधेयस्तामपश्यद् दृढकर्णतः ॥ । १०६॥

स तस्या अखिलं श्रुत्वा कृपां चक्रे महामनाः ।

स तस्यै स्वं वपुः प्रादात् तदीयं जगृहे तथा ।

अंशेन पुंस्वभावार्थं पूर्वदेहे समास्थितः ॥ । १०७॥

पुंसां स्त्रीत्वं भवेत् क्वापि तथाऽप्यन्ते पुमान् भवेत् ।

स्त्रीणां नैव हि पुंस्त्वं स्याद् बलवत्कारणैरपि ॥ । १०८॥

अतः शिववरेऽप्येषां जज्ञे योषैव नान्यथा ।

पश्चात् पुन्देहमपि सा प्रविवेशैव पुंयुतम् ॥ । १०९॥

नास्या देहः पुंस्त्वमाप नच पुंसाऽनधिष्ठिते ।

पुंदेहे न्यवसत् साऽथ गन्धर्वेण त्वधिष्ठितम् ।

गान्धर्वं देहमाविश्य स्वकीयं भवनं ययौ ॥ । ११०॥

तस्यास्तद्देहसादृश्यं गन्धर्वस्य प्रसादतः ।

प्राप गन्धर्वदेहोऽपि तया पश्चादधिष्ठितः ॥ । १११॥

श्वो देहि मम देहं मे स्वं च देहं समाविश ।

इत्युक्त्वा स तु गन्धर्वः कन्यादेहं समास्थितः ।

उवासैव वने तस्मिन् धनदस्तत्र चाऽगमत् ॥ । ११२॥

अप्रत्युत्थायिनं तन्तुलीयमानं विलज्जया ।

शशाप धनदो देवश्चिरमित्थं भवेति तम् ॥ । ११३॥

यदा युद्धे मृतिं याति सा कन्या पुन्तनुस्थिता ।

तदा पुंस्त्वं पुनर्यासि चपलत्वादितीरितः ॥ । ११४॥

तथाऽवसत् स गन्धर्वः कन्या पित्रोरशेषतः ।

कथयामासानुभूतं तौ भृशं मुदमापतुः ॥ । ११५॥

परीक्ष्य तामुपायैश्च श्वशुरो लज्जितो ययौ ।

श्वोभूते सा तु गन्धर्वं प्राप्य तद्वचनात् पुनः ॥ । ११६॥

ययौ तेनैव देहेन पुंस्त्वमेव समाश्रिता ।

स शिखण्डी नामतोऽभूदस्त्रशस्त्रप्रतापवान् ॥ । ११७॥

विचित्रवीर्यः प्रमदाद्वयं तत् सम्प्राप्य रेमेऽब्दगणान् सुसक्तः ।

तत्याज देहं च स यक्ष्मणाऽर्दितस्ततोऽस्य माताऽस्मरदाशु कृष्णम् ॥ । ११८॥

आविर्बभूवाऽशु जगज्जनित्रो जनार्दनो जन्मजराभयापहः ।

समस्तविज्ञानतनुः सुखार्णवः सम्पूजयामास च तं जनित्री ॥ । ११९॥

तं भीष्मपूर्वैः परमादरार्चितं स्वभिष्टुतं चावददस्य माता ।

पुत्रौ मृतौ मे नतु राज्यमैच्छद् भीष्मो मया नितरामर्थितोऽपि ॥ । १२०॥

क्षेत्रे ततो भ्रातुरपत्यमुत्तममुत्पादयास्मत्परमादरार्थितः ।

इतीरितः प्रणतश्चाप्यभिष्टुतो भीष्मादिभिश्चाऽह जगद्गुरुर्वचः ॥ । १२१॥

ऋते रमां जातु ममाङ्गयोगयोग्याऽङ्गना नैव सुरालयेऽपि ।

तथाऽपि ते वाक्यमहं करिष्ये सांवत्सरं सा चरतु व्रतं च ॥ । १२२॥

सा पूतदेहाऽथ च वैष्णवव्रतान्मत्तः समाप्नोतु सुतं वरिष्ठम् ।

इतीरिते राष्ट्रमुपैति नाशमिति ब्रुवन्तीं पुनराह वाक्यम् ॥ । १२३॥

सौम्यस्वरूपोऽप्यतिभीषणं मृषा तच्चक्षुषो रूपमहं प्रदर्शये ।

सहेत सा तद् यदि पुत्रकोऽस्या भवेद् गुणाढ्यो बलवीर्ययुक्तः ॥ । १२४॥

इतीरितेऽस्त्वित्युदितस्तयाऽगमत् कृष्णोऽम्बिकां सा तु भिया न्यमीलयत् ।

अभूच्च तस्यां धृतराष्ट्रनामको गन्धर्वराट् पवनावेशयुक्तः ॥ । १२५॥

स मारुतावेशबलाद् बलाधिको बभूव राजा धृतराष्ट्रनामा ।

अदाद् वरं चास्य बलाधिकत्वं कृष्णोऽन्ध आसीत् स तु मातृदोषतः ॥ । १२६॥

ज्ञात्वा तमन्धं पुनरेव कृष्णं माताऽब्रवीज्जनयान्यं गुणाढ्यम् ।

अम्बालिकायामिति तत् तथाऽकरोद् भयात्तु सा पाण्डुरभून्मृषादृक् ॥ । १२७॥

परावहो नाम मरुत् ततोऽभवद् वर्णेन पाण्डुः स हि नामतश्च ।

स चाऽस वीर्याधिक एव वायोरावेशतः सर्वशस्त्रास्त्रवेत्ता ॥ । १२८॥

तस्मै तथा बलवीर्याधिकत्ववरं प्रादात् कृष्ण एवाथ पाण्डुम् ।

विज्ञाय तं प्राह पुनश्च माता निर्दोषमन्यं जनयोत्तमं सुतम् ॥ । १२९॥

उक्त्वेति कृष्णं पुनरेव च स्नुषामाह त्वयाऽक्ष्णोर्हि निमीलनं पुरा ।

कृतं ततस्ते सुत आस चान्धस्ततः पुनः कृष्णमुपास्व भक्तितः ॥ । १३०॥

इतीरिताऽप्यस्य हि मायया सा भीता भुजिष्यां कुमतिर्न्ययोजयत् ।

सा तं परानन्दतनुं गुणार्णवं सम्प्राप्य भक्त्या परयैव रेमे ॥ । १३१॥

तस्यां स देवोऽजनि धर्मराजो माण्डव्यशापाद् य उवाह शूद्रताम् ।

वसिष्ठसाम्यं समभीप्समानं प्राच्यावयन्निच्छया शापमाप ॥ । १३२॥

अयोग्यसम्प्राप्तिकृतप्रयत्नदोषात् समारोपितमेव शूले ।

चोरैर्हृतेऽर्थेऽपितु चोरबुद्ध्या मक्षीवधादित्यवदद् यमस्तम् ॥ । १३३॥

नासत्यता तस्य च तत्र हेतुतः शापं गृहीतुं स तथैव चोक्त्वा ।

अवाप शूद्रत्वमथास्य नाम चक्रे कृष्णः सर्ववित्त्वं तथाऽदात् ॥ । १३४॥

विद्यारतेर्विदुरो नाम चायं भविष्यति ज्ञानबलोपपन्नः ।

महाधनुर्बाहुबलाधिकश्च सुनीतिमानित्यवदत् स कृष्णः ॥ । १३५॥

ज्ञात्वाऽस्य शूद्रत्वमथास्य माता पुनश्च कृष्णं प्रणता ययाचे ।

अम्बालिकायां जनयान्यमित्यथो नैच्छत् स कृष्णोऽभवदप्यदृश्यः ॥ । १३६॥

योग्यानि कर्माणि ततस्तु तेषां चकार भीष्मो मुनिभिर्यथावत् ।

विद्याः समस्ता अददाच्च कृष्णस्तेषां पाण्डोरस्त्रशस्त्राणि भीष्मः ॥ । १३७॥

ते सर्वविद्याप्रवरा बभूवुर्विशेषतो विदुरः सर्ववेत्ता ।

पाण्डुः समस्तास्त्रविदेकवीरो जिगाय पृथ्वीमखिलां धनुर्धरः ॥ । १३८॥

गवद्गणादास तथैव सूतात् समस्तगन्धर्वपतिः स तुम्बुरुः ।

य उद्वहो नाम मरुत् तदंशयुक्तो वशी सञ्जयनामधेयः ॥ । १३९॥

विचित्रवीर्यस्य स सूतपुत्रः सखा च तेषामभवत् प्रियश्च ।

समस्तविन्मतिमान् व्यासशिष्यो विशेषतो धृतराष्ट्रानुवर्ती ॥ । १४०॥

गान्धारराजस्य सुतामुवाह गान्धारिनाम्नीं सुबलस्य राजा ।

ज्येष्ठो ज्येष्ठां शकुनेर्द्वापरस्य नास्तिक्यरूपस्य कुकर्महेतोः ॥ । १४१॥

शूरस्य पुत्री गुणशीलरूपयुक्ता दत्ता सख्युरेव स्वपित्रा ।

नाम्ना पृथा कुन्तिभोजस्य तेन कुन्ती भार्या पूर्वदेहेऽपि पाण्डोः ॥ । १४२॥

कूर्मश्च नाम्ना मरुदेव कुन्तिभोजोऽथैनां वर्द्धयामास सम्यक् ।

तत्राऽगमच्छङ्करांशोऽतिकोपो दुर्वासास्तं प्राह मां वासयेति ॥ । १४३॥

तमाह राजा यदि कन्यकायाः क्षमिष्यसे शक्तितः कर्म कर्त्र्याः ।

सुखं वसेत्योमिति तेन चोक्तः शुश्रूषणायाऽदिशदाशु कुन्तीम् ॥ । १४४॥

चकार कर्म सा पृथा मुनेः सुकोपनस्य हि ।

यथा न शक्यते परैः शरीरवाङ्मनोनुगा ॥ । १४५॥

स वत्सरत्रयोदशं तया यथावदर्चितः ।

उपादिशत् परं मनुं समस्तदेववश्यदम् ॥ । १४६॥

ऋतौ तु सा समाप्लुता परीक्षणाय तन्मनोः ।

समाह्वयद् दिवाकरं स चाऽजगाम तत्क्षणात् ॥ । १४७॥

ततो न सा विसर्जितुं शशाक तं विना रतिम् ।

सुवाक्यप्रयत्नतोऽपि तामथाऽससाद भास्करः ॥ । १४८॥

स तत्र जज्ञिवान् स्वयं द्वितीयरूपको विभुः ।

सवर्मदिव्यकुण्डलो ज्वलन्निव स्वतेजसा ॥ । १४९॥

पुरा स वालिमारणप्रभूतदोषकारणात् ।

सहस्रवर्मनामिनाऽसुरेण वेष्टितोऽजनि ॥ । १५०॥

यथा ग्रहैर्विदूष्यते मतिर्नृणां तथैव हि ।

अभूच्च दैत्यदूषिता मतिर्दिवाकरात्मनः ॥ । १५१॥

तथाऽपि रामसेवनाद्धरेश्च सन्निधानयुक् ।

सुदर्शनीयकर्णतः स कर्णनामकोऽभवत् ॥ । १५२॥

स रत्नपूर्णमञ्जुषागतो विसर्जितो जले ।

जनापवादभीतितस्तया यमस्वसुर्द्रुतम् ॥ । १५३॥

नदीप्रवाहतो गतं ददर्श सूतनन्दनः ।

तमग्रहीत् सरत्नकं चकार पुत्रकं निजम् ॥ । १५४॥

सूतेनाधिरथेन लाळिततनुस्तद्भार्यया राधया ।

संवृद्धो निखिलाः श्रुतीरधिजगौ शास्त्राणि सर्वाणि च ।

बाल्यादेव महाबलो निजगुणैः सम्भासमानोऽवस\- न्नाम्नाऽसौ वसुषेणतामगमदस्याऽसीद्ध्यमा तद् वसु ॥ । १५५॥

अथ कुन्ती दत्ता सा पाण्डोः सोऽप्येतया चिरं रेमे ।

शूराच्छूद्र्यां जातां विदुरोऽवहदारुणीं गुणाढ्यां च ॥ । १५६॥

अथ चर्तायननामा मद्रेशः शक्रतुल्यपुत्रार्थी ।

कन्यारत्नं चेच्छंश्चक्रे ब्राह्मं तपो वरं चाऽप ॥ । १५७॥

प्रह्लादावरजो यः सह्लादो नामतो हरेर्भक्तः ।

सोऽभूद् ब्रह्मवरान्ते वायोरावेशयुक् सुतो राज्ञः ॥ । १५८॥

स मारुतावेशवशात् पृथिव्यां बलाधिकोऽभूद् वरतश्च धातुः ।

शल्यश्च नाम्नाऽखिलशत्रुशल्यो बभूव कन्याऽस्य च माद्रिनाम्नी ॥ । १५९॥

सा पाण्डुभार्यैव च पूर्वजन्मन्यभूत् पुनश्च प्रतिपादिताऽस्मै ।

शल्यश्च राज्यं पितृदत्तमञ्जो जुगोप धर्मेण समस्तशास्त्रवित् ॥ । १६०॥

अथाङ्गनारत्नमवाप्य तद् द्वयं पाण्डुस्तु भोगान् बुभुजे यथेष्टतः ।

अपीपलद् धर्मसमाश्रयो महीं ज्येष्ठापचायी विदुरोक्तमार्गतः ॥ । १६१॥

भीष्मो हि राष्ट्रे धृतराष्ट्रमेव संस्थाप्य पाण्डुं युवराजमेव ।

चक्रे तथाऽप्यन्ध इति स्म राज्यं चकार नासावकरोच्च पाण्डुः ॥ । १६२॥

भीष्माम्बिकेयोक्तिपरः सदैव पाण्डुः शशासावनिमेकवीरः ।

अथाऽम्बिकेयो बहुभिश्च यज्ञैरीजे सपाण्डुश्च महाधनौघैः ॥ । १६३॥

नैषा विरोधे कुरुपाण्डवानां तिष्ठेदिति व्यास उदीर्णसद्गुणः ।

स्वमातरं स्वाश्रममेव निन्ये स्नुषे च तस्या ययतुः स्म तामनु ॥ । १६४॥

सुतोक्तमार्गेण विचिन्त्य तं हरिं सुतात्मना ब्रह्मतया च सा ययौ ।

परं पदं वैष्णवमेव कृष्णप्रसादतः स्वर्ययतुः स्नुषे च ॥ । १६५॥

माता च सा विदुरस्याऽप लोकं वैरिञ्चमन्वेव गताऽम्बिकां सती ।

व्यासप्रसादात् सुतसद्गुणैश्च कालेन मुक्तिं च जगाम सन्मतिः ॥ । १६६॥

अम्बालिकाऽपि क्रमयोगतोऽगात् परां गतिं नैव तथाऽम्बिका ययौ ।

यथायथा विष्णुपरश्चिदात्मा तथातथा ह्यस्य गतिः परत्र ॥ । १६७॥

पाण्डुस्ततो राज्यभरं निधाय ज्येष्ठेऽनुजे चैव वनं जगाम ।

पत्नीद्वयेनानुगतो बदर्यामुवास नारायणपालितायाम् ॥ । १६८॥

गृहाश्रमेणैव वने निवासं कुर्वन् स भोगान् बभुजे तपश्च ।

चक्रे मुनीन्द्रैः सहितो जगत्पतिं रमापतिं भक्तियुतोऽभिपूजयन् ॥ । १६९॥

स कामतो हरिणत्वं प्रपन्नं दैवादृषिं ग्राम्यकर्मानुषक्तम् ।

विद्ध्वा शापं प्राप तस्मात् स्त्रिया युङ् मरिष्यसीत्येव बभूव चाऽर्तः ॥ । १७०॥

न्यसिष्णुरुक्तः पृथया स नेति प्रणामपूर्वं न्यवसत् तथैव ।

ताभ्यां समेतः शतशृङ्गपर्वते नारायणस्याऽश्रममध्यगे पुरः ॥ । १७१॥

तपो नितान्तं स चचार ताभ्यां समन्वितः कृष्णपदाम्बुजाश्रयः ।

तत्सङ्गपूतद्युसरिद्वराम्भःसदावगाहातिपवित्रिताङ्गः ॥ । १७२॥

एतस्मिन्नेव काले कमलभवशिवाग्रेसराः शक्रपूर्वा ।

भूम्या पापात्मदैत्यैर्भुवि कृतनिलयैराक्रमं चासहन्त्या ।

ईयुर्देवादिदेवं शरणमजमुरुं पूर्णषाड्गुण्यमूर्तिं क्षीराब्धौ नागभोगे शयितमनुपमानन्दसन्दोहदेहम् ॥ । १७३॥

ऊचुः परं पुरुषमेनमनन्तशक्तिं सूक्तेन तेऽब्जजमुखा अपि पौरुषेण ।

स्तुत्वा धराऽसुरवराक्रमणात् परेश खिन्ना यतो हि विमुखास्तव तेऽतिपापाः ॥ । १७४॥

दुस्सङ्गतिर्भवति भारवदेव देव नित्यं सतामपि हि नः शृणु वाक्यमीश ।

पूर्वं हता दितिसुता भवता रणेषु ह्यस्मत्प्रियार्थमधुना भुवि तेऽभिजाताः ॥ । १७५॥

आसीत् पुरा दितिसुतैरमरोत्तमानां सङ्ग्राम उत्तमगजाश्वरथद्विपद्भिः ।

अक्षोहिणी शतमहौघमहौघमेव सैन्यं सुरात्मकमभूत् परमास्त्रयुक्तम् ।

तस्मान्महौघगुणमास महासुराणां सैन्यं शिलागिरिमहास्त्रधरं सुघोरम् ॥ । १७६॥

तेषां रथाश्च बहुनल्वपरिप्रमाणा देवासुरप्रवरकार्मुकबाणपूर्णाः ।

नानाम्बराभरणवेषवरायुधाढ्या देवासुराः ससृपुराशु परस्परं ते ॥ । १७७॥

जघ्नुर्गिरीन्द्रतळमुष्टिमहास्त्रशस्त्रैश्चक्रुर्नदीश्च रुधिरौघवहा महौघम् ।

तत्र स्म देववृषभैरसुरेशचम्वा युद्धे निसूदित उतौघबलैः शतांशः ॥ । १७८॥

अथाऽत्मसेनामवमृद्यमानां वीक्ष्यासुरः शम्बरनामधेयः ।

ससार मायाविदसँह्यमायो वरादुमेशस्य सुरान् विमोहयन् ॥ । १७९॥

मायासहस्रेण सुराः समर्द्दिता रणे विषेदुः शशिसूर्यमुख्याः ।

तान् वीक्ष्य वज्री परमां तु विद्यां स्वयम्भुदत्तां प्रयुयोज वैष्णवीम् ॥ । १८०॥

समस्तमायापहया तयैव वराद् रमेशस्य सदाऽप्यसँह्यया ।

माया विनेशुर्दितिजेन्द्रसृष्टा वारीशवह्नीन्द्रमुखाश्च मोचिताः ॥ । १८१॥

यमेन्दुसूर्यादिसुरास्ततोऽसुरान् निजघ्नुराप्यायितविक्रमास्तदा ।

सुरेश्वरेणोर्जितपौरुषा बहून् वज्रेण वज्री निजघान शम्बरम् ॥ । १८२॥

तस्मिन् हते दानवलोकपाले दितेः सुता दुद्रुवुरिन्द्रभीषिताः ।

तान् विप्रचित्तिर्विनिवार्य धन्वी ससार शक्रप्रमुखान् सुरोत्तमान् ॥ । १८३॥

वरादजेयेन विधातुरेव सुरोत्तमांस्तेन शरैर्निपातितान् ।

निरीक्ष्य शक्रं च विमोहितं द्रुतं न्यवारयत् तं पवनः शरौघैः ॥ । १८४॥

अस्त्राणि तस्यास्त्रवरैर्निवार्य चिक्षेप तस्योरसि काञ्चनीं गदाम् ।

विचूर्णितोऽसौ निपपात मेरौ महाबलो वायुबलाभिनुन्नः ॥ । १८५॥

अथाऽससादाऽशु स कालनेमिस्त्वदाज्ञया यस्य वरं ददौ पुरा ।

सर्वैरजेयत्वमजोऽसुरः ससहस्रशीर्षो द्विसहस्रबाहुयुक् ॥ । १८६॥

तमापतन्तं प्रसमीक्ष्य मारुतस्त्वदाज्ञया दत्तवरस्त्वयैव ।

हन्तव्य इत्यस्मरदाशु हि त्वां तदाऽऽविरासीस्त्वमनन्तपौरुषः ॥ । १८७॥

तमस्त्रशस्त्राणि बहूनि बाहुभिः प्रवर्षमाणं भुवनाप्तदेहम् ।

चक्रेण बाहून् विनिकृत्य कानि च न्यवेदयश्चाऽशु यमाय पापम् ॥ । १८८॥

ततोऽसुरास्ते निहता अशेषास्त्वया त्रिभागा निहताश्चतुर्थम् ।

जघान वायुः पुनरेव जातास्ते भूतळे धर्मबलोपपन्नाः ॥ । १८९॥

राज्ञां महावंशसुजन्मनां तु तेषामभूद् धर्ममतिर्विपापा ।

शिक्षामवाप्य द्विजपुङ्गवानां त्वद्भक्तिरप्येषु हि काचन स्यात् ॥ । १९०॥

त्वद्भक्तिलेशाभियुतः सुकर्मा व्रजेन्न पापां तु गतिं कथञ्चित् ।

दैत्येश्वराणां च तमोऽन्धमेव त्वयैव क्लृप्तं ननु सत्यकाम ॥ । १९१॥

धर्मस्य मिथ्यात्वभयाद् वयं त्वामथापिवा दैत्यशुभाप्तिभीषा ।

सम्प्रार्थयामो दितिजान् सुकर्मणस्त्वद्भक्तितश्च्यावयितुं च शीघ्रम् ॥ । १९२॥

य उग्रसेनः सुरगायकः स जातो यदुष्वेष तथाऽभिधेयः ।

तवैव सेवार्थममुष्य पुत्रो जातोऽसुरः कालनेमिः स ईश ॥ । १९३॥

यस्त्वत्प्रियार्थं न हतो हि वायुना भवत्प्रसादात् परमीशिताऽपि ।

स एष भोजेषु पुनश्च जातो वरादुमेशस्य परैरजेयः ॥ । १९४॥

स औग्रसेने जनितोऽसुरेण क्षेत्रे हि तद्रूपधरेण मायया ।

गन्धर्विजेन द्रमिळेन नाम्ना कंसो जितो येन वराच्छचीपतिः ॥ । १९५॥

जित्वा जलेशं च हृतानि येन रत्नानि यक्षाश्च जिताः शिवस्य ।

कन्यावनार्थं मगधाधिपेन प्रयोजितास्ते च हृते बलेन ॥ । १९६॥

स विप्रचित्तिश्च जरासुतोऽभूद् वराद् विधातुर्गिरिशस्य चैव ।

सर्वैरजेयो बलमुत्तमं ततो ज्ञात्वैव कंसस्य मुदा सुते ददौ ॥ । १९७॥

निवारयामास न कंसमुद्धतं शक्तोऽपि यो यस्य बले न कश्चित् ।

तुल्यः पृथिव्यां विवरेषु वा क्वचिद् वशे बलाद् यो नृपतीश्च चक्रे ॥ । १९८॥

हतौ पुरा यौ मधुकैटभाख्यौ त्वयैव हंसो डिभकश्च जातौ ।

वरादजेयौ गिरिशस्य वीरौ भक्तौ जरासन्धमनु स्म तौ शिवे ॥ । १९९॥

अन्येऽपि भूमावसुराः प्रजातास्त्वया हता ये सुरदैत्यसङ्गरे ।

अन्ये तथैवान्धतमः प्रपेदिरे कार्या तथैषां च तमोगतिस्त्वया ॥ । २००॥

व्यासावतारे निहतस्त्वयायः कलिः सुशास्त्रोक्तिभिरेव चाद्य ।

श्रुत्वा त्वदुक्तीः पुरुषेषु तिष्ठन्नीषच्चकारेव मनस्त्वयीश ॥ । २०१॥

रामात्मना ये निहताश्च राक्षसा दृष्ट्वा बलं तेऽपि तदा तवाद्य ।

समं तवान्यं नहि चिन्तयन्ति सुपापिनोऽपीश तथा हनूमतः ॥ । २०२॥

ये केशव त्वद्बहुमानयुक्तास्तथैव वायौ नहि ते तमोऽन्धम् ।

योग्याः प्रवेष्टुं तदतो हि मार्गाच्चाल्यास्त्वया जनयित्वैव भूमौ ॥ । २०३॥

नितान्तमुत्पाद्य भवद्विरोधं तथाच वायौ बहुभिः प्रकारैः ।

सर्वेषु देवेषु च पातनीयास्तमस्यथान्धे कलिपूर्वकासुराः ॥ । २०४॥

हतौ च यौ रावणकुम्भकर्णौ त्वया त्वदीयौ प्रतिहारपालौ ।

महासुरावेशयुतौ हि शापात् त्वयैव तावद्य विमोचनीयौ ॥ । २०५॥

यौ तौ तवारी ह तयोः प्रविष्टौ दैत्यौ तु तावन्धतमः प्रवेश्यौ ।

यौ तौ त्वदीयौ भवदीयवेश्म त्वया पुनः प्रापणीयौ परेश ॥ । २०६॥

आविश्य यो बलिमञ्जश्चकार प्रतीपमस्मासु तथा त्वयीश ।

स चासुरो बलिनामैव भूमौ साल्वो नाम्ना ब्रह्मदत्तस्य जातः ॥ । २०७॥

मायामयं तेन विमानमग्र्यमभेद्यमाप्तं सकलैर्गिरीशात् ।

विद्रावितो यो बहुशस्त्वयैव रामस्वरूपेण भृगूद्वहेन ॥ । २०८॥

नासौ हतः शक्तिमताऽपि तत्र कृष्णावतारे स मयैव वध्यः ।

इत्यात्मसङ्कल्पमृतं विधातुं स चात्र वध्यो भवताऽतिपापी ॥ । २०९॥

यदीयमारुह्य विमानमस्य पिताऽभवत् सौभपतिश्च नाम्ना ।

यदा स भीष्मेण जितः पिताऽस्य तदा स साल्वस्तपसि स्थितोऽभूत् ॥ । २१०॥

स चाद्य तस्मात् तपसो निवृत्तो जरासुतस्यानुमते स्थितो हि ।

अनन्यवध्यो भवताऽद्य वध्यः स प्रापणीयश्च तमस्यथोग्रे ॥ । २११॥

यो बाणमाविश्य महासुरोऽभूत् स्थितः स नाम्ना प्रथितोऽपि बाणः ।

स कीचको नाम बभूव रुद्रवरादवध्यः स तमः प्रवेश्यः ॥ । २१२॥

अतस्त्वया भुव्यवतीर्य देवकार्याणि कार्याण्यखिलानि देव ।

त्वमेव देवेश गतिः सुराणां ब्रह्मेशशक्रेन्दुयमादिकानाम् ॥ । २१३॥

त्वमेव नित्योदितपूर्णशक्तिस्त्वमेव नित्योदितपूर्णचिद्धनः ।

त्वमेव नित्योदितपूर्णसत्सुखस्त्वाद्दृङ् न कश्चित् कुत एव तेऽधिकः ॥ । २१४॥

इतीरितो देववरैरुदारगुणार्णवोऽक्षोभ्यतमामृताकृतिः ।

उत्थाय तस्मात् प्रययावनन्तसोमार्ककान्तिद्युतिरन्वितोऽमरैः ॥ । २१५॥

स मेरुमाप्याऽह चतुर्मुखं प्रभुर्यत्र त्वयोक्तोऽस्मि हि तत्र सर्वथा ।

प्रादुर्भविष्ये भवतो हि भक्त्या वशस्त्विवाहं स्ववशोऽपि चेच्छया ॥ । २१६॥

ब्रह्मा प्रणम्याऽह तमात्मकारणं प्रादां पुराऽहं वरुणाय गाः शुभाः ।

जहार तास्तस्य पिताऽमृतस्रवाः स कश्यपो द्राक् सहसाऽतिगर्वितः ॥ । २१७॥

मात्रा त्वदित्या च तथा सुरभ्या प्रचोदितेनैव हृतासु तासु ।

श्रुत्वा जलेशात् स मया तु शप्तः क्षत्रेषु गोजीवनको भवेति ॥ । २१८॥

शूरात् स जातो बहुगोधनाढ्यो भूमौ यमाहुर्वसुदेव इत्यपि ।

तस्यैव भार्या त्वदितिश्च देवकी बभूव चान्या सुरभिश्च रोहिणी ॥ । २१९॥

तत् त्वं भवस्वाऽशु च देवकीसुतस्तथैव यो द्रोणनामा वसुः सः ।

स्वभार्यया धरया त्वत्पितृत्वं प्राप्तुं तपस्तेप उदारमानसः ॥ । २२०॥

तस्मै वरः स मया सन्निसृष्टः स चाऽस नन्दाख्य उतास्य भार्या ।

नम्ना यशोदा स च शूरतातसुतस्य वैश्याप्रभवोऽथ गोपः ॥ । २२१॥

तौ देवकीवसुदेवौ च तेपतुस्तपस्त्वदीयं सुतमिच्छमानौ ।

त्वामेव तस्मात् प्रथमं प्रदर्श्य तत्र स्वरूपं हि ततो व्रजं व्रज ॥ । २२२॥

इतीरिते सोऽब्जभवेन केशवस्तथेति चोक्त्वा पुनराह देवताः ।

सर्वे भवन्तो भवताऽशु मानुषे कार्यानुसारेण यथानुरूपतः ॥ । २२३॥

अथावतीर्णाः सकलाश्च देवता यथायथैवाऽह हरिस्तथातथा ।

वित्तेश्वरः पूर्वमभूद्धि भौमाद्धरेः सुतत्वेऽपि तदिच्छयाऽसुरात् ॥ । २२४॥

पापेन तेनापहृतो हि हस्ती शिवप्रदत्तः सुप्रतीकाभिधानः ।

तदर्थमेवास्य सुतोऽभिजातो धनेश्वरो भगदत्ताभिधानः ॥ । २२५॥

महासुरस्यांशयुतः स एव रुद्रावेशाद् बलवानस्त्रवांश्च ।

शिष्यो महेन्द्रस्य हते बभूव ताते स्वधर्माभिरतश्च नित्यम् ॥ । २२६॥

अभूच्छिनिर्नाम यदुप्रवीरस्तस्याऽत्मजः सत्यक आस तस्मात् ।

कृष्णः पक्षो युयुधानाभिधेयो गुरुत्मतोऽंशेन युतो बभूव ॥ । २२७॥

यः संवहो नाम मरुत् तदंशश्चक्रस्य विष्णोश्च बभूव तस्मिन् ।

यदुष्वभूद्धृदिको भोजवंशे सितः पक्षस्तस्य सुतो बभूव ॥ । २२८॥

स पाञ्चजन्यांशयुतो मरुत्सु तथाऽंशयुक्तः प्रवहस्य वीरः ।

नामास्य चाभूत् कृतवर्मेत्यथान्ये ये यादवास्तेऽपि सुराः सगोपाः ॥ । २२९॥

ये पाण्डवानामभवन् सहाया देवाश्च देवानुचराः समस्ताः ।

अन्ये तु सर्वेऽप्यसुरा हि मध्यमा ये मानुषास्ते चलबुद्धिप्रवृत्तयः ॥ । २३०॥

लिङ्गं सुराणां हि परैव भक्तिर्विष्णौ तदन्येषु च तत्प्रतीपता ।

अतोऽत्र येये हरिभक्तितत्परास्तेते सुरास्तद्भरिता विशेषतः ॥ । २३१॥