७. निर्भयत्वप्रधानत्वादिगुणोपेतपरमात्मतत्त्वोपदेशः

अनेजदेकं मनसो जवीयो नैनद्देवा आनुवन्पूर्वमर्षत् ।

तवावतोऽन्यानत्येति तिष्ठत्तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति ॥ ४ ॥

भाष्यम्

“अनेजन्निर्भयत्वात् तदेकं प्राधान्यतस्तथा

सम्यग् ज्ञातुमशक्यत्वादगम्यं तत् सुरैरपि ।

स्वयं तु सर्वानुगमात् (सर्वानगमत् ) पूर्वमेव स्वभावतः

अचिन्त्यशक्तितश्चैव सर्वगत्वाच्च तत् परम् ।

द्रवतोऽत्येति सन्तिष्ठत् तस्मिन् कर्माण्यधान्मरुत् ।

मारुत्येव यतश्चेष्टा सर्वो तां हरयेऽर्पयेत्” ॥
इति ब्रह्माण्डे । “ऋष ज्ञाने” ॥४॥

ईशावास्योपनिषद्भाष्यटीका

एवं निवृत्तकर्मणा, विशुद्धाशयस्यैहिकामुष्मिकाशेषविषयेभ्यो व्यावृत्तस्य ईश्वरतत्त्वबुभुत्सावतः, 'कोऽसावात्मा, यद्विपरीतोपासनं असुर्यलोकप्राप्तिसाधनं स्याद् ?' इत्यपेक्षायां परमात्मतत्त्वोपदेशः क्रियते, “अनेजद्” इत्यादिना । तत्राद्यं मन्त्रमन्यथाप्रतीतिनिरासाय स्मृत्यैव व्याचष्टे “अनेजद्” इति । तत्परमात्मस्वरूपं निर्भयत्वादेव “अनेजद्” अकम्पमानम् । न तु निष्क्रियत्वात् । प्राधान्यत एव चैकं, न तु द्वितीयवस्तुरहितत्वात् । “तथा” शब्दो विशेषणसमुच्चये । “मनसोऽपि “जवीयो” वेगवत्तरम् । मनो हि वेगवत्प्रसिद्धसम्यग्ज्ञातुमशक्यत्वादेव “नैनद्देवा आनुवान्” इति तत्सुरैरपि अगम्यमुच्यते, न तु सर्वथा अगोचरत्वात् । “पूर्वमर्षद्” इत्यस्य व्याख्यानं “स्वयं तु सर्वान्" इति । “अगमद्” व्यजानात् । “पूर्वमेव” इत्यनुवादेन “स्वभावत" इति विवरणं अचिन्त्यशक्तितश्च सर्वगतत्वाच्च तत्परं ब्रह्म सन्तिष्ठत् द्रवतोऽन्यान् अत्येति उच्यते । न तु अन्यस्य कल्पितत्वात् । “अप” इत्यस्य व्याख्यानं “कर्माणि” इति । आसमन्तात् पालयन्ति, इति कर्माण्यापः 'सर्वैः क्रियमाणानि कर्माणि तस्मिन्नर्पितवान्' इत्यर्थः । ‘अन्यकर्माणि कथं मातरिश्वा अर्पयेद् ?' इत्यत आह “मारुति” इति । ‘यतः सर्वा चेष्टा मरुत्प्रेरणयोत्पन्नत्वात् मारुती, अतः तां हरये हरौ अर्पयेदित्युक्तम्' इत्यर्थः । “अर्षद्” इत्येतत् “अगमद्” इति व्याख्यातम् । तन्मूलभूतं धातुसूत्रमपि पठति, “ऋष ज्ञान” इति । “अनेजद्” इत्यादेः निष्क्रियत्वाद्यर्थकल्पने “मनसो जवीय" इत्यादिविरोधश्च । न च सोपाधिकनिरुपाधिकत्वेन व्यवस्था, मुख्यार्थसम्भवे अमुख्यार्थायोगात् । स्वप्रधाने ब्रह्मणि वेदान्तानां तात्पर्यादत्र स्वरूपकथनमात्रेण वाक्यपरिसमाप्तिः ॥ ४॥

ईशावास्योपनिषद्भाष्यटीकाप्रकाशिका

“अगमद्व्यजानाद्” इत्यत्र ‘गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वाद्’ इति भावः । “अचिन्त्यशक्तित” इति वदता भाष्यकारेण 'अत्रैव स्थितस्य अनन्तरूपग्रहणशक्तिसद्भावाच्च एकेन रूपेण तिष्ठत रूपान्तरेण द्रवतोऽत्येति' इति गत्यन्तरं सूचितम् “अप इत्यस्य व्याख्यानं कर्माणि इति” । “कर्माणि ” इत्यत्र सर्वकर्मणामन्ते कृष्णार्पणबुद्ध्या अपां दीयमानत्वात् शिखाग्रहणेन शिखिनामाकर्षवद् “अप्”पदेने सर्वकर्मणामुपलक्षणाम् इति भाव: । “ एतादृशं ब्रह्मोपासीत " इत्यादिज्ञात्रपेक्षितक्रियानभिधानात्, “स्वप्रधाने ब्रह्मणि इत्युक्तम् । । ‘सास्नादिमती गौः’, ‘पृथुबुध्नोदराकारो घट:' इत्यादौ लौकिकवाक्ये, “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म" (तै. उ. २.१.१) इति श्रौतवाक्ये च, स्वरूपमात्रनिरूपणेनापि वाक्यपर्यवसानदर्शनाद्, इति भावः ॥ ४ ॥